ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Քյուրաթաղ 16 Հուշարձան

ԼՂՀ (Երկիր) / Հադրութ (Շրջան) / Քյուրաթաղ (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է Արցախի Հանրապետության Հադրութ քաղաքից 6 կմ հյուսիս-արևելք, իսկ Ստեփանակերտից՝ 37 կմ հարավ-արևելք՝ Արևասարի արևելահայաց լանջի ստորոտում:

Էմմա Աբրահամյան, Քյուրաթաղ, «Վարձք», 2022, N 17, էջ 56:

Այլ անվանումներ

Հայտնի է նաև Դուդուկչի, Խորքյուրաթաղ, Կիրաթաղ, Հյուքյուրաթաղ անվանաձևերով:

Էմմա Աբրահամյան, Քյուրաթաղ, «Վարձք», 2022, N 17, էջ 56:

Ըստ գյուղանվանն առնչվող մեկնաբանություններից մեկի՝ ծագել է բարբառային քյուրա՝ կրակ բառից, որն էլ, ա հոդակապով միաձուլվելով թաղ արմատին, ստացել է Կրակի թաղ նշանակությունը: Դրա առնչությամբ էլ ավանդաբար փոխանցվել է մի պատում, որի համաձայն՝ «Քյօհնա Քյուրաթաղը պօցուրումըն ա լալ՝ Վընէսա ղըլէն քըշտէն: Վընէսա ղալան էր պօցուր պէրթ ա, լի՞, ընդըղան սաղ տըէղէրը ըրվաս ա: Վէր Ըրախսէն թիրափան դուշմաննէն բիդի էս ղօլէրքը ուզըէցալ ըն ըն կյան, Վընէսա ղըլան դաստի տըէսալ ըն, քյուրա ըրալ, հանցու Քըթէշ պէրթան կըրակը տըէսնան, կըլխու ըղնին: Ըտի, վէր ամմէն դօնում էտ քյուրան ժողովուրթէն ըզադալ, շէնին անըմը տիրալ ըն Քյուրաթաղ»:

Սարգսյան Ա., Արցախի բանահյուսությունը, Երևան, 2015, էջ 184 (պատմել է քյուրաթաղցի 67-ամյա Սեդա Ղարայանը 2000 թ., գրի է առել լեզվաբան Արմեն Սարգսյանը):
Էմմա Աբրահամյան, Քյուրաթաղ, «Վարձք», N 17, 2022, էջ 56:

Պատմություն

Քյուրաթաղի պատմությանն առնչվող պատմական տեղեկությունները բավական աղքատիկ են: Այդ «մութը» լուսավորում են գյուղում և նրա մերձակայքում պահպանված նյութական մշակույթի տարաբնույթ հուշարձանները և վիմական արձանագրությունները, որոնք էլ փաստում են գյուղի ծաղկուն և բարգավաճ վիճակն առանձնապես ուշ միջնադարում:

Էմմա Աբրահամյան, Քյուրաթաղ, «Վարձք», N 17, 2022, էջ 56:

Գրավոր աղբյուրներից հայտնի է, որ 1905-1906 թթ. հայ-թրքական ընդհարումների հետևանքով Քյուրաթաղը ևս հայտնվել էր Հադրութի շրջանի ավերված գյուղերի թվում3: Օրինակ՝ 1905 թ. օգոստոսի 23-ին «...մահմետական խուժանը յարձակվել է Քիւրաթաղ (Դուդուկչի) գիւղի վրա և իսպառ կողոպտել է այդ գիւղը»:

«Տարազ», 1905, N 27, էջ 286:
Խուբլարեան Մ., թղթ., «Մշակ», 1905, N 176, 3 սեպտեմբերի, էջ 3:
Էմմա Աբրահամյան, Քյուրաթաղ, «Վարձք», N 17, 2022, էջ 56:

Երկրորդ աշխարհամարտի տարիներին գյուղից մասնակցել է 112 հոգի, որից զոհվել կամ անհետ կորել են 62-ը:

Բարսեղյան Ս., Արցախ-Ղարաբաղը Մեծ Հայրենականում (1941-1945 թթ.), Ստեփանակերտ, 2015, էջ 376-377:
Էմմա Աբրահամյան, Քյուրաթաղ, «Վարձք», N 17, 2022, էջ 56:

Ողջ մնացած հերոսներից էր Հեռավոր գործողության ավիացիայի օդաչու, մայոր Աշոտ Ջումշուդի Գասպարյանը (Կասպարով) – 29.12.1909-7.06.1993): Պատերազմի տարիներին կատարել է շուրջ 300 մարտական թռիչք. «Գերմանական զավթիչների դեմ մղվող պայքարի ճակատում հրամանատարության մարտական առաջադրանքներն օրինակելիորեն կատարելու և այդ ժամանակ ցուցաբերած խիզախության ու հերոսության համար» 1944 թ. նոյեմբերի 5-ի հրամանագրով արժանանում է Խորհրդային Միության հերոսի կոչման՝ միաժամանակ ստանալով Լենինի շքանշան և «Ոսկե աստղ» մեդալ: Պարգևատրվել է նաև Կարմիր աստղի, Կարմիր դրոշի երկու, Հայրենական պատերազմի առաջին աստիճանի շքանշաններով: Ի դեպ, 1946-1958 թթ. եղել է հայրենի գյուղի կոլտնտեսության նախագահը:

Բարսեղյան Ս., Արցախ-Ղարաբաղը Մեծ Հայրենականում (1941-1945 թթ.), Ստեփանակերտ, 2015, էջ 136-141:
Էմմա Աբրահամյան, Քյուրաթաղ, «Վարձք», N 17, 2022, էջ 56:

Արցախյան ազատամարտի տարիներին՝ 1990 թ., գյուղում Ռ. Ղարայանի և Է. Նավասարդյանի հրամանատարությամբ կազմավորվում է կամավորական ջոկատ, որի հիմքի վրա էլ 1992 թ. ստեղծվում է Հադրութի պաշտպանական շրջանի վաշտերից մեկը:

Ղարաբաղյան ազատագրական պատերազմ. 1988-1994 թթ., հանրագիտարան, Երևան, 2004, էջ 666:
Էմմա Աբրահամյան, Քյուրաթաղ, «Վարձք», N 17, 2022, էջ 56-57:

Արցախի այլ բնակավայրերի նման, ցավոք սրտի, գյուղը նույնպես կրում է մարդկային կորուստներ ինչպես խաղաղ բնակչության, այնպես էլ հայրենի հողի պաշտպանության և ազատության համար արդար պայքարի ելած ազատամարտիկների շրջանում:

Էմմա Աբրահամյան, Քյուրաթաղ, «Վարձք», N 17, 2022, էջ 57:

Հայրենիքին իրենց կյանքը նվիրաբերած քյուրաթաղի հերոսներից են՝

Ռուդիկ Ալավերդյան (08.04.1959-19.01.1994, Կարախանբեյլի). ամփոփված է հայրենի գյուղի գերեզմանոցում.

Արտիկ Ալբերտի Ղարայան (12.04.1969-30.03.1993).

Ռուբիկ Համբարձումի Գասպարյան (06.12.1936-08.11.1993, Ֆիզուլու շրջ. Բոյուք Բահմանլու գյուղ).

Ռուսլան Ալեքսեյի Մարտիրոսյան (09.06.1975-24.07.1993, Ֆիզուլու շրջան).

Գառնիկ Գասպարյան (23.01.1972-30.08.1993, Ֆիզուլու մոտ). վերջին երկուսը հետմահու արժանացել են ԱՀ «Մարտական խաչ» 2-րդ աստիճանի շքանշանի:

Խորհրդային Միության հերոս քյուրաթաղցի Աշոտ Գասպարյանի հայրենասիրական ոգին փոխանցվում է Արցախյան ազատամարտի մասնակիցներ նրա որդուն՝ Նելսիկին (07.02.1947-02.04.1993, Ազոխ) և թոռանը՝ Նելսիկի որդուն՝ 18-ամյա Աշոտին:

Ղարաբաղյան ազատագրական պատերազմ. 1988-1994 թթ., հանրագիտարան, Երևան, 2004, էջ 152, 707, 746, 802, 811:
Մանրամասն տե՛ս Յ. Ս., Դուդուկչի գիւղի զաւակը, «Բագին», 1993, N 9-12, էջ 112-113:
Էմմա Աբրահամյան, Քյուրաթաղ, «Վարձք», N 17, 2022, էջ 57:

2016 թ. Ապրիլյան քառօրյա պատերազմի զոհերից էր փոխգնդապետ, հրետանու պետ Ռոման Վլադիկի Պողոսյանը (1979-2016): Ի դեպ, 2016 թ. սեպտեմբերին Գառնիկ Գասպարյանի անունը կրող դպրոցի ռազմագիտության կաբինետը, ի հիշատակ հերոսի, կոչվում է նրա անվամբ:

Էմմա Աբրահամյան, Քյուրաթաղ, «Վարձք», N 17, 2022, էջ 57:

2020 թ. սեպտեմբերի 27-ին Ադրբեջանի սանձազերծած 44-օրյա պատերազմում գյուղից Ղարայանների ընտանիքն ունենում է 3 զոհ` Գարեգինն ու երկու որդիները՝ 23-ամյա Վազգենը և 21-ամյա Դավիթը: Հետմահու «Մարտական խաչ» 1-ին աստիճանի շքանշանի են արժանանում Գարեգին և Դավիթ Ղարայանները, իսկ Վազգեն Ղարայանին շնորհվում է «Մարտական խաչ» 2-րդ աստիճանի շքանշան:

Էմմա Աբրահամյան, Քյուրաթաղ, «Վարձք», N 17, 2022, էջ 56:

Ի դեպ, արմատներով քյուրաթաղցի ռուսաստանաբնակ Վալերի Կազարովի նյութական աջակցությամբ 2013 թ. կառուցված արտեզյան ջրհորը հնարավորություն է տվել գյուղին ապահովելու խմելու և ոռոգման ջրով:

Էմմա Աբրահամյան, Քյուրաթաղ, «Վարձք», N 17, 2022, էջ 64:

Բնակչություն

Գյուղի՝ առավել վաղ շրջանի բնակչության թվաքանակի վերաբերյալ տեղեկություններ մեզ հայտնի են՝ սկսած միայն ԺԹ դ. առաջին կեսերից, երբ բնիկների շարքերը համալրում են Ղարադաղից փոխադրված հայերը: Ըստ բանավոր ասության՝ գյուղի բնիկ ազգատոհմերից էին Շահնազարյանները, Բեգլարյանները և Գասպարյանները:

Էմմա Աբրահամյան, Քյուրաթաղ, «Վարձք», N 17, 2022, էջ 57:

Անվանի մարդիկ

Անվանի քյուրաթաղցիներից արժանահիշատակ է հնագետ-դրամագետ Ասլան Միքայելի Շահնազարյանը (1877-1955):

«Էջմիածին», 1955, հունիս, էջ 62: Ա. Շահանազարյանը նախնական կրթությունը ստացել է հայրենի գյուղում, ապա ուսումը շարունակել Շուշիի թեմական դպրոցում, Գևորգյան ճեմարանում, Պետերբուրգի համալսարանի արևելյան լեզուների ֆակուլտետում: 1911 թ.-ից սկսվել է նրա մանկավարժական գործունեությունը (Տփղիսի Ներսիսյան և Ղուկասյան օրիորդաց դպրոցներ, Շուշիի թեմական դպրոց, Գևորգյան հոգևոր ճեմարան, Թեհրանի և Սպահանի հայոց դպրոցներ): 1933 թ. Իրանից վերադառնալով Մայր Հայրենիք՝ աշխատանքի է անցնում Հայաստանի պատմության թանգարանում, որտեղ էլ 1946 թ. ստեղծում է դրամագիտական կաբինետը և մինչև կյանքի մայրամուտը վարում նշյալ բաժնի վարիչի պաշտոնը: Հեղինակ է բազմաթիվ հոդվածների:
Էմմա Աբրահամյան, Քյուրաթաղ, «Վարձք», N 17, 2022, էջ 57:

Քահանա

Փոքրաքանակ բնակչությամբ Քյուրաթաղը երբևիցե սեփական քահանա չի ունեցել. այնտեղ հովվում էին հարևան Պլեթանցի հոգևոր հայրերը: Նրանցից էր Բաղդասար Մելքոնյան Խանդույանցը (ծնվ. 1779 թ.), որը քահանայագործել է 1818 թ.-ից առնվազն մինչև 1844 թ.:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 12, գ. 531, 532, 533, 538: Ձեռնադրվել է 1818 թ. մարտի 14-ին Գանձասարի վանքում, իսկ 1839 թ. մարտի 20-ին՝ ստացել ավագ քահանայի կոչում:
Էմմա Աբրահամյան, Քյուրաթաղ, «Վարձք», N 17, 2022, էջ 63:

1893 թ. գյուղաբնակների հոգևոր պետքերը հոգում էր Ստեփաննոս Ավետիսյան Տեր-Ստեփանյանցը:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 8889, թ. 155 շրջ.-156:
Էմմա Աբրահամյան, Քյուրաթաղ, «Վարձք», N 17, 2022, էջ 63:

Հայտնի է, որ 1912 թ. գյուղը քահանա չուներ:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 11608, թ. 360 շրջ.:
Էմմա Աբրահամյան, Քյուրաթաղ, «Վարձք», N 17, 2022, էջ 63:

Տեղեկություններից մեկն էլ պարզում է, որ 1922 թ. քահանայագործում էր դպրոցավարտ մեկ քահանա:

Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք Թ, էջ 760:
Էմմա Աբրահամյան, Քյուրաթաղ, «Վարձք», N 17, 2022, էջ 63:

Հեղինակը Սասուն Դանիելյան
Տարեթիվ 2019 թ․

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Դուդուկչի
Խորքյուրաթաղ
Կիրաթաղ
Հյուքյուրաթաղ

Վիճակագրական տվյալների համադրումը ցույց է տալիս, որ գյուղն ընդհանուր առմամբ արձանագրել է շարունակական աճ՝ ամենաբարձր ցուցանիշն արձանագրելով 1922 թ.:

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1841	7	12	8	20		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 305, թ. 46: Էմմա Աբրահամյան, Քյուրաթաղ, «Վարձք», N 17, Երևան, 2022, էջ 57:
1886	22	93	102	195		“Свод статистических данных извлеченных из посемейных списков населения Кавказа”, Тифлис, 1888, С. 108-109. Էմմա Աբրահամյան, Քյուրաթաղ, «Վարձք», N 17, Երևան, 2022, էջ 57:
1889	26	112	114	226		Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 71: Ի դեպ, ըստ արխիվային մի վավերագրի (Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 8583, թ. 42-43)՝ նույն թվականին գյուղն ուներ 165 բնակիչ (83 ար., 82 իգ.): Էմմա Աբրահամյան, Քյուրաթաղ, «Վարձք», N 17, Երևան, 2022, էջ 57:
1897	33					Ա-Դօ, Հայ-թուրքական ընդհարումները Կովկասում (1905-6 թթ.), Երևան, 1907, էջ 231: Էմմա Աբրահամյան, Քյուրաթաղ, «Վարձք», N 17, Երևան, 2022, էջ 57:
1908				335		“Кавказский календарь на 1910 г.”, Тифлис, 1909, С. 249. Էմմա Աբրահամյան, Քյուրաթաղ, «Վարձք», N 17, Երևան, 2022, էջ 57:
1909		101	175	276		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 18, գ. 764, թ. 239-240: Էմմա Աբրահամյան, Քյուրաթաղ, «Վարձք», N 17, Երևան, 2022, էջ 57:
1912		120	179	299		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 11608, թ. 327 շրջ.-328: Էմմա Աբրահամյան, Քյուրաթաղ, «Վարձք», N 17, Երևան, 2022, էջ 57:
1914				270		“Кавказский календарь на 1915 г.”, Тифлис, 1914, С. 122. Էմմա Աբրահամյան, Քյուրաթաղ, «Վարձք», N 17, Երևան, 2022, էջ 57:
1922	70	215	190	405		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 57, ց. 3, գ. 492, թ. 1-2: Ի դեպ, հաշվարկված է նաև Մեծ եղեռնը վերապրած 5 տուն հայերի (25 բնակիչ՝ 10 ար., 15 իգ.) թվաքանակը (Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք Թ, Հայ առաքելական եկեղեցու Արցախի թեմը (1813-1933 թթ.), Երեւան, 2001, էջ 760): Էմմա Աբրահամյան, Քյուրաթաղ, «Վարձք», N 17, Երևան, 2022, էջ 57:
2002	63			277		Տեղեկությունը հավաքել ենք մեր այցելության ժամանակ: Էմմա Աբրահամյան, Քյուրաթաղ, «Վարձք», N 17, Երևան, 2022, էջ 57:
2018	69			316		Բալայան Վ., Արցախի Հանրապետության բնակավայրերի պատմության ուրվագծեր, Երևան, 2020, էջ 256: Էմմա Աբրահամյան, Քյուրաթաղ, «Վարձք», N 17, Երևան, 2022, էջ 57: