ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Ղարադաղլու 3 Հուշարձան

Ադրբեջան (Երկիր) / Հյուսիսային Արցախ (Տարածք) / Կասում-Իսմայիլով (Շրջան) / Ղարադաղլու (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է շրջկենտրոնից 21 կմ հյուսիս-արևմուտք՝ Կուրակ գետի ստորին հոսանքի շրջանում՝ ձախ ափին, ծովի մակերևույթից 330-360 մ բարձրությամբ հյուսիսարևելահայաց մեղմաթեք դաշտավայրում:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 427:

Անվան ծագում

Վավերագրերում մինչև 1880-ական թվականները հիշվում է Ղարադաղլու, այնուհետև՝ Խանքենդ անվամբ:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 427:

Գյուղանվան առաջին տարբերակի առաջացումը պայմանավորված էր բնակիչների մի մասի ծագումով ղարադաղցի լինելու հանգամանքով. «Սորանց մի մասը Պարսկաստանի Ղարադաղից է գաղթել, որից գիւղն առել է իւր անունը»:

«Արձագանք», 1886, N 19, էջ 279-280:
Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական Հանդէս», Թիֆլիս, 1899, N 1, էջ 307:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 427:

Բնակչություն

Գյուղի ազգատոհմերի պատմության ուսումնասիրության առումով ուշագրավ է 1839 թ. կազմված բնակիչների հետևյալ անվանացուցակը.

«Յարութիւն Մէլիքջանով, կին սորայ Անայի, ուստերք՝ Հայրապետ և Ղազար:
Յակոբ Սարգիսով, կին սորայ Նաբաթ, ուստերք՝ Եղիազար և Յովսէփ:
Առուտամ Գաբրիէլով, կին սորայ Մարիամ, ուստերք՝ Գէորգ, Յարութիւն, դուստր՝ Եղիսաբէթ:
Վէրդի Քաոանով, կին սորայ Եթար, ուստերք՝ Պետրոս և Գէորգ, դուստր Եղիսաբէթ:
Յովհաննէս Աբրահամով, կին սորայ՝ Հոռոմսիմ, ուստերք՝ Վարդան և Յարութիւն, եղբայր սորայ Մկրտիչ, կին սորայ Սանամ, ուստր՝ Աբրահամ:
Պօղոս Թումայով, կին սորայ Զանազան, ուտերք՝ Հայրապետ, Գալուստ, Ցական, Սարգիս և Յարութիւն, դուստր՝ Դաստակուլ:
Ղազար Օհանեսով, կինն սորա Սօնայ, մայրն Հոռոմ:
Վէրդի Տատարով, կինն՝ Շողի:
Մկրտում Խաչատուրով, կինն՝ Սառայ, ուստր՝ Յօհաննէս:
Առաքել Յարութիւնով, մայրն՝ Եթար, քոյրն՝ Հէրիք:
Արզուման Յովսէփով, մայրն՝ Ռէհան:
Ստեփան Ղուկասով, կինն՝ Մարիամ, ուստերք՝ Յովակիմ, Յարութիւն, Գալուստ, Մարգար, Համբարձում:
Մովսէս Բոդալով, կինն՝ Վառի, ուստր՝ Հայրապետ, Շողի դուստր:
Պալա Թէքանով, կինն՝ Մարիամ, ուստր՝ Յոհաննէս:
Գէորգ Ալլահվէրդով, կինն՝ Հոռոմսիմ, ուստերք՝ Աղաջան, Աստուածատուր, Յարութիւն, դստերք՝ Եղիսաբէթ և Գիւլի:
Խաչատուր Թէվանով, կին սորայ՝ Ահար, մայրն՝ Ռէհան:
Վարդազար Մարտիրոսով, կինն՝ Հոռի:
Սիմօն Սարգսով, կինն՝ Եղսապետ, ուստերք՝ Յարութիւն և Խաչատուր:
Ադամ Թանղրիվէրդեան, կինն՝ Մարիամ, ուստր՝ Աստուածատուր, եղբայրն՝ Հաբուլ, կին՝ Վարդի, քոյր՝ Թամամ:
Հայրապետ Յարութիւնեան, կինն՝ Զանազան, ուստերք՝ Ալլահվէրդի, Սարգիս և Գրիգոր:
Յարութիւն Օհանէսով, կինն՝ Հոռոմ, դստերք՝ Սայի և Անայի:
Յօհաննէս Թունիով, հարսն՝ Անայի այրի, դստերք՝ Սաբեդ և Զանազան:
Յարութիւն Ղուկասով, կինն՝ Սաբեդ, մայրն՝ Հոռոմ:
Գրիգոր Նիազով, կին սորայ՝ Շահխանում, ուստերք՝ Պօղոս և Սարգիս, եղբայրն՝ Սահակ, կին սորա՝ Սանամ, ուստերք՝ Յարութիւն, Յօհաննէս, Յօսէփ, դուստր՝ Փարի:
Օհանջան Խաչատուրով, կինն՝ Ջավի, դստերք՝ Մարիամ, Հէրիք և Սանդուխտ:
Գալուստ Մէլքումով, կինն՝ Մարիամ, ուստերք՝ Քօչարի և Ներսէս, դստերք՝ Վարդի և Հէրիքնազ:
Յարութիւն Դանէլով, կինն՝ Սոնա, ուստր՝ Սարգիս, դստերք՝ Մարիամ, Սառա և Հեղնան:
Գրիգոր Յարութիւնով, մայրն՝ Ռէհան:
Օհաննէս Մարտիրոսով, կինն՝ Քաթան, ուստերք՝ Յովսէփ, Մովսէս, Յարութիւն, դուստր՝ Ջավահիր:
Մկրտում և Գրիգոր Ղազարեանք, մայրն՝ Թէլլու:
Մարտիրոս Յարութիւնով, մայրն՝ Հոռոմ, կինն՝ Շողի, ուստր՝ Աստուածատուր:
Փիլիպպոս Եփրեմեան, կինն՝ Նազլու, դուստր՝ Սազլու»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 26:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 427:

1977 թ․

1977 թ. Ղարադաղլուն ուներ 1231 բնակիչ, որոնց մեծ մասը թուրք էին:

«Ադրբեջանական սովետական հանրագիտարան», հ. 3, Բաքու, 1979, էջ 57:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 428:

Պատմություն
1988 թ․

Գյուղը հայաթափվել է 1988 թ. բռնագաղթի հետևանքով:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 428:

1905-1906 թթ. հայ-թուրքական ընդհարումներ
1905 թ․

Հիմնական հայաբնակ գյուղերի շղթայից հեռու ընկած, մեկուսացած և բազմաթիվ թրքաբնակ գյուղերով շրջապատված Ղարադաղլուն թուրք խուժանի կողմից հարձակման է ենթարկվել 1905 թ. աշնանը: Նոյեմբերի 17-ին մոտակա ջրաղացում սպանվում է երկու հայ, 3 օր անց գետաշենցիների օգնությամբ գյուղի բնակիչները մի կերպ կարողանում են դուրս գալ շրջապատումից և ապաստան գտնել Գետաշենում: Լքված գյուղն իսկույն ևեթ թուրքերը թալանում ու հրդեհում են: Ղարադաղլուցիները 3 ամիս Գետաշենում մնալուց հետո փոխադրվում են Գանձակ:

Ա-Դօ, Հայ-թուրքական ընդհարումը Կովկասում, Երեւան, 1907, էջ 332:
«Մշակ», 1906, N 64, 24 մարտի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 428:

1906 թ․

Հայտնի է, որ 1906-1907 թթ. ղարադաղլուցիներն ահը սրտում՝ գնում էին իրենց ավերված գյուղի հանդերը վարուցանքի և գիշերում գյուղի ծածկ ունեցող միակ շինության՝ եկեղեցու մեջ:

Ա-Դօ, Հայ-թուրքական ընդհարումը Կովկասում, Երեւան, 1907, էջ 332:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 428:

1913 թ․

Հետագա տարիներին, երբ իրավիճակը խաղաղվում է, ղարադաղլուցիները նորից համախմբվում են հայրենի բնակավայրում ու վերստին շենացնում այն: Դա արդեն իսկ նկատելի է եղել 1913 թ. «...գիւղացիները որոշ չափով տնտեսապէս առաջ են գնում և գուցէ կարճ միջոցում էլ կարողանան կրկին վերստեղծել իրանց անչափ կորուստը...»:

«Հորիզոն», 1913, N 177, էջ 4:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 428:

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Խանքենդ

Ստորև զետեղված աղյուսակը ներկայացնում է բնակչության քանակի աճը ԺԹ դարի ընթացքում և մինչև 1917 թ.: Ղարադաղլուի բնակչության թվաքանակի փոփոխությունները նշված ժամանակահատվածում, ինչպես երևում է աղյուսակից, ընդհանուր առմամբ գրանցել են հարատև աճ:

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1839	32	81	62	143		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 26: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 427:
1845		109	91	200		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3811, թ. 5-6: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 427:
1847		102	74	186		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3814, թ. 97-98: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 427:
1849		70	63	133		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3818, թ. 95-96: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 427:
1852		80	64	144		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3819, թ. 105-106: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 427:
1861	20					Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3835, թ. 147-148: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 427:
1866	29	118	103	221		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 57: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 428:
1872		170	146	316		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3872, թ. 62-63: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 428:
1873				263		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3864, թ. 39-40: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 428:
1875				277		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3866, թ. 44-45: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 428:
1876				234		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3868, թ. 57-58: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 428:
1877		157	140	297		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3869, թ. 54-55: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 428:
1878		161	136	297		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3870, թ. 22-23: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 428:
1881		172	147	319		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3873, թ. 27-28: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 428:
1882		177	151	328		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3874, թ. 30: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 428:
1883		181	152	333		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3875, թ. 56-57: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 428:
1885		152	134	286		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3877, թ. 29: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 428:
1886	86	189	174	363	Ըստ մեկ այլ տեղեկագրի՝ նույն թվականին գյուղն ունեցել է 40 տուն («Արձագանք», 1886, N 19, էջ 279):	“Елисаветопольская губерния. свод статистических данных, извлеченных из посемейных списков населения Кавказа”, Тифлис, 1888, с. 86-87. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 428:
1887		167	144	311		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3880, թ. 72: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 428:
1888		174	148	322		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3882, թ. 130: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 428:
1889		175	152	327		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3884, թ. 226-227: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 428:
1890		183	158	341		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3887, թ. 149: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 428:
1891		174	166	340		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3889, թ. 148: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 428:
1892		178	164	342		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3891, թ. 120: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 428:
1893		176	165	341		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3895, թ. 77-78: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 428:
1894		193	172	365		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3896, թ. 71-72: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 428:
1897		189	182	371		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3899, թ. 146-147: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 428:
1898		197	183	380		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3897, թ. 168: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 428:
1899		208	189	397		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3903, թ. 125-126: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 428:
1900		207	189	396		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3905, թ. 90-91: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 428:
1901		209	185	394		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3906, թ. 96-97: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 428:
1902		217	191	408		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3907, թ. 22-23: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 428:
1905		220	205	425		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3912, թ. 265-266: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 428:
1906		258	225	483		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3915, թ. 24: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 428:
1907				470		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 240, թ. 2: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 428:
1908	69	244	229	473	Ի դեպ, 1908 թ. մեկ այլ վիճակագրական տվյալի համաձայն Ղարադաղլու գյուղն այդ թվականին ունեցել է 149 բնակիչ (''Кавказский календарь на 1910 г.'', Тифлис, 1909, с. 273):	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 35, ց. 1, գ. 559, թ. 11: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 428:
1909		246	239	485		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. Պ56, ց. 18, գ. 764, թ. 116: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 428:
1910		246	238	484		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3917, թ. 56-57: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 428:
1912		245	238	483		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3919, թ. 61-62: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 428:
1913	70					«Հորիզոն», 1913, N 177, էջ 4: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 428:
1914				180	Տվյալը թվում է անհավանական և, ըստ այդմ, անիրական	“Кавказский календарь на 1915 г.”, Тифлис, 1914, с. 195. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 428:
1917	80			495		Ավետիսյան Մ. Մ., Տեղեկագիր Լեռնային Ղարաբաղի եւ Զանգեզուրի բնակավայրերի ու բնակչության թվակազմի մասին (1917 թ.), Բանբեր Հայաստանի Արխիվների, 1991, N 3, էջ 166: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 428: