ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Գաղթուտ 4 Հուշարձան

ԼՂՀ (Երկիր) / Շահումյան (Շրջան) / Գաղթուտ (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է շրջկենտրոն Շահումյան (Ներքիշեն) ավանից 6,2 կմ հյուսիս-արևելք՝ Սևջուր գետի ձախ ափին՝ կից Ղարաչինար գյուղին հյուսիս-արևմուտքից: Ծովի մակերևույթից բարձր է 710-740 մ:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 40:

Անվան ծագում

Ըստ բառակազմության՝ գյուղանունը նշանակում է փոքրիկ գաղթավայր:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 40:

Այլ անվանումներ

Վկայվել է նաև Գաղթութ, Գաղտուտ, Հայոց Զեյվա, Ղահթուտ, Ղահտութ, ինչպես նաև Ղաբրիքենդ, Ղարիբքյանդ (տեղացիների արտասանությամբ` նաև Ղաբրիքյանդ) անվանաձևերով:

Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք. նշխարներ, հ. Ա, Երևան, 2002, էջ 27:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 40:

Համաձայն Կ. Ղահրամանյանի՝ Գաղթուտի անունն «Իրականում Հաղթթութ է եղել. թթենիներով հայտնի այդ գյուղի անունը, Ռուսաստանի կազմի մեջ մտցվելուց հետո ռուսական տառադարձությամբ գրվել է Գաղտուտ: Թուրքերն էլ դա «կապել» են գաղթել բառի հետ, անվանել Ղարիբքյանդ, դա էլ իր հերթին հնչյունափոխվել, դարձել էր «Ղաբրիքյանդ»: Կարող է առաջին հայացքից մեկ տառի տարբերությունն էական չհամարվել, սակայն Արցախի հետ կապված մի տառն անգամ քաղաքական էական երանգ է պարունակում: Դրանով հին հայկական գյուղը կարող է ներգաղթյալների բնակավայր համարվել»:

Ղահրամանյան Կ., Արցախ. խեղաթյուրված և անտեսված հարցեր, Երևան, 2013, էջ 26-27:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 40:

Պատմություն

Գյուղի պատմության մասին գրավոր հիշատակությունները կցկտուր են:
Հայտնի է, որ ԺԹ դարի վերջին Գաղթուտը Թոդան և Հայի Պարիս գյուղերի հետ մեկտեղ կալվածատեր Ալեքսանդր Մելիք-Բեգլարյանցի սեփականությունն էր:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 93, ց. 1, գ. 388, թ. 21-22:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 40:

Բնակչություն

Բնակիչները գավառի բոլոր մյուս հայաբնակ գյուղերի նման բնիկներ են:

Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 245:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 40:

Կալվածատեր մելիքներից 1874 թ. հիշվում են պաշտոնաթող փոխգնդապետ 75-ամյա Թեյմուրազ բեկ Փրիդոնյան Մելիք-Բեգլարյանցը (որդիներն էին Սարգիսը և Ալեքսանդրը) և 44-ամյա Աղաբեկ Առուստամ-Բեկյան Մելիք-Շահնազար Շաֆերյանցը (որդիներն էին Միքայելը, Թեմուրը և Ալեքսանը):

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 93, ց. 1, գ. 384, թ. 108:
Տե՛ս նաև Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք. հողը կանչում է, հ. Բ, Երևան, 2005, էջ 85:

Հայտնի է, որ Մեծ եղեռնը վերապրած արդահանցի Անտոն Տեր-Հովհաննիսյան-Անտոնյանը որդու՝ Մինասի հետ նախ հաստատվում է Գաղթուտում, ապա Ներքիշենում:

Տեր-Հովհաննիսյաններ Բենիկ և Լենա, Հայկազ ապան, «Մռավի ղողանջներ», 2003, N 12, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 42:

1920 թ. դրությամբ այստեղ էր բնակվում Շատախի Բաղք գյուղից սերող Մեծ եղեռնը վերապրած 8 տուն (21 շունչ) հայ գաղթական:

Թէրլէմեզեան Ե., Վիճակացոյց Գանձակի շրջանի տաճկահայ գաղթականութեան, «Հայաստանի ձայն», 1920, N 9, 1 փետրուարի, էջ 2; N 11, 6 փետրուարի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 42:

Մեծ հայրենականում զոհվել կամ անհետ կորել է 21 գաղթուտցի:

Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք. հողը կանչում է, հ. Բ, Երևան, 2005, էջ 421-422:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 40:

Գյուղի անկման օրը՝ 1992 թ. հունիսի 13-ին, և պատերազմին հաջորդած ժամանակաշրջանում գաղթուտցիներից զոհվել են կամ անհետ կորել Ղարիբ Մակիչի Հակոբյանը, Ժորիկ Ջավադի Նալբանդյանը (գյուղի անկման օրը), Սերգեյ Կարաքեշիշյանը (1992 թ. հունիսի սկզբներին՝ գրադից), Անդրո Ջավադի Նալբանդյանը (1992 թ. գարնանը` գրադից), 17-ամյա աշխարհազորային Գագիկ Արմենակի Նալբանդյանը (1992 թ. գարնանը), Բալաբեկ Սահակի Ասրյանը, Դոնիկ Հայկազի Ասրյանը, Ծաղիկ Ասրյանը, Գեղեցիկ Սարգսյանը, աշխարհազորային Վալերիկ Խուրշուդի Եղյանը (մնացել են գյուղում), Մարուսյա Ասրյանը (նահանջի ճանապարհին), Ռազմիկ և Մալեն Հակոբյան ամուսինները (մնացել են Գյուլիստանում) և Արթուր Հակոբյանի երեք ամսական զավակը (շնչահեղձ է եղել նահանջի ճանապարհին):

Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք. հողը կանչում է, հ. Բ, Երևան, 2005, էջ 665:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 42:

1992 թ. ապրիլի 10-ին զոհվել է նաև ազատամարտիկ Զինիկ Անդրանիկի Նալբանդյանը:

Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք. հողը կանչում է, հ. Բ, Երևան, 2005, էջ 665:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 42:

Ազգատոհմեր. գյուղաբնակ ազգատոհմերն են՝ Ջուլհականք (Հակոբյաններ), Եղունք (Եղյաններ), Ղլեչունք (Ղլեչյաններ), Խուդունք (Խուդյաններ), Հյուրունք (Դավթյաններ), Ասրունք (Ասրյաններ), Մարյանանք (Մարյանյաններ), Ղարաբաղցունք (Վանյաններ), Նալբանդանք (Նալբանդյաններ), Աղաբեկունք (Շահնազարյաններ), Մելքումյան, Հովսեփյան, Ավագյան, Սարգսյան, Խաչատրյան, գետաշենցի Կառավարիչյան, Արևմտյան Հայաստանից գաղթական Կարաքեշիշյան (ըստ ամենայնի՝ ազգանունը վերցրել է ծննդավայր Արծկե գավառի Կարաքեշիշ գյուղից):

Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք. հողը կանչում է, հ. Բ, Երևան, 2005, էջ 344-345:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 42:

Գաղթուտի տնատերերի ցանկը (կազմող՝ Գերասիմ Վարդանյան)

Գետի մոտից սկսած (գյուղի սկիզբը)

1 Ալյոշ Մարյանյան
2 Համո Կառավարիչյան
3 Մուխի Հովսեփյան (զուռնաչի)
4 Սեդրակ Եղյան
5 Բագրատ Սարգսյան
6 Ռուբեն Եղյան
7 Սիմիկ Եղյան
8 Խուրշուդ Եղյան
9 Հրանտ (Քյորփա) Եղյան
10 Արկադյա Եղյան
11 Համլետ Եղյան
12 Մամիկոն Եղյան
13 Շուրա Եղյան
14 Կոլի Դավթյան
15 Իշխան Դավթյան
16 Գուրի Դավթյան
17 Ռաֆիկ Հակոբյան
18 Կամո Հակոբյան
19 Սերոժ Կարաքեշիշյան
20 Ջավադ Հակոբյան
21 Ռուդիկ Ավագյան
22 Ժորա Հակոբյան
23 Մելքում Մելքումյան
24 Արարատ Մարյանյան
25 Զարմիկ Նալբանդյան
26 Սաշա Մակարյան
27 Թարխան Վանյան
28 Ժորա Վանյան
29 Բենիկ Սարգսյան
30 Հարություն Ղլեչյան
31 Վովա Ղլեչյան
32 Չատի Ղլեչյան
33 Ռոմիկ Ղլեչյան
34 Եղիշ Վանյան
35 Սուրեն Վանյան
36 Մադաթ Հակոբյան
37 Տիգրան Հովսեփյան, թե՞ Կարապետյան+որդին՝ Արմենակը
38 Սահակ Ասրյան
39 Ռոմիկ Խուդյան
40 Աշոտ Հակոբյան
41 Ժորիկ Նալբանդյան
42 Նորիկ Նալբանդյան
43 Ալբերտ Հակոբյան
44 Անդրանիկ Նալբանդյան
45 Արմո Նալբանդյան
46 Հրաչիկ Խուդյան
47 Լյովա Եղյան
48 Ամո Նալբանդյան
49 Միշա Շահնազարյան

Դեպի վեր՝ գյուղի կենտրոնը

50 Բալաբեկ Խուդյան
51 Բալաբեկ Ասրյան
52 Գրիշա Ասրյան
53 Վարդանուշ Նալբանդյան+որդին՝ Մակիչ Նալբանդյանը
54 Մարտո Մարյանյան
55 Վանիկ Մարյանյան
56 Փառանձեմ Հակոբյան
57 Միշա Խուդյան
58 Հայկազ Հակոբյան
59 Փրոնձիկ Ղլեչյան
60 Մանվել Ավագյան (Ասյա Մանուչարյան)
61 Ռոբերտ Մանվելի Ավագյան
62 Վլադիմիր (Վալոդիկ) Մանվելի Ավագյան
63 Մալխաս Սահակյան
64 Իսակ Շահնազարյան
65 Դավիթ Դավթյան
66 Գալեն Ասրյան
67 Ռուբեն Ղլեչյան
68 Բորիկ Լ. Ղլեչյան
69 Միշիկ Ղլեչյան
70 Մարուս Ասրյան
71 Բենիկ Ասրյան
72 Բահատուր Խուդյան
73 Վարսենիկ Ղուկասյան+որդին՝ Ռոբերտ Ղուկասյանը
74 Ղարիբ Սարգսյան
75 Լիտվա Սահակյան
76 Մարտիկ Դավթյան
77 Բենիկ Ղլեչյան
78 Աշոտ Եղյան
79 Դերո Հակոբյան
80 Բենիկ Ղլեչյան

Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք, հ. Գ, էջ 74-76:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 41-42:

Կառուցապատում

Գյուղի հատակագծի առանցքն էին կազմում մոտ 0,5 կմ երկարությամբ միակ գլխավոր փողոցի երկու կողմերում գտնվող բնակելի և տնտեսական նշանակության շինությունները: 1912 թ. բնակավայրն ուներ 22 բնակելի և տնտեսական բնույթի 24 կառույց և 2 ջրաղաց:

Памятная книга Елисаветпольской губернии на 1914 год, с. 53.
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 42:

Տնտեսություն

Գյուղատնտեսության գլխավոր ճյուղերն էին հողագործությունն ու այգեգործությունը:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 42:

1912 թ. գյուղացիներն ունեին 3 ձի և 38 խոշոր եղջերավոր անասուն:

Памятная книга Елисаветпольской губернии на 1914 год, с. 53.
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 42:

1915 թ. գյուղապատկան էին 20 դեսյատին այգի և 72 դեսյատին վարելահող:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 28, ց. 1, գ. 408, թ. 15 շրջ.:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 42:

Հուշարձաններ

Սակավաբնակ գյուղում երբևէ եկեղեցի չի կառուցվել: Գաղթուտցիներն օգտվել են հարևան Ղարաչինար գյուղի եկեղեցուց:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 42:

Նկարագրություն

Մանրատեղանուններ. հիշվում են հետևյալները՝ Քրատակ, Քրատակի կամուրջ, Քրատակի աղբյուր, Ղուրուղ, Գյուրգյուռ, Ճռմեյդան, Տակի թորոն (Չլչլան), Ասրունց ձոր, Հանդի չինարի, Պատած, Խնձորուտ, Միջավար, Աղվեսի յալ, Մոխրատանձի տակ, Երրորդ ձոր, Երկրորդ ձոր, Բաղդին լոքածը, Քիչիկ-Ըկուփանց աղբյուր, Գյանջու հղեց, Տակի հղեց, Ճաքած քերծ, Արաբօղլի, Գյաջխանա, Շոր ջուր, Շոն քար, Ղաջղալ, Կոլին-թոլիլած, Մուխին յալ, Հիդրոստանցի և Աջին ձոր:

Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք. հողը կանչում է, հ. Բ, Երևան, 2005, էջ 345:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 43:

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Գաղթութ
Գաղտուտ
Հայոց Զեյվա
Ղահթուտ
Ղահտութ
Ղաբրիքենդ
Ղարիբքյանդ
Ղաբրիքյանդ

Գյուղին վերաբերող վիճակագրական տվյալների համադրումից երևում է, որ ԺԹ դարի վերջերից մինչև Ի դարի սկիզբը Գաղթուտի բնակչության թվաքանակը շարունակաբար աճել է.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1886	13	47	40	87		Свод статистических данных извлеченных из посемейных списков населения Кавказа. Елисаветопольская губерния, Тифлис, 1888, с. 88-89: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 40:
1889	11	45	42	87		Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 245: Ի դեպ, ըստ արխիվային մի վավերագրի (Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 8583, թ. 45-46)՝ նույն թվականին գյուղն ուներ 84 (44-ը՝ ար., 40-ը՝ իգ.) բնակիչ: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 40:
1893	14	46	31	77		Վավերագրեր հայ եկեղեցու պատմության, գիրք ԺԹ, հ. Բ, էջ 335: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 40:
1898	14	48	40	88		Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական հանդէս», 1899, գիրք Ե, էջ 331: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 40:
1901		63	52	115		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1-2, գ. 205, թ. 241-242: Տե՛ս նաև Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք Թ, էջ 409: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 40:
1902		64	53	117		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 10044, թ. 118-119: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 40:
1905	19	70	58	128		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 10403, թ. 140-141: Տե՛ս նաև Ա-Դօ, Հայ-թուրքական ընդհարումը Կովկասում (1905-1906 թթ.), Երևան, 1907, էջ 325, սակայն ըստ մատաղատների՝ 25 տուն հայ: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 40:
1908		78	66	144	Այլ տեղեկությունների համաձայն՝ նույն թվականին գյուղն ուներ 182 բնակիչ (Кавказский календарь на 1910 г., Тифлис, 1909, с. 219), նաև՝ 22 տուն՝ 113 (62-ը՝ ար., 51-ը՝ իգ.) բնակիչ (Памятная книга Елисаветпольской губернии на 1910 год, с. 22):	Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 10837, թ. 224-225: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 40:
1909		82	70	152		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56Պ, ց. 18, գ. 764, թ. 242-243: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 42:
1912	22	51	55	106	Համաձայն նույն թվականի մեկ այլ տվյալի (Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 11608, թ. 330)՝ գյուղն ուներ 176 (94-ը՝ ար., 82-ը՝ իգ.) բնակիչ:	Памятная книга Елисаветпольской губернии на 1914 год, с. 52. Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 42:
1915				123		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 28, ց. 1, գ. 408, թ. 15 շրջ.: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 42:
1917	25			263		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 150, ց. 1, գ. 59, թ. 4 շրջ. (Արամայիս Մ. Տեր-Դանիելյանի ֆոնդ): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 42:
1918	52	143	132	275		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 150, ց. 1, գ. 59, թ. 4 շրջ. (Արամայիս Մ. Տեր-Դանիելյանի ֆոնդ): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 42:
1925	30			240		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 409, ց. 1, գ. 2635, թ. 93: Տե՛ս նաև Խաչատրյան Կ., Սուքիասյան Հ., Բադալյան Գ., նշվ. աշխ., էջ 139: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 42:
1970	77	137	162	299		Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք. նշխարներ, հ. Ա, Երևան, 2002, հ. Ա, էջ 27: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 42:
1992				380		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 1159, ց. 10, գ. 63, թ. 2: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 42: