ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Մուռուտ 6 Հուշարձան

Ադրբեջան (Երկիր) / Հյուսիսային Արցախ (Տարածք) / Խանլար (Շրջան) / Մուռուտ (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է շրջկենտրոնից 8 կմ հարավ, Ոսկանապատից 4 կմ հյուսիս-արևելք՝ Պանդ լեռան հյուսիսային անտառապատ լանջին, բնության գեղատեսիլ վայրում, ծովի մակերևույթից 1190-1310 մ բարձրության վրա:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 401:

Անվան ծագում

Գյուղի անունն ըստ ավանդության՝ ծագել է Սբ. Աստվածածին եկեղեցու տեղում հնում գոյություն ունեցած մատուռից, որտեղ իբրև մի խաչքար էր մեռոնով օծել Մեսրոպ Մաշտոցը. «թարգմանիչ հայրն մեր Մեսրոպ օծեալ զխաչ սրբալոյս մեռոնաւ եդ ի նպատակ պաշտման ժողովրդոց և զնոյն խաչ ցուցանեն ի ճակատ սեղանոյն»:

Ջալալեանց Ս., Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, մասն Ա, Տփղիս, 1842, էջ 170:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 401-402:

Այլ ավանդության համաձայն՝ «Անցեալ դարում Գանձասարի կաթողիկոսներից մինն ամառը սար է գալիս այստեղ, ուր տակաւին գիւղ չէ լինում և սրբալոյս միւռոն է օրհնում: Այս դէպքն այնպես է ազդում բնակիչների բարեպաշտութեան վրայ, որ տեղի անունը մնում է Միւռոնոտ-Մուռուտ»:

«Նոր-Դար», 1892, N 136, էջ 2-3:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 401:

Այլ ստուգաբանության համաձայն՝ գյուղանվան ծագումը պայմանավորված է եղել տարածքում մորի թփերի առատությամբ, որին էլ ժողովուրդը ուղղակի տվել է Մոռուտ, Մուռուտ անվանումը:

«Արձագանք», 1886, N 20, էջ 294,
«Նոր-Դար», 1892, N 136, էջ 2-3:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 402:

Կառուցապատում
1890 թ․

1890-ական թվականներին ականատեսը Մուռուտը նկարագրել է որպես մի փոքր հարթության վրա տեղավորված գյուղ, որի առջև ձգվող ձորը «...պատած է գեղեցիկ այգիներով: Մուռուտի տները գեղեցիկ են և շատերը եւրոպական կահ-կարասիքով զարդարուած: Գանձակեցիները ամարանոց են գալիս այստեղ, որ իսկապէս շատ լաւ ամառանոց կարող էր համարուել, եթէ որ խոնաւ չլինէր»:

Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական հանդէս», Թիֆլիս, 1899, N 1, էջ 316:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 403:

Ջրամատակարարում
1914 թ․

1914 թ. մուռուտցիները գյուղը ջրով ապահովելու նպատակով ցանկացել էին մեկուկես վերստ հեռավորության վրա գտնվող «Պանդաջուր» ասված տեղի ջուրը գյուղ հասցնել, բայց նախահաշիվը, որ կազմել էր 2000 ռ. պատճառ էր դարձել, որ գյուղացիք այդ մտքից հրաժարվեն:

«Մշակ», 1914, N 168, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 402:

Բնակչություն

Մուռուտեցիների ծագման վերաբերյալ տեղագիր հեղինակների թողած վկայությունները հակասական են: Մեկ նրանց համարել են տեղացիներ՝ «բնակիչք բնիկ», մեկ էլ տարբեր վայրերից հավաքվածներ. «...նոր չէ և կազմուած է զանազան կողմերից գաղթած ժողովրդից սոյն դարի սկզբներում»:

Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 272:
«Նոր-Դար», 1892, N 136, էջ 2-3:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 402:

1839 թ․

Մուռուտի ազգատոհմերի պատմությունն ուսումնասիրելու առումով ուշագրավ է 1839 թ. բնակիչների հետևյալ անվանացանկը.

«Յովհաննէս Եղիազարեան, կին սորա՝ Քալոյն, որդիք սորա՝ Առուստամ, Անդրէաս, Աւէտիս և հարսն սորա՝ Աննա:
Բարսեղ Գաբրիէլեան, կին սորա՝ Մարիամ, որդիք սորա՝ Մուքայել, Գրիգոր և Թատէոս և եղբայր սորա՝ Դանիել, կին Դանիելայ՝ Սալբի:
Սահակ Փանոսեան, կին սորա՝ Հերիք, ուստր՝ Փանոս:
Պետրոս Յովհաննէսեան, կին սորա՝ Ջաւահիր, ուստերք սորա՝ Փանոս, Աղաջան և Յովհաննէս:
Թովմաս Յովհաննէսեան, կին սորա՝ Մարիամ, դուստր սորա՝ Շամամ»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 31:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 402:

1804 — 1912 թթ․

Տարբեր աղբյուրներում պահպանված բնակչության թվաքանակին վերաբերող տվյալների համադրումը ցույց է տալիս, որ 1804 թվականից գյուղի բնակչությունը շարունակաբար աճել է և առավելագույնի հասել 1912 թ. (441 բնակիչ):

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 403:

Հայրենական մեծ պատերազմ

Հայրենական մեծ պատերազմում մասնակցել է 122 մուռուտեցի, որոնցից 67-ը զոհվել է:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 403:

Բնակելի տուն Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Բնակելի տուն Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Ստորև ներկայացնում ենք ԺԹ–Ի դարերին վերաբերող բնակչության թվաքանակի մասին առկա վիճակագրական տվյալները.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1804	5	8	7	15		“Акты, собранные Кавказскою археологическою коммиссиею”, т. II, Тифлис, 1868, с. 596. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 403:
1839	5	16	9	25		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 31: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 403:
1845		32	23	55		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3811, թ. 5-6: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 403:
1847		36	32	68		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3814, թ. 97-98: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 403:
1849		30	29	59		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3818, թ. 96-97: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 403:
1852		33	30	63		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3819, թ. 105-106: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 403:
1861	6					Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3835, թ. 147-148: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 403:
1866	12	44	26	70		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 57: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 403:
1872		74	57	131		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3872, թ. 62-63: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 403:
1873				103		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3864, թ. 39-40: Նաև՝ գ. 3862, թ. 58-59: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 403:
1875				105		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3866, թ. 44-45: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 403:
1876				109		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3868, թ. 57-58: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 403:
1877		62	55	117		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3868, թ. 54-55: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 403:
1878		65	56	121		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3870, թ. 22-23: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 403:
1881		76	61	137		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3873, թ. 27-28: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 403:
1882		83	67	150		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3874, թ. 30: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 403:
1883		78	58	136		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3875, թ. 56-57: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 403:
1886	34	131	107	238	Այլ տեղեկագրում նույն թվականի համար ցույց է տրված միայն 18 տուն («Արձագանք», 1886, N 20, էջ 294):	“Елисаветопольская губерния. свод статистических данных, извлеченных из посемейных списков населения Кавказа”, Тифлис, 1888, с. 84-85. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 403:
1887		114	111	225		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3880, թ. 73: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 403:
1888		124	114	238		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3882 թ. 130: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 403:
1889		131	123	254	Ի դեպ, վիճակագրական մեկ այլ տվյալի համաձայն գյուղն ունեցել է 195 (100 ար., 95 իգ.) բնակիչ (Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3877, թ. 29):	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3884, թ. 226-227: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 403:
1890		141	124	265		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3887, թ. 149: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 403:
1891		135	131	266		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3889, թ. 148: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 403:
1892		132	135	267		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3891, թ. 120: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 403:
1893		143	140	283		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3895, թ. 77-78: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 403:
1894		148	148	296		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3896, թ. 173-174: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 403:
1897		173	169	342		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3899, թ. 146-147: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 403:
1898		179	177	356		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3897, թ. 168: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 403:
1899		189	185	374		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3903, թ. 126-127: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 403:
1900		198	194	392		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3905, թ. 91-92: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 403:
1901		201	197	398		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3906, թ. 97-98: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 403:
1902		207	199	406		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3907, թ. 22-23: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 403:
1905		210	200	410		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3912, թ. 265-266: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 403:
1906		175	144	319		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3915, թ. 24: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 403:
1907				317		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 240, թ. 2: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 403:
1908	33	161	145	306	Ի դեպ, վիճակագրական մեկ այլ տվյալ գյուղի բնակիչների թիվը ցույց է տալիս 392 անձ (”Кавказский календарь на 1910 г.”, Тифлис, 1909, с. 327):	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 35, ց. 1, գ. 559, թ. 9: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 403:
1909		213	207	420		Հայաստանի ազգային արխիվ, Պ56, ց. 18, գ. 764, թ. 116: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 403:
1910		182	159	341		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3917, թ. 57-58: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 403:
1912		223	218	441		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3919, թ. 61-62: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 403:
1914	31			340		”Кавказский календарь на 1915 г.”, Тифлис, 1914, с. 161. Նաև՝ «Մշակ», 1914, N 168, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 403:
1917	34			215		Ավետիսյան Մ. Մ., Տեղեկագիր Լեռնային Ղարաբաղի եւ Զանգեզուրի բնակավայրերի ու բնակչության թվակազմի մասին (1917 թ.), Բանբեր Հայաստանի Արխիվների, 1991, N 3, էջ 166: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 403:
1940				500		Ըստ ոսկանապատցի Կիրակոս Խաչատուրյանի վկայության: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 403:
1983				133		Ըստ ոսկանապատցի Կիրակոս Խաչատուրյանի վկայության: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 403: