ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Կիրանց 18 Հուշարձան

Ադրբեջան (Երկիր) / Հյուսիսային Արցախ (Տարածք) / Դաշկեսան (Շրջան) / Կիրանց (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է շրջկենտրոնից 3 կմ հյուսիս-արևմուտք՝ Արթինաջուր գետի ձախ վտակ Ոչխարաջրի ձախ՝ գլխավորապես հարավ-արևմտահայաց ձորալանջին, ծովի մակերևույթից 1230-1380 մ բարձրության վրա, շրջապատված անտառազուրկ բլուրներով:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 234:

Պատմություն

Կիրանցը Սեյիդքենդ են անվանել թուրքերը:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 234:

19 դ․

Գյուղի վերաբերյալ գրավոր տեղեկություններ են պահպանվել միայն ԺԹ դարավերջի տեղագիր հեղինակների նյութերում, վավերագրական փաստաթղթերում և մամուլի էջերում: Մինչդեռ գյուղում և մերձակայքում պահպանված պատմական հուշարձանները վկայում են, որ Կիրանցն ու նրա մերձակայքը բնակելի են եղել վաղնջական ժամանակներից, իսկ հայաբնակ՝ առնվազն վաղ միջնադարից:

Реслер Э., Археологическия изыскания в Закавказье, с. 2. Ի դեպ, 1899 թ. Է. Ռյոսլերը Կիրանցի մերձակայքում հայտնաբերել և պեղել է բրոնզ-երկաթ անցումային դարաշրջաններին վերաբերող մի քանի դամբարանաբլուրներ:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 234:

19 դ․

Հայտնի է, որ ԺԹ դարավերջին գյուղը գտնվել է թուրք կալվածատերեր Մահմեդ աղա Աբուլ-բեկ օղլիի, Սոյուն աղա Նովրուզ-աղա օղլիի և Վալի-բեկի իրավասության ներքո:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 93, ց. 1, գ. 388, թ. 37-38:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 234:

Բնակչություն

Բնակիչները համարվում են բնիկներ, բայց կա նաև տեղեկություն Ղաբաղթափա գյուղից այստեղ փոխադրվածների մասին:

Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 287:
Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական հանդէս», Թիֆլիս, 1899, N 1, էջ 314:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 234:

1804 թ․

Գյուղի բնակչության 1804-1917 թվականների վիճակագրական տվյալների համադրումից երևում է, որ այդ ժամանակահատվածում գյուղն ունեցել է բնակչության աճ և իր առավելագույն թվաքանակին է հասել 1908 թ. (723 շունչ): Որոշ տարիների բնակչության թվաքանակի նվազումը հետևանք է մասնակի արտագաղթերի, մահաբեր վարակիչ հիվանդությունների:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 234-235:

1899 — 1900 թթ․

Կիրանցաբնակ հայերի բնական աճը մեծ է եղել: Դրա վկայությունն է, օրինակ, որ երբ 1899-1900 թթ. նոյեմբեր-ապրիլ ամիսներին «ծաղիկ» հիվանդությունից 24 երեխա է մահացել, այնուամենայնիվ, գյուղում բնակչության աճ է գրանցվել:

«Մշակ», 1900, N 77, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 235:

1839 թ․

Կիրանցաբնակ ազգատոհմերի պատմության ուսումնասիրության առումով ուշագրավ է 1839 թ. կազմված բնակիչների հետևյալ անվանացուցակը.

«Յակոբ Մանուչարեան, կինն՝ Անայի, ուստերք՝ Խաչատուր և Պօղոս, դստերք՝ Ջավահիր և Խալլու, եղբօր որդիք՝ 1-ն՝ Եսայի, կին՝ Հէրիք, ուստերք՝ Մակի և Բէգլար, 2-ն՝ Սահակ, քոյր սորա՝ Մարգարիտ, եղբայրն՝ Յօհաննէս, կինն՝ Վառի, ուստերք 1-ն՝ Պետրոս, կին սորա՝ Հէրիք, ուստր Մակի, 2-ն՝ Մեսրոպ:
Զաքարիայ Մանուչարեան, կինն՝ Մարիամ, ուստերք՝ Վարդան և Աղաջան, դուստր՝ Սալբի:
Յովհաննէս Մարգարով, կինն՝ Խաթայի, ուստերք 1-ն՝ Սարգիս, կին՝ Սանդուխտ, ուստր՝ Աւէտ, դուստր՝ Մարգարիտ, 2-ն՝ Մարտիրոս, կինն՝ Խաթայի, 3-ն՝ Յարութիւն և 4-ն՝ Պօղոս, քոյր սոցա՝ Սալբի:
Գալուստ Մարգարով, կին սորա՝ Հոռոմ, ուստերք՝ Գրիգոր, կինն՝ Փարի, ուստր՝ Խաչատուր, 2-ն՝ Սիմէոն և դուստր՝ Մարգարիտ:
Քօչար Գաբրիէլեան, կինն՝ Հէրիք, ուստերք՝ Խաչատուր և Գրիգոր, դուստր՝ Թանգի, մայրն՝ Գայիանէ, եղբօր որդին՝ Վէրդի, կինն՝ Մարիամ, ուստերք՝ Օհաննէս և Մէլիք, դուստր՝ Սաբէդ:
Թանէս Մովսիսեան, կինն՝ Թամամ, ուստերք 1-ն՝ Աղաջան, կինն՝ Հոռոմ, ուստերք Մէլքում և Մկրտիչ, դուստր՝ Խաթուն, 2-ն՝ Յովսէփ, կինն՝ Թամամ, դուստր՝ Թագուհի, քոյր սոցա՝ Վառի, եղբայրն՝ Օհան, կինն՝ Նազլուխան, ուստերք 1-ն՝ Պապի, կին սորա՝ Թագուհի, 2-ն՝ Մնացական:
Ղազար Տէր-Զաքարեան, ուստերք 1-ն՝ Եսայի, կինն՝ Ոսկի, 2-ն՝ Գալուստ, 3-ն՝ Գրիգոր և 4-ն՝ Մաթէոս, դստերք՝ Հէրիք և Զանի, եղբայրն՝ Օհանէս, կինն՝ Նազի, ուստերք՝ Վարդազար, Յակոբ, Մկրտիչ, դուստր՝ Անախաս:
Եսայի Տէր-Զաքարեան, կինն՝ Հէրիք, ուստերք՝ Ծատուր, Աւէտ և Նաւասարդ, եղբարք 1-ն՝ Աւագ, կինն՝ Սիրուննան, ուստր՝ Գրիգոր, 2-ն՝ Վարդան, կինն՝ Մարգարիտ, ուստերք՝ Սարգիս և Յարութիւն, եղբօր որդիք՝ Մնացական, Յօհաննէս և Յարութիւն, մայր սոցա՝ Հոռոմ:
Կարապետ Տէր-Զաքարեան, կին սորա՝ Խաթայի, ուստերք՝ Գրիգոր, Մկրտիչ և Մնացական, դուստր՝ Փարի, կին Գրիգորի՝ Պարոննան:
Կարապետ Սարուխանեան, կինն՝ Մարիամ, ուստերք՝ Ոսկան, Վարդան և Ղուլի, դուստր՝ Թանգի, եղբարք 1-ն՝ Ադամ, կինն՝ Սաբէդ, ուստր՝ Մկրտիչ դստերք՝ Աննման, Թագուհի, և Մագթաղ, 2-ն՝ Սարուխան, կինն՝ Մարգարիտ, ուստերք՝ Յովհաննէս, դստերք՝ Վարդի և Սիրուննան:
Օհաննէս Յարութիւնեան, կին սորա՝ Գիւլի, ուստր Սահակ, դուստր՝ Ազիզ, եղբայրն՝ Վիրապ, կին՝ Մարիամ:
Օնան Տէր-Մարտիրոսեան, ուստերք 1-ն՝ Սարգիս, կինն՝ Ազիզ, ուստր՝ Գէորգ, դուստր՝ Թէլլու, 2-ն՝ Մարտիրոս, դուստր՝ Սալբի»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց.1, գ. 3800, թ. 29:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 235:

Հայրենական մեծ պատերազմ

Կիրանցից մասնակցել է 197 հոգի. զոհվել է 93-ը:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 237:

Հուշարձաններ

Խաչքարեր կան նաև գյուղի հյուսիսարևելյան կողմում՝ «Կաթնասարի» վրա:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 240:

Տեսքը «Կաղնու խաչ» տանող ճանապարհից Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ընդհանուր
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Սեյիդքենդ		Կիրանցը Սեյիդքենդ են անվանել թուրքերը
Շարուկքար

Ստորև ներկայացնում ենք 1804-1917 թթ. ընթացքում բնակչության թվաքանակի կրած փոփոխությունները.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1804	8	26	21	47		“Акты, собранные Кавказскою археологическою коммиссиею”, т. II, Тифлис, 1868, с. 596. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 235:
1839	12	81	71	152		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 29: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 235:
1845		134	94	228		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3811, թ. 4-5: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 235:
1847		104	97	201		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3814, թ. 96-97: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 235:
1849		112	94	225		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3818, թ. 96-97: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 235:
1852		126	115	241		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3819, թ. 106-107: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 235:
1861	29					Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3835, թ.148-149: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 235:
1866	24	156	124	280		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 57: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 235:
1872		237	125	362		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3872, թ. 62-63: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 235:
1873				304		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3864, թ. 39-40: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 235:
1875				311		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3866, թ. 44-45: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 235:
1876				326		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3868, թ. 57-58: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 235:
1877		219	110	329		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3869 թ. 54-55: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 235:
1878		225	118	343		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3870, թ. 22-23: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 235:
1881		238	127	365		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3873, թ. 27-28: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 235:
1882		240	134	374		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3874, թ. 30: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 235:
1883		241	132	373		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3875, թ. 56-57: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 235:
1885		181	172	353		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3877, թ. 30: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 235:
1886	35	237	199	436	Ըստ այլ տեղեկագրի՝ նույն թվականին գյուղն ունեցել է 28 տուն («Արձագանք», 1886, N 21, 310):	“Елисаветопольская губерния. свод статистических данных, извлеченных из посемейных списков населения Кавказа”, Тифлис, 1888, с. 84-85. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 235:
1887		204	201	405		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3880, թ. 73: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 235:
1888		216	203	419		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3882: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 235:
1889		216	210	426		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3884, թ. 227-228: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 235:
1890		218	214	432		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3887, թ. 150: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 235:
1891		224	224	448		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3889, թ. 149: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 235:
1892		227	219	446		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3891, թ. 121: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 235:
1893		230	224	454		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3895, թ. 78-79: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 235:
1894		237	229	466		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3896, թ. 174-175: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 235:
1897		255	267	522		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3899, թ. 147-148: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 235:
1898		266	276	542		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3897, թ. 169: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 235:
1899		269	281	550		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3903, թ. 127-128: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 236:
1900		277	293	570		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3905, թ. 92-93: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 236:
1901		287	305	592		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3906, թ. 98-99: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 236:
1902		298	314	612		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3907, թ. 23-24: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 236:
1905		303	315	618		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3912, թ. 266-267: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 236:
1906		323	330	653		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3915, թ. 24: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 236:
1907				710		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 240, թ. 2: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 236:
1908	93	356	367	723	Ի դեպ, 1908 թ. մեկ այլ վիճակագրական տվյալի համաձայն՝ Կիրանցն ունեցել է 775 բնակիչ (“Кавказский календарь на 1910 г.”, Тифлис, 1909, с. 363):	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 35, ց. 1, գ. 559, թ. 10: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 236:
1909		362	361	723		Հայաստանի ազգային արխիվ, Պ56, ց. 18, գ. 764, թ 117: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 236:
1910		369	361	730		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3917, թ. 58-59: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 236:
1912		372	364	736		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3919, թ. 62-63: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 237:
1914				665		”Кавказский календарь на 1915 г.”, Тифлис, 1914, с. 180. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 237:
1917	45			277	Տվյալը թվում է անհավանական և ըստ այդմ՝ անիրական:	Ավետիսյան Մ. Մ., Տեղեկագիր Լեռնային Ղարաբաղի և Զանգեզուրի բնակավայրերի ու բնակչության թվակազմի մասին (1917 թ.) , Բանբեր Հայաստանի արխիվների, 1991, N 3, էջ 166: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 237: