ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Կովսական 32 Հուշարձան

ԼՂՀ (Երկիր) / Կովսական (Շրջան)

Աշխարհագրական միջավայր

707 քկմ մակերեսով շրջանը կազմավորվել է 1930 թ.: Այն համապատասխանում է պատմական Սյունիքի 12 գավառներից՝ Կովսականին: Վերջինիս սահմանները ստուգապես որոշված չեն, բայց ակնհայտ է, որ ներկայիս Զանգելանի շրջանը զբաղեցնում է նախկին գավառի կենտրոնական մասերը:

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 202:

Վաղ միջնադարում Կովսականի մի ծայրը (արեւելյան) հասնում էր. «... մինչեւ Նակորզյան քաղաքը...», իսկ Նակորզանը, կարծում ենք, գտնվում էր Հակարի եւ Արաքս գետերի միախառնման վայրից ոչ շատ հեռու (հավանաբար` ներկայիս Մինջեւանի տեղում), մանավանդ, որ հայտնի է նաեւ, որ Նակորզանը Աղավնագետի «պտույտների» (ստորին հոսանքում) մոտ էր գտնվում:

Անանիա Շիրակացի, Մատենագրություն, Երեւան, 1979, էջ 295։
Ստեփանոս Օրբելյան, Սյունիքի պատմություն, Երեւան, 1986, էջ 117։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 202:

Պատմություն

Միջին դարերում Կովսական գավառն ավելի հայտնի էր այնտեղ գտնվող Գրհամ բերդի անունով. «Ութերորդը՝ Կովսական գավառը, որն այժմ Գրհամ են կոչում»: Գավառում կային 53 հարկատու գյուղեր: Գրհամը, որի անունը տարածվել էր ողջ գավառի վրա, տարածքի գլխավոր բերդերից մեկն էր եւ կարեւոր դեր է կատարել Սյունյաց իշխանության (821-987 թթ.) եւ Սյունյաց թագավորության գոյության ընթացքում (987-1170 թթ.)։

Ստեփանոս Օրբելյան, Սյունիքի պատմություն, Երեւան, 1986, էջ 402:
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 202:

Գավառի հատկապես մերձարաքսյան հատվածները միշտ էլ հայտնի են եղել տաք կլիմայով: Օրբելյանը, նկարագրելով Վասակ մենակյացի այդտեղ ապրած 10 տարիները, նշել է, որ նա ապրել էր ընդեղենով ու ծառապտուղներով, քանի որ «Երկիրը ամառ ու ձմեռ Եգիպտոսի պես էր»:

Ստեփանոս Օրբելյան, Սյունիքի պատմություն, Երեւան, 1986, էջ 114։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 202-203.

17 — 18 դդ․

XVII-XVIII դարերի ընթացքում երբեմնի Կովսական-Գրհամը տրոհվեց մի շարք գավառակների. Չավնդուր Գիլաբերդ կամ Կուլաբերդ, Գուրհամ, Աճան (Աճանան), մասամբ՝ Բարգուշատ (հարավային մասը) եւ այլն: Սրանցից մի քանիսն իրենց հերթին բաժանված էին էլ ավելի փոքր մասերի, որոնցից էր, օրինակ, Բարգուշատի արեւմտյան մասը զբաղեցնող Քյուփարա (նրա կազմում էին Սեւաքար, Չափնի, Ըրկենանց, Արծվանիկ, Զեյվա, Խդրանց եւ Ագարակ գյուղերը):

Ղուկաս Սեբաստացի, Դավիթ Բեկ կամ Պատմություն Ղափանցոց, Երեւան, 1992, էջ 83։
«Ազգագրական Հանդես», գիրք XII, Թիֆլիս, 1905, էջ 177։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 202-203:

Խորհրդային հանրապետությունների սահմանագիծը որոշելիս թվարկված գավառակներից Աճանանը ամբողջապես միավորվեց ՀԽՍՀ Ղափանի շրջանի հետ, բայց մնացած գավառակների միայն արեւմտյան մասերը միավորվեցին Հայաստանի Հանրապետությանը, իսկ արեւելյան՝ առավել ցածրադիր, հատվածները բռնակցվեցին նորաստեղծ Ադրբեջանին։ Դրանց տարածքի վրա 1930-ին գոյացվեց Զանգելանի վարչական շրջանը, որտեղից, անցնող տասնամյակների ընթացքում, դուրս մղվեցին դեռեւս հայաբնակ գյուղերի վերջին բնիկ բնակիչները (օրինակ՝ Տանձաթափա գյուղը վերջնականապես հայաթափ եղավ 1967 թ.), եւ շրջանն իսպառ հայազրկվեց։ Դրա փոխարեն ավելացավ թուրք ազգաբնակչության թիվը։ Վերջիններս համալրվեցին նաեւ թուրքերի հետ արագորեն ձուլվող քրդերով։ Արդյունքում՝ արդեն 1978 թ. շրջանն ուներ 81 թրքաբնակ գյուղ, մեկ ավան՝ Մինջեւանը եւ մեկ քաղաք՝ Զանգելանը։ Վերջինս մինչեւ 1957 թ. մի աննշան գյուղ էր, հետո՝ քաղաքատիպ ավան, իսկ 1967-ից՝ հանրապետական ենթակայության քաղաք։ 1979 թ. հունվարի 1-ի մարդահամարի համաձայն՝ Զանգելանի շրջանն ուներ 28,400 բնակիչ։

«Ադրբեջանական խորհրդային հանրագիտարան» (ադրբջաներեն), հ. IV, Բաքու, 1980, էջ 317։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 203:

Աշխարհագրական միջավայր

Զանգելանի շրջանը հիմնականում զբաղեցնում է Ողջի գետի ստորին հոսանքի շրջանը: Շրջանի կազմի մեջ ընդգրկված են նաեւ Ծավ կամ Բասուտ եւ Հակարի գետերի հոսանքի ստորին շրջանները:

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 203:

Նկարագրություն

Պատմական հուշարձաններով հարուստ են շրջանի հատկապես արեւմտյան, այն է՝ Հայաստանի Հանրապետության հետ սահմանակցող, առավել լեռնային եւ զգալի մասով նաեւ անտառածածկ հատվածները։ Այդ հատվածի գյուղերը եւ տեղանքն՝ ընդհանրապես, պաշտպանության դեպքերում առավել հուսալի եւ հարմար են նկատվել, ուստի եւ պատահական չէ, որ հայերն այդ հատվածում ավելի երկար են գոյատեւել, իսկ մերձարաքսյան դաշտավայրային հատվածները ավելի վաղ են հայազրկվել, ինչով էլ պայմանավորված՝ այդ տեղերում ավելի հազվադեպ են պահպանված հայ մշակույթի հետքերը։

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 203:

Զանգելանի շրջանի՝ Արաքսի ձախափնյակին ընկած գյուղերի թիվը մեծ չէ: Արաքսի հետ միախառնվող մի քանի մանր վտակների հովիտներում գտնվող գյուղերի ու գյուղատեղիների հետ միասին,այդ թիվը հասնում է 9-ի (Աղբենդ, Վեժնալի կամ Դաշղայա, էմիրխանլի, Բարթազ, Քարղուլու, Դալյաքլի, Ուլափ, Ներգի եւ Փիրիվարտա): Նշված բնակավայրերից պատմական անվանումը (փոքր-ինչ աղավաղված) ցայսօր պահպանել է Բարթաղը (այժմ՝ Բարթազ): Այն հիշվում է Տաթեւ վանքին հարկատու (լյուղերի ցուցակում (1100 միավոր հարկաչափով):

Ժամանակագրութիւն Ստեփաննոսի Օրբէլեանի» (հավելված), Երեւան, 1942, էջ 42։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 209:

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Զանգելան
Գրհամ