ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Թոփալհասանլի Հուշարձան

Ադրբեջան (Երկիր) / Հյուսիսային Արցախ (Տարածք) / Խանլար (Շրջան) / Թոփալհասանլի (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է շրջկենտրոնից 4 կմ հարավ-արևմուտք՝ Գանձակ գետի ձախ ափին, ծովի մակերևույթից 700-790 մ բարձրության վրա:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 360:

Պատմություն
1880 թ․

Թոփալհասանլին հիմնվել է 1880-ական թվականների վերջերին:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 361:

Նորաստեղծ գյուղի դիրքն ուներ հանգուցային նշանակություն, քանի որ գտնվում էր հայաբնակ Բրաջուր, Միրզիկ և Ոսկանապատ, մասամբ նաև՝ Մուռուտ գյուղերը Գանձակ քաղաքի հետ կապող գլխավոր ճանապարհի վրա՝ համարյա մեջտեղում. «Գանձակ քաղաքից տասը վերստի վրա եւ Ելենենդորֆի քթի տակը մօտ տասը տարի սրանից առաջ կազմակերպվել է մի աւազակային որջ, որը կոչվում է Թոփալ-Հասանլու, գաւառի զանազան անկիւններից հաւաքված այդ կասկածելի եւ աւազակաբարոյ մարդիկ սև ու սարսափի մէջ են պահում հարևան ազգաբնակութիւնը…: Թօփալ-Հասանլուն մի կատարեալ չարիք է, մի Աստուծու պատիժ է հարեւանների համար, կարծես այդ խառնիճաղանջ հաւաքածուն իր անհանգիստ վարք ու բարքով, իր կեանքի նշանաբան է ընտրել գողութիւն եւ սպանութիւն, ուրիշ աշխատանքի անընդունակ է նա…»:

«Մշակ», 1900, N 92, էջ 1:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 361:

Զբաղմունք

Թոփալհասանլցիների գլխավոր ու սիրած զբաղմունքը եղել է անցորդներին ու ուղևորներին սպանելու և կողոպտելու նպատակով ճանապարհներին դարանակալելը, բայց որ հատկանշական է, նրանք դրանով զբաղվել են նաև խաղաղ ժամանակ. «…Թօփալհասանլուն Ելենենդորֆից երեւի երեք վերստի վրա՝ ճանապարհի մօտ գտնվող այն աւազակային որջն է, որ խաղաղ ժամանակն էլ սարսափի մէջ է պահում թէ շրջակայ հայ գիւղերը, թէ գերմանացիներին եւ թէ գանձակեցի հայերին, տալով բաւական թւով թեկնածուներ բանտերի ու Սախալինի համար»:

«Մշակ», 1906, N 15, էջ 1:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 361:

1905-1906 թթ. հայ-թուրքական ընդհարումներ
1905 թ․

1905-1906 թթ. հայ-թուրքական ընդհարումներ. այդ տարիներին «գյուղի» թուրքերը պարզապես փայլել են իրենց մասնագիտական կարողություններով, և գրեթե ոչ մի օր չի անցել առանց մի գույժի: Սայլապաններն ու ուղևորները սպանվում էին ճանապարհներին, փայտահատները՝ անտառում, հովիվները՝ սարում: Կողոպտում էին այն ամենը, ինչը ձեռքներն էր ընկնում. «…Թոփալ-հասանլուեցիները աւելի մարդիկ կոտորած կը լինեն, իրանց համար գիւղ հիմնելուց յետոյ, քան թէ իրանց գիւղի բնակիչների թիւն է այժմ: Բաղմանլարը եւ Թօփալ-Հասանլուն երկու արատաւոր քոյրեր են…»:

«Մշակ», 1906, N 78, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 361:

1905 թ․

Ի դեպ թոփալհասանլցիները ակտիվ մասնակցություն են ունեցել նաև 1905 թ. նոյեմբերի 18-ին Գանձակի շուկայի հայոց վաճառանոցները կողոպտելու ու ավերելու գործում, իսկ հետո էլ «հաջողությունից խրախուսված»՝ սկսել են ասպատակել նաև քաղաքամերձ հայաբնակ գյուղերը:

Վարանդեան Մ., Հ. Յ. Դաշնակցութեան պատմութիւն, Երևան, 1992, էջ 350:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 361:

1905 թ․

Բայց բնության մեջ ցանկացած չարիք վաղ թե ուշ ենթակա է պատժի, և 1905 թ. դեկտեմբերի 22-ը Թօփալհասանլիի համար դարձավ մեկուկես տասնամյակ շարունակ կատարած չարագործությունների հատուցման օրը: Համբերության բաժակը լցվել էր, և շրջաբնակ հայ գյուղացիները ըստ արժանվույն դաս տվեցին թոփալհասանլցիներին. «…Սովորական գողեր, ճանապարհ կտրողներ ու անցորդներին կողոպտողներ և մինչև անգամ աւազակախմբեր արտադրում էր այդ գիւղը անթիւ, անհաշիւ: …Ահա դրա հետ պէտք էր հաշիւ վերջացնել շրջանը խաղաղացնելու համար, մտածեցին հայերը և դեկտեմբերի 22-ին գործի անցան: …թէև երկար, բայց անօգուտ դիմադրութիւնից յետոյ գաւառը «զարի» բերող աւազակները փախան թողնելով գիւղի փողոցներում 20-ի չափ դիակ: Դրա հետ միաժամանակ հայերը մի ջարդ տւին Թոփալ-Հասանլուին քաղաքից օգնության եկող թուրքերին Աղ-Քեօրփի կոչւող ձորում, փախցնելով ու ցրիւ տալով նրանց՝ առաջօրէն բռնած լինելով այդ ձորի անցքը…»:

Ա-Դօ, Հայ-թուրքական ընդհարումը Կովկասում, Երեւան, 1907, էջ 338-339:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 361:

1905 թ․

Դեպքերին ժամանակակիցը ավելին չի հաղորդում, մինչդեռ ավելի ուշ հրապարակված նյութերը հաղորդում են էական ու հետաքրքրաշարժ մանրամասներ. «Դեկտեմբերի 22ն է (1905թ.): 160 հոգինոց իր խումբով ռազմիկ վարժապետը լուսաբացին անշշուկ, յանկարծակի կը քալէ Թօփալ-Հասանլուի վրա, երեք կողմէ կը շրջապատէ գիւղը և կառնէ զայն իր երկաթէ օղակին մէջ: Եւ կը տեղան մերիններուն զալպերը գիւղին վրա. թուրքերն ալ իրենց դիրքերէն կը պատասխանեն, բայց արդէն ահաբեկւած էին պաշարողներու թիւէն և խմբապետ Մարտիրոսի շեփորին ձայնէն: Կը կրակէին ցրիւ, անկարգ, առանց կարենալ վնասելու հայ շարքերուն, որոնք քանի մը համազարկերէ յետոյ ներս կը խուժեն ու կը սկսին անխնայ ջարդ փախչող խուժանին մէջ (թշնամին մեր յարձակումը նախատեսելով, գիւղեն հեռացուցած էր կիներն ու երեխաները): Կը պարզւին վերստին զարհուրանքի տեսարաններ... Համբօն չի գոհանար սպանելով. խուժումի առաջին իսկ վայրկեաններուն, իր մէկ ընկերոջ հետ գաղտագողի կանցնի գիւղին խուլ անկիւնները, կը վառէ դէզ մը և տուն մը, կը բռնկեցնէ հրդէհը ամբողջ գիւղին մէջ: Ամենքը փախան, մնաց պառաւ կին մը, զոր մերինները խնայեցին ու ազատ ձգեցին, պատւիրելով, որ երթայ պատմէ դէպքը ամենուրեք...: Թօփալ-Հասանլուն վերածւեցաւ աւերակոյտի: Մեծ աւար անցաւ հայոց ձեռքը. մօտ հազար ոչխար, 160 գլուխ տաւար, 30 ձի ու ջորի և այլ տնային գոյքեր, մեծ մասամբ գողցւած Գանձակի հայերէն: Մեզմէ ոչ մէկ զոհ...»:

Խոսքը ծնունդով Արևմտահայաստանի Բուլանըխ գավառի Յոնջալու գյուղացի, 1891-ից ՀՅԴ անդամ, հայդուկ, ուսուցիչ Մարտիրոս վարժապետի մասին է:
Վարանդեան Մ., Հ. Յ. Դաշնակցութեան պատմութիւն, Երևան, 1992, էջ 351:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 361-362:

Ամիսներ անց, երբ կառավարության առջև ծառացել էր փախստական թուրքերին հետ վերադարձնելու հարցը, հասկանալի պատճառներով այդ ծրագրին դեմ են արտահայտվել շրջաբնակ հայերն ու գերմանացիները. «Ձեզ յայտնի է, որ Թոփալհասանլու թուրք գիւղը աւերված է և նրա բնակիչները գնացել են զանազան տեղեր, իսկ մեծամասնութիւնը հաստատվել է Գանձակի Բաղմանլար թաղումը: Այժմ հարց է ծագել՝ թէ պէտք է արդեօք թողնել, որ թոփալհասանլուեցիները վերադառնան և վերաբնակվեն իրանց նախկին տեղերում, թէ նրանք համարվեն առ միշտ հեռացած իրանց գիւղից: Թոփալհասանլուեցիների վերաբնակման դէմ են և գերմանական կօլօնիստները, որովհետեւ թոփալհասանլուեցիները մշտապես վնասներ են հասցրել գերմանացիներին իրանց յարձակումներով և կողոպուտներով: Հարցը պէտք է քննվի վարչական տեղական ատեաններում»:

«Մշակ», 1906, N 57, 15 մարտի, էջ 1:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 362:

1914 թ․

Հակառակ հայերի ու գերմանացիների ցանկության՝ թոփալհասանլցիները կառավարությունից կարողանում են ստանալ հետ վերադառնալու թույլտվություն և վերահաստատվելով գյուղում ու բազմանալով՝ արդեն 1914 թ. հունվարի 1-ին հասնում են 430 շնչի:

”Кавказский календарь на 1915 г.”, Тифлис, 1914, с. 189. Ի դեպ, արժանահավատ չէ գյուղի 1908 թ. 825 բնակիչ ունեցած լինելու տեղեկությունը (“Кавказский календарь на 1910 г.”, Тифлис, 1909, с. 381):
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 362:

Անցան տարիներ, տասնամյակներ, ու շատ բան փոխվեց. 1941-ին աքսորվեցին գերմանացիները, 1988-ին բռնագաղթի ենթարկվեցին հայերը, և տարածքն ամբողջությամբ թրքացավ: Ինչ վերաբերում է Թոփալհասանլիին, ապա սերնդեսերունդ նրա ավազակաբարո բնակիչների թիվը բազմապատկվելով արդեն 1985-ին հասել էր 1406 շնչի: Ըստ ադրբեջանական հանրագիտարանի տվյալների՝ նույն թվականին գյուղն ուներ միջնակարգ դպրոց, կուլտուրայի տուն, գրադարան, բուժկետ, իսկ բնակչությունն իբր զբաղված էր հացահատիկի մշակմամբ, պտղաբուծությամբ և խաղողագործությամբ:

«Ադրբեջանական սովետական հանրագիտարան», հ. 9, Բաքու, 1986, էջ 314:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 362:

20 դ․

Ինչպիսի՜ նողկալի անցյալ՝ Ի դարասկզբին և որպիսի՜ «լուսավոր» ներկա՝ նույն դարավերջին: Աշխարհիս ազգերը քաղաքակրթվեցին բազում դարերի, իսկ ադրբեջանական թուրքը՝ հաշված տասնամյակների ընթացքում: «Փառք ու պատիվ» իրենց…