ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Թարթառ 6 Հուշարձան

ԼՂՀ (Երկիր) / Թարթառ (Շրջան)

Պատմություն

Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունից դեպի արեւելք ու հարավ-արեւելք տարածված եւ բավական ընդարձակ մակերես զբաղեցնող հարթավայրային շրջանները եզրափակվում են Կուր եւ Արաքս գետերով։ Միջնադարում այդ լայնածավալ շրջաններն ընդգրկված էին հիմնականում երեք՝ Պարտավ կամ Ուտի-Առանձնակ, Բեղամեջ եւ Բայլական (Բելուկան) գավառների կազմում։ Առաջինը զբաղեցնում էր համանուն քաղաքին հարող ընդարձակ տարածքները, 2-րդը՝ նրանից հարավ, «....ի մօր եւ ի տղմուտ տեղիս, որ կայ ի մէջ երկուց քաղաքացն՝ Պարտաւայ եւ Բելուկանայ յամրագոյն տեղիս, զոր Բեղամէջն կոչեն...» եւ 3-րդը՝ Բեղամեջից էլ ավելի հարավ գտնվող Բայլական գավառը, որը եւս իր անունն առել էր համանուն քաղաքից։

Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմություն Հայոց, Երեւան, 1961, էջ 202-203։ Հիրավի, առ այսօր էլ Պարտավի (Բարդա) եւ Բայլագանի միջեւ ընկած միջանկյալ տարածքի մի ընդարձակ մասը ծածկված է կիսաճահճացած մեծ ու փոքր բազմաթիվ լճերի, ճահիճների եւ աղուտների ցանցով։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 211:

Տարածաշրջանը վաղնջական ժամանակներից ի վեր բնակեցված է եղել լեռնաշխարհի բնիկներով՝ հայերով։ Նրանցից մնացած եւ մեզ հասած մշակույթի հետքերը հիմնականում` հասնում են մինչեւ XIII-XIV դարերը, որոշ տեղերում` մինչեւ իսկ XVIII-XIX դարերը եւ այնուհետեւ գրեթե իսպառ մարում են։ Երեւույթի բացատրությունն այն է, որ դեռեւս արաբական տիրապետության շրջանում պաշտպանության կազմակերպման տեսակետից նվազ հուսալի դաշտային շրջաններից հայերն այդ ժամանակաշրջանում արդեն իսկ զգալի չափով քաշվել ու ամրացել էին հարեւան լեռնային ու անտառածածկ վայրերում, իսկ մնացող դաշտաբնակներն էլ կենտրոնացել էին առանձին բերդաքաղաքներում (Տիգրանակերտ, Բայլական, Պարտավ եւ այլն)։

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 211.

Կուր-Արաքսյան ափամերձ միջագետքում երկրի բնիկ ու հողագործ տարրն էլ ավելի էր տեղի տվել թուրք-սելջուկյան արշավանքների ժամանակ, իսկ մոնղոլ-թաթարական արշավանքներից հետո, կարելի է հաստատապես պնդել, որ հայաբնակ վայրերի թիվն ավելի քան սակավաթիվ էր։ Հետագա դարերում տարածքը մեծագույն մասով բնակեցվեց թյուրքական ծագումով զանագան խաշնարած ցեղերով, որոնք երկրամասի լայնարձակ շրջաններն օգտագործում էին սոսկ իբրեւ ձմերոց՝ իրենց անթիվ անասնահոտերի համար։ Արդյունքում՝ շարքից դուրս եկան բազմաթիվ ջրանցքները, խոպանացան ոռոգովի հողատարածքները, եւ բարեզարդ երկիրը վերածվեց չոր տափաստանների ու կիսանապատի։ Երկրի հողագործ տարրի հեռանալուն զուգահեռ անշուքացան ու ամայացան նաեւ երկրամասի երբեմնի փարթամ քաղաքներն ու գյուղերը։

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 211-212.

Իրավիճակը գրեթե անփոփոխ պահպանվեց մինչեւ XIX դարի կեսերը, երբ ցարական իշխանությունները սկսեցին ուշադրություն դարձնել լայնածավալ, բայց իսպառ խոպանացած տարածքի վրա։

Краткое сведение о древнем водопроводе Гияурарх, "Кавказ" 1852, N 23, Էջ 106։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 212:

XIX-XX դարերի սահմանագլխին, հարյուրամյակների անուշադրությունից հետո, վերսկսվեցին հին ջրանցքների վերականգնման եւ նորերի կառուցման աշխատանքները։ Այդպես գլուխ եկավ անհիշելի ժամանակներից ի վեր գոյություն ունեցող եւ թուրք խաշնարած ցեղերից «Գյավուր-արխ» հորջորջվող (ասել է թե՝ «քրիստոնյաների ջրանցք») ջրանցքի վերագործարկումը։ Վերջինս, սկիզբ առնելով Արաքս գետից, իր մեջ էր առնում ու կանոնավորում Քոնդալան, Խոնաշեն, Կարկառ, Խաչեն եւ այլ ավելի մանր գետերի ջրերն ու ոռոգում հազարավոր հեկտար հողատարածքներ (խորհրդային տարիներին ջրանցքին պաշտոնապես տրվեց «Վերին Ղարաբաղյան» անունը)։

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 212:

Մինչեւ 1910-ական թվականները Կուր-Արաքսյան միջագետքում բացվեցին նաեւ մի քանի նոր՝ «Աթաբեկով» ընկերության, իշխանուհի Ումցեւայի, Ռուստամբեկովների եւ այլոց ծախսերով բացված նոր ջրանցքները։

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 212: Տես՝ 1905 թ. հրատարակված «5 վերստանոց» քարտեզը։

Հիշյալ լայնատարած շրջանների յուրացումը, սակայն, անհնարին էր իրականացնել առանց տարածքում հողագործ բնակչության առկայության։ Խնդրի լուծումը հատկապես բարդացած էր նրանով, որ հողագործության բնագավառին վարժ ու գործուն տարրը՝ հայ բնակչությունը, արդեն վաղուց իսպառ լքել էր տարածաշրջանը, իսկ նրանց տեղերը բռնած ու քոչվորական կյանքով ապրող խաշնարած ցեղերը նման ծրագրին բնավ պիտանի լինել չէին կարող։ Ի վերջո, ցարական իշխանությունները խնդրի լուծումը գտան ջրանցքների ու գետերի ափերին ռուս գաղթականների գյուղեր ու ագարակներ հիմնելով։ Գործընթացը, սակայն, միայն հաշված տարիների կյանք ունեցավ, որովհետեւ 1918 թ. հետո ռուս վերաբնակիչների մեծագույն մասը լքեց նորահիմն գյուղերը։

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 212:

Տարածքի խորհրդայնացումից հետո, այս անգամ արդեն Ադրբեջանի իշխանությունները, կրկին բախվեցին միեւնույն խնդրին։ ճիշտ է, 1920-30-ական թվականներին կառավարության ստիպմամբ քոչվոր ցեղերի մի զգալի մասն արդեն անցել էր նստակյաց կենցաղավարության ու զբաղեցրել ռուսների հիմնած եւ նրանցից թափուր մնացած բնակավայրերի մեծ մասը, սակայն խոպանացած երկրամասի մշակության գործը պահանջում էր հողագործության բնագավառում հմուտ բնակչության ներկայություն։ Ուստի, դրությունը փրկելու համար, սկսած 1930-ականների կեսերից Ադրբեջանի իշխանությունները սկսեցին վարել զանազան արտոնությունների ու խոստումների գնով Կուր-Արաքսյան միջագետքի տափաստաններն ու աղուտները Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի գերբնակեցված ու սակավահող գյուղերից հեռացող հայերով բնակեցնելու քաղաքականություն։ Այդպես, վերստին գոյացան հայաբնակ մի քանի գյուղեր՝ Աղջաբեդու եւ ժդանովի (այժմ` Բայլագան) շրջաններում։

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 212:

Ուշագրավ է, որ հայ բնակիչներն իրենց համար բնակության վայրեր ընտրեցին նախկինում ռուսներով բնակեցված, սակայն պատմական այն գյուղատեղիները, ուր, թեկուզ ավեր դրությամբ, այնուամենայնիվ դեռ պահպանվում էին հայոց հինավուրց եկեղեցիների կամ այլ հնությունների հետքերը։ Դրանք էին՝ Թազաքյանդն ու Շահումյանը (Աղջաբեդու շրջանում), Խաչինստրոյը եւ Քեբիրլին (ժդանովի շրջանում)։

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 212:

1960-ական թվականների սկզբներից հիշյալ գյուղերում կամաց-կամաց հանգրվան գտան ադրբեջանական թուրքերի առաջին ընտանիքները։ Դրան զուգահեռ՝ ծայր առավ հայերի արտագաղթը (հիմնականում՛ վերադարձ դեպի Լեռնային Ղարաբաղ)։ Հարթավայրային շրջաններից վերջին հայ ընտանիքները բռնագաղթվեցին 1988 թվականին։

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 212:

Նշված լայնատարած հարթավայրերը, ժամանակակից Ադրբեջանի վարչա-տարածքային բաժանման համաձայն, ընդգրկված են մի քանի վարչական շրջանների կազմի մեջ։ Դրանք են՝ Թարթառի (նախկինում՝ Միր-Բաշիրի), Պարտավի (թուրք. Բարդայի), Աղդամի, Աղջաբեդու, Բայլագանի (նախկինում՝ ժդանովի), Ֆիզուլու (նախկինում՝ Կարյագինի) եւ Ջաբրայիլի շրջանները։

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 212:

Աշխարհագրական միջավայր

Շրջանը կազմավորվել է 1930 թ. եւ մինչեւ 1949 թ. կոչվում էր Թարթառի շրջան: 1963-ին այն միացվել է հարեւան Պարտավի (Բարդայի) շրջանին, բայց 1965-ից կրկին հանդես է եկել իբրեւ առանձին վարչական միավոր: Տարածքն է 412 քկմ: Զբաղեցնում է Տրտու (Թարթառ) գետի ստորին հոսանքի շրջանը՝ հյուսիսում սահման ունենալով Ինջա գետը, իսկ հարավում՝ Խաչենագետը: Սահմանակցում է ԼՂՀ Մարտակերտի շրջանին (արեւմուտքից) եւ Ադրբեջանի Կասում-Իսմայիլովի, Եվլախի, Պարտավի եւ Աղդամի շրջաններին:

«Ադրբեջանական Խորհրդային հանրագիտարան» (ադրբեջաներեն), հատոր VI, Բաքու, 1982, Էջ 587։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 212:

Պատմություն
1981 թ․

1981 թ. դրությամբ շրջանում կար 1 քաղաք (շրջկենտրոն Միր-Բաշիրը) եւ 49 գյուղ, որոնցից մեկը՝ հայաբնակ (Բեգում-Սարով գյուղը):

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 212:

Նկարագրություն
19 դ․

Միջնադարում շրջանի ներկայիս տարածքը մտնում էր Պարտավ գավառի կազմի մեջ: Մինչեւ XIX դարի կեսերն այն կազմում էր Բարդա-Բասան գավառի մի մասը: Շրջկենտրոն Միր-Բաշիրի տարածքում է տեղորոշվում (ըստ ակադ. Ս. Տ. Երեմյանի) Հայոց Արեւելից Կողմանց նշանավոր բնակավայրերից մեկը՝ Կաղանկատույքը:

Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 305, թ. 47։
Տե'ս «Հայաստանը ըստ Աշխարհացոյց»–ի, Երեւան, 1963, էջ 75։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 213:

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Միր-Բաշիր