ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Չարդախլու 9 Հուշարձան

Ադրբեջան (Երկիր) / Հյուսիսային Արցախ (Տարածք) / Շամխոր (Շրջան) / Չարդախլու (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է շրջկենտրոնից 15 կմ հարավ-արևմուտք՝ Շամքոր-Գետաբեկ մայրուղու միջնամասում՝ ծովի մակերևույթից 1240-1360 մ բարձրության վրա:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 510:

Պատմություն

Գյուղում և մերձակայքում պահպանված տարբեր ժամանակաշրջաններին վերաբերող բազմաբնույթ հուշարձանները վկայում են, որ ներկայիս գյուղի տարածքը բնակեցված է եղել պատմական անհիշելի ժամանակներից: Կիկլոպյան կառույցների ու դամբարանաշերտերի մնացորդները, տեղումների և հողաշերտի քայքայման շնորհիվ կամ հողային աշխատանքների ընթացքում պատահականորեն հայտնաբերված հնագիտական բազմազան նյութերը (մետաղական իրեր, խեցեղեն) ասվածի լավագույն ապացույցն են: Դրանց հետազոտությամբ զբաղվել են բազմաթիվ գիտնականներ (Վ. Բելկ, ակադ. Նիկոլսկի, ակադ. Իվանովսկի և այլն):

Մարտիրոսյան Գ., Իմ սիրտը, Չարդախլու, քո լեռներում է, «Դաշնակցություն», 1991, N 18, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 510:

Չարդախլուի տարածքում բազմաթիվ են նաև քրիստոնեական շրջանի նյութական մշակույթի նմուշները, բայց վերջիններս մեզ են հասել առավել ավերակված:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 510:

Բնակչություն

Գյուղի անտառազուրկ և կիսադաշտային բնամիջավայրը պաշտպանության կազմակերպման հարկ եղած դեպքում, փաստորեն, տեղի բնակչությանը հուսալի դիմադրության հնարավորություն չի ընձեռել, և ժամանակ առ ժամանակ նրանք ստիպված են եղել լքելու հարազատ օջախներն ու տարագրվել: Նման օրհասական իրավիճակներում չարդախլվեցիները առանձնապես հաճախակի են հայտնվել ԺԸ դարի ընթացքում: Մերթ լեզգիների ու վրացիների, երբեմն էլ թուրքերի պարբերաբար կրկնվող ասպատակություններն ի վերջո գյուղն իսպառ ամայացրել են:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 510:

Վերաբնակեցում
17 դ․

Վկայություններից մեկի համաձայն, Երևանի գավառի Քանաքեռ գյուղից 200 ընտանիք ԺԷ դարի կեսերին գաղթում է Թիֆլիս և հաստատվում «Հաւլաբարի այն մասում, ուր այժմ զորանոցներ կան կառուցած»: Շատ չանցած՝ կառավարությունը նրանց առաջարկում է փոխադրվել Թիֆլիսի տարածքում մի այլ տեղ, որից դժգոհ (թե միգուցե նոր տեղից էլ հետո կտեղահանվեն) հայերը ճիշտ են համարում գաղթել Գանձակի խանության սահմաններում գտնվող Չարդախլու գյուղը. «...Չարդախլու գիւղը հիմնուած է 1794 թուին, այսինքն Հասան խանի գալուց մէկ տարի առաջ. գաղթել են Թիֆլիսից և գաղթելու պատճառն էլ, ինչպէս պատմում են տեղացիները, եղել է հետևեալ դեպքը. գաղթողները բնակուելիս են եղել Հաւլաբարում, այժմեան Պօկրովսկի զօրանոցի տեղը և շրջակայքում, իսկ Կուկիում ու Կալօնկում (այժմեան գերմանացիների գաղթականութեան տեղը) վարուցան անելիս են եղել: Այդ ժամանակը ռուսաց կառաւարութիւնը կամեցել է Թիֆլիսում մի զօրանոց ունենալ և այդ տեղը զօրանոցի յարմար գտնելով, այդտեղի բնակիչներին առաջարկում է ձրի և մշտական սեփականութիւն Կուկիում եւ Կալօնկում ապրելու: Բայց մեր խելոքները նեղանալով այդպիսի առաջարկութեան վրայ՝ մօտ 200 տուն թողնում են Թիֆլիսը և գալիս են Չարդախլւում բնակութիւն են հաստատում...»:

«Մեղու Հայաստանի», 1884, N 99, էջ 2:
Գասպարեան Յովհ., Չարդախլուն և նրա պատմութիւնը, «Նոր Դար»1889, N 197, էջ 3: Ի դեպ, չարդախլուեցի հանգուցյալի մեկ ուղղանկյունաձև տապանաքար (154 x 63 x 25 սմ) կա Մեծ Շուլավերի (այժմ՝ Շահումյան ավանը Մառնեուլի շրջանում) գերեզմանոցում. «Այս է տապա|ն Տ(է)ր Ավաք|ին, որ է որդ|ի Չարդախլ|ուոցի Առս|դամին, թվին| ՌՄԾ(1801)»:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 510-511:

Բնակչություն

Նորաբնակները այդտեղ իբրև հին գյուղի՝ երբեմնի գոյության վկայություն գտնում են «խարաբա (աւերակ) եկեղեցին եւ հին գերեզմանատունը»: Հայտնի չէ, թե Չարդախլուում քանաքեռցի հայերի հաստատվելու պահին այնտեղ բնիկներ կային, թե ոչ, և միգուցե քանաքեռցիներն էլ՝ ավելի վաղ ժամանակներում Չարդախլուից փոխադրվածներ էին, բայց գիտենք, որ ընդամենը մեկ տարի անց նորահաստատ բնակչության մեծ մասը կրկին ցրվում է՝ խուսափելով Աղա-Մահմատ խանի արշավանքից. «Դեռ տարին չլրացած՝ կալի կուտի ժամանակ, խուրձերը դէզ ու փէնջակ դրած՝ յայտնւում է արիւնարբու Հասանխանը, որի ահից ամեն բան թողնում են նախախնամութեան կամքին և իրենք գնում են Բարսումի ձորում սղնախ են անում (ապաստան են գտնում), այդտեղից էլ գնում են Գառնակեր գիւղում 3 տարի մնում, մինչև որ ռուսները վերջնականապէս տիրում են Արարատեան երկրին և այդ 200 տնուորից հազիւ 50 տուն 1826 թուին վերադառնում է Նորաշէն Չարդախլու գիւղը: Բացի սրանից՝ Երևանից, Գիւնաշից և այլ տեղերից շատ բնակիչներ են գալիս այս գիւղում բնակւում»:

Գասպարեան Յովհ., Չարդախլուն և նրա պատմութիւնը, «Նոր Դար»1889, N 197, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 510:

Հիմնադրում
1822 — 1823 թթ․

Մեկ այլ տեղեկությամբ՝ «Չարդախլու գիւղը հիմնուած է 1822-1823 թուականներում...»: Չգիտենք ի՞նչ աղբյուրներից քաղելով, բայց շատ որոշակի Ե. Լալայանը նշել է. «Բնակիչները մասամբ Թիֆլիսի Հաւլաբարի մասից 1823 թ. գաղթած երևանցիներ են, մասամբ էլ Ղարաբաղից եւ Պարսկաստանից եկուորներ...»:

«Նոր-Դար», 1896, N 77, էջ 2:
Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական հանդէս», Թիֆլիս, 1899, N 1, էջ 327:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 511:

Պատմություն
1820 թ․

Ինչևէ վերը շարադրվածի համադրումը թույլ է տալիս Չարդախլուի վերջին վերաշինման ժամանակը համարել 1820-ականների կեսերը:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 512:

Անվան ծագում

Գյուղի անվան ստուգաբանության վերաբերյալ, որ այսօր էլ ավանդաբար պատմում են չարդախլվեցիները, ավելի քան 100 տարի առաջ գրվել է. «Գիւղն իւր անունը ստացել է ոմանց ասելով «չարդախ», իսկ ոմանց ասելով՝ պարսից «չհարդաղ» բառից... ոմանք ընդունում են այս գիւղում չորս սար գտնուելուն համար, որոնք են՝ Չախր-եօլի, Ղարադաղ, Ղարամ-օղլի և Բարձր խաչ կամ Խաչեալ»:

Գասպարեան Յովհ., Չարդախլուն և նրա պատմութիւնը, «Նոր Դար»1889, N 197, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 512:

Կառուցապատում

Գյուղի լայնատարած թաղամասերից հները՝ Խաչի սարն ու Գյունաշը, տարածվում են հարավ-հյուսիս ուղղությամբ հոսող վտակի համապատասխանաբար աջ ու ձախ ափերին, իսկ Նորաշեն թաղը ձգվում է ավելի շատ դեպի հյուսիս-արևելք՝ Շամքոր տանող մայրուղու շուրջ: Ավելի քան 3 կմ երկարություն և 1 կմ լայնություն ունեցող Չարդախլուի թաղերը գտնվում են ծովի մակերևույթից 1280-1350 մ բարձրության վրա: Գյուղի գերազանցապես կրկնահարկ քարաշեն առանձնատներից առաջինները սկսել են կառուցվել 1880-ականներին, իսկ մինչ այդ Չարդախլուն հիմնականում կառուցապատված է եղել միահարկ, հողաշեն տներով: Այսպես, 1864 թ. ականատեսը գյուղը նկարագրել է հետևյալ կերպ. «Չարդախլու գյուղը նույնպես մեծ մասամբ կազմված է հյուղակներից, որոնց մեջ ձմռանն ապրում են անասունների հետ միասին...: ...հայկական լավագույն գյուղերից Չարդախլուի կառուցապատման մասին: Չարդախլուն գետնափոր բների անկանոն կույտ է՝ միախառնված հողով կամ կավով և քարերով կառուցված հյուղակների հետ»:

Мевес В., Очерки Елисаветопольскаго уезда, “Кавказ”, 1865, N 44, стр. 239 (բնագրում՝ “Деревня Чардахлы состоит также большею частью из землянок, которых хозьяева живут зимою вместе с своим скотом... ...объ устройстве Чардахлы-лучшей изъ армянскихъ деревенъ. Чардахлы - это безпорядочная куча норъ, перемешанныхъ съ саклями, сложенными изъ земли, или глины и камней”).
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 512:

Ջրամատակարարում
1900 թ․

Չարդախլուն սակավաջուր գյուղ չէ, բայց նրա խիստ ընդարձակման հետևանքով, այնուամենայնիվ, կարիք է զգացվել դեպի գյուղ ուղղել նաև մոտակա աղբյուրների ջրերը: Իրենց սուղ միջոցներով համագյուղացիները այդպիսի մի խնդիր լուծել են 1900 թ. «Գիւղի աղքատ թաղը ծախսել է մօտ 1500 րուբլի եւ ջուր է բերել իր համար...»:

«Մշակ», 1900, N 132, էջ 4:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 512:

Բնակչություն
1840 — 1910 թթ․

Գյուղի բնակչության թվաքանակին վերաբերող տարբեր աղբյուրներից տվյալների ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ 1840 թվականից մինչև 1910-ական թվականները Չարդախլուի բնակչությունը (բացառապես հայերից կազմված) հիմնականում շարունակաբար աճել է: Միայն որոշ տարիներին պայմանավորված առանձին երևույթների հետ (համաճարակ, արտագաղթ և այլն), տեղի է ունեցել բնակչության թվաքանակի նվազում: Հայտնի է, օրինակ, որ տարածված ծաղիկ հիվանդությունը գյուղում 1878 թ. խլել է շուրջ 100 երեխայի կյանք. «...երեխաներից մօտ հարիւրը զօհվել են ծաղիկ հիւանդութեանը մէկ ամիս ու կէսվայ ընթացքում»:

«Մշակ», 1878, N 169, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 512:

1905-1906 թթ. հայ-թուրքական ընդհարումներ
1905 թ․

Չարդախլուի վրա թուրքերի վճռական գրոհը տեղի է ունենում նոյեմբերի 30-ին, որը հաջողությամբ հետ է մղվում. «...նորից թուրք խուժանը դարձաւ դէպի Չարդախլու: Նոյեմբերի 25-ից սկսած մինչև 30-ը պարբերաբար յետ մղւելով և նորանոր թարմացած ուժերով նոր յարձակումներ գործելով, նա չը յոգնեց: ...Նոյեմբերի 30-ին տեղի ունեցաւ վճռական յարձակումը և այս անգամ խուժանը յետ փախաւ մեծ կորուստներով: Հայերից սպանւեց այդ կռւում մի հոգի, բայց լաւ հոգի. դա չարդախլուեցի Շահէնն էր»: Դրանից հետո չարդախլուցիները օգնության են հասնում Բարսում գյուղին, որտեղից միացյալ ուժերով թուրքերին դուրս են շպրտում դեկտեմբերի 5-ին:

Ա-Դօ, Հայ-թուրքական ընդհարումը Կովկասում, Երեւան, 1907, էջ 341, 353:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 513:

1906 թ․

1906 թ. հունվարի 18-ին տեղի է ունենում թուրքերի վերջին հարձակումը: Այդ օրը թշնամին դիրքավորվում է գյուղից 5 կմ հյուսիս-արևելք՝ Սանգյար -թափա կոչվող բլրի վրա, որն իշխող դիրք ուներ շրջապատի նկատմամբ: Հայերը ժամանակին նկատելով դա, հարձակվում են երկու կողմից ու թեև փոքր ուժերով, բայց խիզախ գրոհով թուրքերին ետ են շպրտում: Հրացանաձգությունը շարունակվում է մինչև երեկոյան ժամը 5-ը, որից հետո թուրքերը, թալանի տեղ իրենց սպանվածներին հավաքելով ու 6 ձի հայերին թողնելով, փախչում են: Ցավոք, այդ օրը հայերն էլ են կորուստ ունենում. զոհվում է քաջերից մեկը, վիրավորվում՝ երկուսը:

«Մշակ», 1906, N 52, 9 մարտի, էջ1:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 513:

Հայրենական մեծ պատերազմ

Չարդախլվեցիները որպես մարտունակ և հայրենասեր ռազմիկներ դրսևորվել են նաև այս պատերազմի տարիներին: Հաղթանակի գործում մեծ ավանդ ունեն նաև մարշալներ Հովհաննես Բաղրամյանը և Համազասպ Բաբաջանյանը: Պատերազմի տարիներին գնդեր ու դիվիզիաներ են ղեկավարել նաև գեներալ-մայոր Գուրգեն Մանասյանը, Ալեքսանդր Մարտիրոսյանը, գվարդիայի գնդապետ Սմբատ Դանիելյանը, Հ. Բաբաջանյանի ավագ եղբայր՝ փոխգնդապետ Գուրգեն Բաբաջանյանը: Չարդախլուն պատերազմին տվել է 20 այլ գնդապետ ու փոխգնդապետ, 35 մայոր, 28 կապիտան... 1500 չարդախլվեցիներից 350-ը տուն չեն վերադարձել: Երախտապարտ համագյուղացիները, ի հիշատակ ռազմի դաշտերում զոհված չարդախլվեցիների, գյուղի կենտրոնում կառուցել են հուշարձան-կոթող, իսկ Հովհաննես Բաղրամյանի հայրական տան տեղում՝ Մարտական փառքի թանգարան:

Ղալաչյան Կ., Փառքի հուշարձաններ. ալբոմ, Երևան, 1986, էջ 12:
Նաև՝ «Չարդախլուն Ռաֆայել Մանասյանի հուշերում», «Գարդմանք», 1996, N 2, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 513:

Անվանի մարդիկ

Չարդախլուն հայտնի է որպես հայ զորավարական փառքի օրրաններից մեկը: Այդտեղ են ծնվել բժշկական ծառայության գեներալ-մայոր, ռուսական կայսրության ավագ խորհրդական Ջահան Խաչատուրի Մարգարյանը, մարշալներ Հովհաննես Բաղրամյանը, Համազասպ Բաբաջանյանը և շատ զորահրամանատարներ:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 518:

Ջահան (Իվան) Մարգարյան (ծնվ. 1844 թ. մայիսի 5-ին–վախճ. 1934). հայրենի գյուղի ծխական դպրոցում նախնական կրթությունը ստանալուց հետո ուսումը շարունակել է Թիֆլիսի ազնվականական գիմնազիայում, ապա Պետերբուրգի բժշկավիրաբուժական կայսերական ակադեմիայում: Մասնակցելով մարտական բազմաթիվ գործողությունների (հատկապես 1877-78 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմում)՝ նա մարտական սխրանքների համար պարգևատրվել է ամենաբարձր աստիճանի շքանշաններով: Իր ծառայության ընթացքում, սակայն, չի մոռացել իր ծննդավայրը և շատ բան է արել հայրենի գյուղի բարօրության համար: Հայտնի է, օրինակ, որ Նիկոլայ Բ թագավորի կնոջ կյանքը փրկելուց հետո, որպես երախտագիտության նշան, թագավորը կատարում է բժշկի խնդրանքը. «...Չարդախլվեցին հիշում է, թե ինչպես Շամխորի թուրքերը բռնությամբ հափշտակել են գյուղին պատկանող պտղատու հողատարածությունից մոտ հազար հեկտար և խնդրում է թագավորին՝ այդ հողամասերը հետ վերադարձնել գյուղին: Ցարի կարգադրությամբ դրանք վերադարձվում են Չարդախլուին և երկար տարիներ կոչվում էին Ջհան բեկի հողեր»: Սովի տարիներին Ջահան Մարգարյանն իր միջոցներով օգնել է համագյուղացիներին՝ նրանց բաժանելով հացահատիկ, վնասատուների դեմ պայքարի միջոցներ և նվիրելով գյուղատնտեսական տեխնիկա:

«Չարդախլուն Ռաֆայել Մանասյանի հուշերում», էջ 3: Այդ մասին հայտնի է նաև հետևյալը. «Նիկոլայ II թագավորի կինը՝ Շուրան ծանր հիվանդացել էր, Մոսկվայի բժիշկները ոչ մի հույս չէին տալիս: Տարեց մի զինվորական թագավորին հայտնում է Ջհանբեկ Մարգարյանի մասին: Նրան հրավիրում են պալատ: Մարգարյանը ուղիղ երեք ամիս զբաղվում է հիվանդի բուժմամբ և փրկում նրա կյանքը»: Նահատակյան Ռ., Փառապանծ մարշալների նախապապը, «Հայ աշխարհ», N 5 (23), 1992: Ի դեպ, հայտնի է նաև, որ Ջահան Մարգարյանը Թիֆլիսի մոտ՝ Կոջորում հիմնել է մանկական բուժարան:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 518:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Գյուղի բնակչության թվաքանակի կրած փոփոխությունների մասին ավելի հստակ պատկերացում է տալիս սույն աղյուսակը.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1840	40	158	136	294		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 7: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 512:
1841		162	152	314		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3802, թ. 57-58: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 512:
1842		160	140	300		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3805, թ. 84-85: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 512:
1844		206	184	390		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3809, թ. 73-74: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 512:
1849		246	203	449		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3818, թ. 75-76: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 512:
1851	65	240	183	423		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 2596, թ. 53: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 512:
1853		315	281	596		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2743, թ. 102-103: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 512:
1866	90					Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 86: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 512:
1872		548	330	878		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3872, թ. 63-64: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 512:
1877		522	326	848		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3869, թ. 55-56: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 512:
1878	120	502	306	808		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3870, թ. 23-24: Նաև՝ «Մշակ», 1878, N 169, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 512:
1880		548	330	878		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3872, թ. 31-32: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 512:
1881		565	343	908		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3873, թ. 27-28: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 512:
1882		589	360	949		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3874, թ. 30: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 512:
1883		608	377	985		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3875, թ. 56-57: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 512:
1884	120					«Մեղու Հայաստանի», 1884, N 99, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 512:
1885	118	602	403	1005		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3877, թ. 30: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 512:
1886	202	753	561	1314	Այլ տեղեկագրի համաձայն՝ ունեցել է 118 տուն («Արձագանք», 1888, N 7, էջ 87):	“Елисаветопольская губерния. свод статистических данных, извлеченных из посемейных списков населения Кавказа”, Тифлис, 1888, с. 88-89. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 512:
1887		685	469	1154		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3880, թ. 74: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 513:
1888		713	487	1200		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3882, թ. 131: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 513:
1889	204	742	501	1243		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3884, թ. 227-228: Նաև՝ «Նոր-Դար», 1889, N 197, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 513:
1890		760	520	1280		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3887, թ. 150: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 513:
1891		757	528	1285	Մեկ այլ տվյալով (Բարխուտարեանց Մ., Արցախ,Բագու, 1895, էջ 321)՝ ունեցել է 200 տուն՝ 1320 բնակիչ (770 ար., 550 իգ.):	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3889, թ. 149: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 513:
1892		779	357	1136		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3891, թ. 121: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 513:
1893		821	381	1202		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3895, թ. 78-79: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 513:
1894		838	405	1243		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3896, թ. 174-175: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 513:
1897		921	501	1422		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3899, թ. 147-148: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 513:
1898		946	526	1472		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3897, թ. 170: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 513:
1899		941	521	1462		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3903, թ. 127-128: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 513:
1900		982	538	1520		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3905, թ. 93-94: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 513:
1901		1008	569	1577		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3906, թ. 99-100: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 513:
1902		1025	600	1625		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3907, թ. 24-25: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 513:
1905		1033	608	1641		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3912, թ. 267-268: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 513:
1906		1056	934	1990		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3915, թ. 24: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 513:
1907				1101		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 240, թ. 2: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 513:
1908	200	1299	1111	2410	Ի դեպ, 1908 թ. մեկ այլ վիճակագրական տվյալի համաձայն՝ ունեցել է 2400 բնակիչ (“Кавказский календарь на 1910 г.”, Тифлис, 1909, с. 411).	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 35, ց. 1, գ. 559, թ. 11: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 513:
1909		1135	742	1877		Հայաստանի ազգային արխիվ, Պ56, ց. 18, գ. 764, թ. 118: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 513:
1910		1355	1162	2517		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3917, թ. 59-60: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 513:
1912		1139	752	1891		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3919, թ. 63-64: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 513:
1914				2400		“Кавказский календаръ на 1915 г.”, Тифлис, 1914, с. 205. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 513:
1917	331			1841		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 150, ց. 1, գ. 59, թ. 5: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 513:
1976				1526		«Ադրբեջանական սովետական հանրագիտարան», հ. 1, Բաքու, 1976, էջ 535: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 513:
1985	663			2527		Ըստ գյուղխորհրդի տվյալների: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 513: