ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Մեծ Ղարամուրատ 24 Հուշարձան

Ադրբեջան (Երկիր) / Հյուսիսային Արցախ (Տարածք) / Գետաբեկ (Շրջան) / Մեծ Ղարամուրատ (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է շրջկենտրոնից 15 կմ արևմուտք՝ համանուն գետի ձախ արևելահայաց ձորալանջին, ծովի մակերևույթից 1200-1270 մ բարձրության վրա:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 88:

Պատմություն

Գյուղի մոտ պահպանված բրոնզեդարյան ամրոցի մնացորդները վկայում են, որ տարածքը բնակելի է եղել հնագույն ժամանակներից:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 88:

16 — 17 դդ․

Պատմական առավել հարուստ անցյալ ունեցող գյուղերից էր, որ բարգավաճել էր մինչև իսկ գյուղաքաղաքի աստիճան: Առավել աչքի է ընկել ԺԶ-ԺԷ դարերում, երբ, բացի գյուղամիջի զույգ եկեղեցիներից, ունեցել է Կուսանաց և Հարանց վանքերը: ԺԸ դարի վերջին՝ վրաց Հերակլ Բ թագավորի օրոք, տեղի հայ բնակչությունը բռնի տեղահանվել է Շուլավեր (այժմ՝ Շահումյան ավանը Մառնեուլի շրջանում): Այլ վկայության համաձայն, բռնագաղթից խույս տված գյուլամբարցի և ղարամուրատցի շուրջ 25 տուն բնակիչները հիմնադրել էին Շամշադինի շրջանի Այգեձոր (Ղուլալի) գյուղը:

Գասպար Յ., Գիւղական աւանդութիւններ, «Նոր-Դար», 1889, N 50:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 88:

1890 թ․

Հատկանշական է, որ բնակավայրի հայաթափումից նույնիսկ ավելի քան մեկ դար անց՝ 1890-ին ականատեսը նշել է. «...այս Ղարամուրադը իրոք քաղաք է եղել և ոչ սովորական շեն...»:

Եղիշե Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարան, Ս. Քամալյանի ֆ., տետր N 1, VI-11, թ. 28: Ուշագրավ են 1890 թ. Մեծ Ղարամուրատ այցելած Ս. Քամալյանի հուշերը իր և ուղեկից Ծատուրի տպավորությունների ու զգացումների մասին. «...գետի ձախ ափին է վանքը ջրից մոտիկ: Ձիուց իջնելեն նկատեցի, որ Ծատուրը շտապ մոտեցավ վանքի պատը համբուրեց ջերմեռանդ սրտով ու օրհնելու փոխարեն անիծեց իրա պապերին այսպիսի դրախտային հողն ու ջուրը, այսպիսի փառաշեն հոյակապ ժամն ու վանքը անտեր թողած գնացել են այս ու այն սռի ու լեռան կրծքին բուն դրել: Ընչի՞, ասում էր, էս վանքը անժողովուրդ մնալով գոմեշ ու կով պատսպարե ու թրիքով ապականվի, իսկ լղարակեցիք, այսինքն Ղարամուրադի թոռները անժամ մնան: Ախր բա սրան մի ճար չբտի ըլե՞լ, վարժապետ ջան: Մորմոքված էր Ծատուրը, մեկ հայհոյում անիծում էր ժամն ու հողը անտեր թողող պապերին, մեկ էլ դառնում նախատում էր այրում բնակիչներին, որ անասունի պես են, Աստծու տան ղադրը չեն իմանում, աղբով լցնում են: Ղարամուրադի շրջակայքի մասին հարցրի Ծատուրից: Այն սարը, որի ստորոտում շինած է գեղը, կոչվում է Թբլխի սար, դեպի աջ ծմակապատ սարը՝ Հասան Ալի, սրա հետևը Հազա-ղայա է կոչվում մերձակա գլուխ սարը, սրանից արևմուտք՝ Գեոգ-ուրդ-գագաթը: Հասան Ալի ծմակից դեպ արևելք գտնվող սարը կոչվում է Դարվանդ: Դարվանդի ու Հասան Ալի սարերի արանքի ձորի և Հասան Ալի ու Թբլխի սարերի արանքի ձորից հոսող ջրերը միանում կազմում են Ղարամուրադի գետակը, վերջի վտակը կոչվում է Առղսան (թ. 28):
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 88:

Մեծ Ղարամուրատում հանգրվան գտած խաշնարածները ակամա տիրացել են լայնարձակ հողատարածքների, որոնք մնացել են բնիկներից. «...Արևմուտք թեքվելով անցանք մի դարևանդից ու իջանք հովտի վրա, որի միջով սրընթաց անցնում էր Ինագ-Բողան գետակը: Այս գետակի ու հովտի նստվածքը-տարածութիւնը դարձեալ պատկանելիս է եղել ղարամուրադցեցոց, ընդարձակ տափեր, առատ ջրեր մնացել են խոպան, բարբարոս այրումների ձեռին»:

Եղիշե Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարան, Ս. Քամալյանի ֆ., տետր N 1, VI-11, թ. 33:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 89:

Բնակչություն
1770 թ․

Հայաթափ է եղել 1770-ականներին: Ինչպես ասվեց, բնակիչների մի մասը հաստատվել է Շուլավերում և հիմնել Ղարամուրատեցոց թաղը:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 89:

19 դ․

Մինչև ԺԹ դարի 2-րդ կեսը թուրքական խաշնարած այրում ցեղի համար հայաթափ գյուղատեղին ծառայել է որպես ամառանոց, ավելի ուշ մշտական բնակություն հաստատելով՝ վերածել են գյուղի:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 89:

Տեղի բնակիչների ծագումնաբանության մասին հետաքրքիր եզրահանգումներ ունի Հ. Վարդանյանը. «Գարամուրադ գիւղի թուրքերը հանդիսանում են հայ իշխանական ցեղից սերվող Ղարամուրադի սերունդը»:

Վարդանեան Յ., Մի քանի խօսք այրումների մասին, «Մշակ», 1914, N 154, էջ 2:
Հեղինակը, հավանաբար, նկատի ունի 1610 թ. «Հայսմավուրքի» անթվակիր հիշատակարանում հիշվող Ղարա Մուրատին:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 89:

1886 թ․

Հայտնի է, որ 1886 թ. գյուղական հասարակությունը (ներառյալ այրումաբնակ կից գյուղերը) ունեցել է 326 տուն՝ 2176 շունչ (1296 ար., 880 իգ.), իսկ միայն Մեծ (թուրք՝ Բեյուկ) Ղարամուրատը 1908-ին՝ 205, իսկ 1914 թ.՝ 395 բնակիչ:

“Елисаветопольская губерния. свод статистических данных, извлеченных из посемейных списков населения Кавказа”, Тифлис, 1888, с. 76-77.
“Кавказский календарь на 1910 г.”, Тифлис, 1909, с. 204.
“Кавказский календарь на 1915 г.”, Тифлис, 1914, с. 99.
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 89:

Տոհմեր
1770 թ․

1770-ական թվականների վերջերին ղարամուրատցիների մի մասը հաստատվել էր Շուլավերում և լքյալ գյուղի անվամբ կոչել նոր բնակավայրի կես մասը, որն է՝ ցայժմ Ղարամուրատեցոց անվամբ հայտնի թաղամասը: Դեռևս ԺԹ դարավերջին Շուլավերում հայտնի էին ծագումով ղարամուրատեցի ութ ազգատոհմեր՝ Տեր Վրթանանք (Վարդանյաններ), Ղրդաշանք (Ղարդաշյաններ), Ծանունք (Ծանյաններ), Զանունք (Զաքարյաններ, Արզումանյաններ), Պտրոսանք (Մխիթարյաններ), Բըլսանանք (Բալասանյաններ), Քմալանք (Քամալյաններ) և Գյոռխնանք-Մուշտունք (Աղբալյաններ):

Ասլանյան Ս., Կարապետյան Ս., Շուլավեր, Երևան, 2002, էջ 25:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 97:

Տեսքը հյուսիսից (Հարանց վանքի կողմից) Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ընդհանուր
Ուղղությունը ⇑ Հյուսիսից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Հայերեն հիշատակագրությամբ գորգ (1914 թ.) մի թուրք բնակչի տանը Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ընդհանուր
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 թ․