ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Քաշաթաղ 2 Հուշարձան

ԼՂՀ (Երկիր) / Քաշաթաղ (Շրջան) / Քաշաթաղ (Գյուղ)

Պատմություն

Քաշաթաղ (Քշթաղ) գավառը բազմիցս հիշվում է միջնադարյան աղբյուրներում, այնինչ համանուն գյուղը, որից եւ, ըստ երեւույթին, իր անունն էր առել ողջ գավառը (նաեւ գետը), մատենագիր աղբյուրներում հիշվում է միայն մեկ անգամ: Նրա գոյության հաստատումը եգակի անգամ տվել է Ստեփանոս Օրբելյանը (ի թիվս Աղահեճ գավառի 43 գյուղերի) Քաշաթաղք ձեւով:

Ստեփանոս Օրբելյան, Սյունիքի պատմության, Երեւան, 1986, էջ 399։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 151:

Դատելով ավելի քան նվազ հարկաչափից (ընդամենը 6 դրամ) Քաշաթաղքը գավառի սակավամարդ եւ փոքր գյուղերից էր, բայց ահա հենց այդ գյուղի անունն էր տարածվել ողջ գավառի վրա («հինգերորդը՝ Աղահեճ գավառը, որ այժմ կոչվում է Քաշաթաղ եւ Խոժոռաբերդ...»): Ուրեմն ինչո՞վ է պայմանավորվում մի փոքր գյուղի անունը ողջ գավառի վրա տարածելու փաստը: Համոզված ենք, դրա պատճառը մեկն էր՝ Քաշաթաղքը՝ իշխանանիստ էր: Հայտնի է, որ հաճախ հենց իշխանանիստ գյուղի կամ ամրոցի անվամբ էր կոչվում նաեւ գավառը: Այս դեպքում էլ ահա կարծում ենք գործել է նույն տրամաբանությունը: Հավանական է նաեւ, որ գավառի տարածքով հոսող գլխավոր գետն էլ բուն անունից գատ, հեշտ ճանաչելության նպատակով, դարձյալ Քաշաթաղ կոչվեր (որպես եւ էր):

Ստեփանոս Օրբելյան, Սյունիքի պատմության, Երեւան, 1986, էջ 70։ Ինչպես էր, օրինակ` Գյուլիստան գյուղի անունով՝ Գյուլիստանի գավառ եւ մելիքություն, Ջրաբերդ. ամրոցի անունով` Ջրաբերդի գավառ եւ այլն։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 151-152:

Ներկայացնենք այն տվյալները, որոնք առիթ են տափս նույնացնելու պատմական Քաշաթաղին ու ներկայիս Սուլթանքյանդ գյուղերը։

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 152:

Նշենք, որ որեւէ իշխանանիստ գյուղում այնտեղ բնակվող իշխանները (մանավանդ եթե նրանք միաժամանակ մի ամբողջ գավառի տերերն էին) անշուշտ ունեցած պետք է լինեին իրենց բնակարանային առանձնահատուկ շենքերը: Սովորաբար դրանք առանձին դղյակներ կամ պալատներ էին: Ամեն դեպքում դրանք իրենց ամրությամբ ու շքեղությամբ մեծապես տարբերվել են մյուս բնակիչների տներից, իսկ Աղավնագետի հովտի գյուղերից միայն ներկայիս Սուլթանքյանդում է, որ գոյություն է ունեցել եւ գրեթե ամբողջությամբ պահպանվել է միջնադարյան իշխանական պալատի կամ մելիքական ապարանքի հուշարձանախումբ: Հետեւաբար, սա իշխանանիստ գյուղ էր, իսկ նրա փոքրությունը պայմանավորված էր, թերեւս, նրա բնական դիրքով՝ ընդարձակվելու հնարավորության բացակայությամբ:

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 152:

18 դ․

Ուշագրավ է, որ XVIII դարի վերջերից հայաթափ Քաշաթաղքում հաստատված քրդերը գյուղին տվել են Սուլթանքյանդ (կամ Սուլթանլար) անվանումը: Ասել կուզի, քրդերն էլ անգետ չէին գյուղի անցյալին, եւ, փաստորեն, նրա իշխանանիստ լինելու հանգամանքով էր պայմանավորված նոր տեղանվան ծնունդը: Նշենք, որ Քաշաթաղքի՝ Սուլթանքյանդի հետ նույնացման մասին առաջինը վկայել է պատմաբան Մորուս Հասրաթյանը (ճիշտ է՝ առանց փաստարկների): Նա գյուղամիջում պահպանված իշխանական տունը համարել է XV դարի վերջի կառույց. «Հռչակավոր Ծիծեռնավանքից ոչ հեռու Աղավնո գետի մոտ գտնվող Քաշաթաղ ավանի (հետագայում՝ քրդաբնակ Սուլթանքենդ) մեջ պահպանված երկհարկանի քարաշեն դղյակի (կողքի կամարաշար ավերակով) կառուցումը անտարակույս պատկանում է Մելիք Հայկազին՝ XV դ. վերջերին»:

Մորուս Հասրաթյան, «Ծիծեռնավանք», Երեւան, 1990, էջ 158։ Ի դեպ, չգիտենք ի՞նչ աղբյուրի վրա հենվելով Ադրբեջանական խորհրդային հանրագիտարանում (հատոր VI, Բաքու, 1982, էջ 174) իբրեւ իշխանական ապարանքի կառուցման տարի նշված է 1761 թ., իսկ հուշարձանը կնքված է «Համզա Սուլթան» անունով։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 152-153:

Քաշաթաղք-Սուլթանքյանդի նույնացմանը փաստորեն դեմ է արտահայտվել միայն Ա. Ղարագյոզյանը: Նա ներկայիս Ղարաղշլաղն է նույնացրել Քաշաթաղքի հետ, որը, ինչպես արդեն նշել ենք, տպագրական վրիպակ ունեցող մի քարտեզի վրա հենվելու հետեւանք է:

Армен Карагезян, К локализации гавара Кашатаг, «ԼՂՀ», 1987, N 1, Էջ 40-41։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 153:

Տեղադրություն

Քաշաթաղքը գտնվում է Ծիծեռնավանքից 1,2 կմ Աղավնագետի հովտով ներքեւ. այնտեղ, ուր Աղավնագետը ձախից ընդունում է Ձորացիք վտակին:

«Քաշաթաղք» տեղանունը բառացի նշանակում է ներքին թաղ(եր)։ Կարծում ենք, որ որեւէ բնակավայր «Քաշաթաղք» անունը կարող էր ստանալ միայն այն դեպքում, եթե այն մի շատ կարեւոր ու հայտնի տեղից (լեռ, բերդ, վանք եւ այլն) քաշ է = ներքեւ է։ Համոզված ենք, որ տվյալ դեպքում գյուղը ներքեւ է Ծիծեոնավանքից, որը հայտնի սրբատեղի էր ոչ միայն մոտակա գավառների բնակիչների համար։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 153:

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Սուլթանքյանդ
Սուլթանլար
Քաշաթաղք