ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Հին (Ռուս) Պարիս 21 Հուշարձան

ԼՂՀ (Երկիր) / Շահումյան (Շրջան) / Հին (Ռուս) Պարիս (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է շրջկենտրոն Շահումյան (Ներքիշեն) ավանից 5,1 կմ հյուսիս-արևմուտք՝ Էրքեջ և Ներքիշեն բնակավայրերի միջնամասում՝ ծովի մակերևույթից 1290-1340 մ բարձրության վրա: Ավերակները պահպանվել են Ռուս Պարիսին կից հյուսիսից:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 128:

Պատմություն

Եղել է գավառի հայկական հինավուրց, մարդաշատ ու նշանավոր գյուղերից մեկը: Ըստ տեղում պահպանված պատմական հուշարձանների ուսումնասիրության՝ այն հայաբնակ էր առնվազն զարգացած միջնադարից ի վեր:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 128:

Հայ մատենագրության մեջ Պարիսն առաջին անգամ հիշվում է 1417 թ.: Այդ թվին գյուղում գրված ձեռագիր Ավետարանի հիշատակարանում նշվել է, որ Առաքյալ քահանան «...ի Հերգա գաւառէ, ի նահանգէ Առանա, ի քաղաքէ Բարտաւա, ի գեաւղջէ, որ կոչի Պարիս...»:

Հայերեն ձեռագրերի ԺԵ դարի հիշատակարաններ, հ. Ա, Երևան, 1955, էջ 205: Գյուղի հայաթափումից հետո Ավետարանը, ըստ ամենայնի, փրկվել էր և գտնվում էր Մոսկվայում (Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք, հ. Ա, էջ 98): Ի դեպ, Հերգա գավառը, որի սահմանների ներքո էր փաստորեն գտնվում Պարիս գյուղը, հայ մատենագրության մեջ հիշվում է միայն մեկ անգամ Կիրակոս Գանձակեցու կողմից: Նա, անդրադառնալով Աղվանից Ստեփանոս կաթողիկոսին, նշում է, որ վերջինս 1195 թ. վախճանվել էր Հերգա գավառում (Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմություն Հայոց, Երևան, 1961, էջ 181), այսինքն՝ այն նույն գավառում, որտեղ գտնվում էր նաև Պարիս գյուղը:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 128:

Ընդ որում, որպես հայաբնակ գյուղ՝ գոյությունը պահպանել է մինչև 1839 թ., երբ ռուսական իշխանությունների ցանկությանն ընդառաջ՝ կալվածատեր իշխան Թեմուրազ բեկ Մելիք-Բեգլարյանը համաձայնել է գյուղն իր պատկան հողատարածքով վաճառել եկվոր ռուս մոլոկաններին: Այս գործարքի պատճառով, հակառակ իրենց կամքին, իրական տերերին հարկադրաբար հեռացնում են ապուպապերից ավանդված բնակավայրից և փոխադրում այնտեղ, որտեղ նախկինում ընդամենն իրենց գոմերն էին:
Պատմական կամ այլևս Հին կամ Ռուսի Պարիսում, այդպիսով, սկսած 1840-ական թթ. սկզբներից, մարում է հայ կյանքը, և այն վերածվում է ռուսաբնակ մի գյուղի: Ավելի ստույգ` հայերից պարպված գյուղում Վոսկրեսենսկի աղանդի մոլոկանները (369 հոգի, որից 220-ը՝ ար. և 149-ը՝ իգ.) Բազարչայ գյուղից (այժմ՝ Սյունիքի մարզ, գ. Գոռայք) փոխադրվում և 1842 թ. հաստատվում են Պարիսում:

АКАК, т. X, док. 293, с. 285.
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 128:

Վկայվել է նաև, որ 1839-1842 թթ. ընթացքում գյուղից հայերին հեռացնելուց հետո այստեղ են հաստատվում մինչ այդ դեգերումների մեջ գտնվող մի քանի տասնյակ ռուս ընտանիքներ. «Բնակիչները ռուս աղանդաւոր մալականներ են, որ գաղթել են այստեղ Տամբովի նահանգից, միառժամանակ մնալով նախ Զանգեզուրի գաւառի Բազարչայ և ապա Ջիբրայէլի գաւառի Ղարաբուլախ գիւղերում...: Հողը պատկանում էր Մելիք-Բէկլարեանին, որից 1888 թուին արքունի գանձարանից փոխառութիւն անելով գնել են»:

Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական հանդէս», 1899, գիրք Ե, էջ 359: Տե՛ս նաև Լալայան Ե., Գանձակի գավառ, Երկեր, հ. 2, Երևան, 1988, էջ 328:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 128:

Թվում էր, թե հայ-թաթարական ընդհարումների ժամանակ ռուսաբնակ մի գյուղում հայ խանութպանը չպիտի տուժեր, սակայն 1905 թ. աշնանը «Մալականների Պարիս գիւղում կողոպտւեցին գանձակեցի Արշակ Լիսիկեանի խանութը և հացի ամբարները, մօտ 10,000 ր. գումարի ապրանքներով: Կողոպտողները թէև Ղարաղոյունլու գիւղի թուրքերն էին, բայց քիչ մասնակցութիւն չէին ունեցել նաև մալականները, որոնց տներում գտնւեցին կողոպտւած ապրանքներ»:

Ա-Դօ, Հայ-թուրքական ընդհարումը Կովկասում (1905-1906 թթ.), Երևան, 1907, էջ 328:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 128:

Կառուցապատում

ԺԹ դարավերջին Ռուս Պարիսի վերաբերյալ գրվել է. «Ամբողջ գիւղը բաղկացած է երկու զուգընթաց, երկար փողոցներից, տները միմեանցից անջատուած են և ունին ընդարձակ բակեր, որոնց մէջ կան ջրհորներ: Գիւղն ունի միմիայն երկու աղբիւր»:

Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական հանդէս», 1899, գիրք Ե, էջ 358-359: Տե՛ս նաև Լալայան Ե., Գանձակի գավառ, Երկեր, հ. 2, Երևան, 1988, էջ 327:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 130:

1912 թ. գյուղն ուներ 1 եկեղեցի, 135 բնակելի տուն, 65 տնտեսական կառույց և 1 խանութ:

Памятная книга Елисаветпольской губернии на 1914 год, с. 53.
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 130:

Տնտեսություն

Ինչպես դուրս մղված բնիկների, այնպես էլ վերաբնակիչ ռուսների հիմնական զբաղմունքներն էին հացահատիկի մշակությունն ու անասնապահությունը:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 130:

1912 թ. գյուղացիներն ունեին 28 ձի, 500 խոշոր և 1500 մանր եղջերավոր անասուն, 300 խոզ:

Памятная книга Елисаветпольской губернии на 1914 год, с. 53.
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 130:

Հայերից հետո պարիսաբնակ դարձած ռուս ազգաբնակչության թվաքանակի մասին առկա վիճակագրական տվյալների համադրումը ներկայացնում է հետևյալ պատկերը.

Թվական	Ռուս տուն	Ռուս արական	Ռուս իգական	Ռուս ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1844		241	224	465		АКАК, т. X, док. 293, с. 285. Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 130:
1885	122	311	296	607		Абелов Н., Экономический бытъ государственныхъ крестьянъ Елисаветпольскаго уезда, Елисаветпольской губернии, “Материалы для изучения экономическаго быта государственныхъ крестьян Закавзского края”, т. VII, Тифлис, 1887, с. 108. Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 130:
1886	141	331	316	647		Свод статистических данных извлеченных из посемейных списков населения Кавказа. Елисаветопольская губерния, Тифлис, 1888, с. 78-79. Տե՛ս նաև Լալայան Ե., Երկեր, հ. 2, էջ 328: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 130:
1908	160	511	499	1010		Памятная книга Елисаветпольской губернии на 1910 год, с. 22. Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 130:
1912	119					Памятная книга Елисаветпольской губернии на 1914 год, с. 52. Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 130:
1914				1216		Кавказский календарь на 1915 г., Тифлис, 1914, с. 101. Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 130:
1983				1087		Ադրբեջանական սովետական հանրագիտարան, հ. 8, Բաքու, 1984, էջ 202: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 130:
1992				900		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 1159, ց. 10, գ. 63, թ. 2: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 130: