ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Քամանդար 30 Հուշարձան

Ադրբեջան (Երկիր) / Հյուսիսային Արցախ (Տարածք) / Շամխոր (Շրջան) / Քամանդար (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է շրջկենտրոնից 25 կմ արևմուտք՝ ծովի մակերևույթից 1200-1320 մ բարձրության վրա:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 525:

Պատմություն

Պահպանված հուշարձանները փաստում են, որ Քամանդարն առնվազն միջնադարում արդեն գոյություն է ունեցել: Պատմական անունը մոռացության է մատնվել:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 526:

Բնակչություն
1770 թ․

Ամենայն հավանականությամբ, երկրամասի մյուս գյուղերի նման Քամանդարը ևս հայաթափ է եղել 1770-ական թվականներին: Բնակիչները փոխադրվել ու հաստատվել են Շուլավերում. «Ինչպես երևում է Քամանդարը, որի ժողովրդի կտորը ապրում է Շուլավերում, մեծ գեղ է եղել, մի քանի շինատեղի ու հանգստարանի միատեղ այժմեան լղարակցիք (այսինքն բադեցիք) կոչում են Քամանդար»:

Եղիշե Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարան, Ս. Քամալյանի ֆ., տետր N 1, VI-11, թ. 8:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 526:

Պատմություն
20 դ․

Ի դարի սկզբին Քամանդար գյուղատեղին վերստին շենացրել են ծագումով Չարդախլու գյուղից փոխադրված 30 տուն բադացիները:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 57, ց. 2, գ. 2139, թ. 2-3:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 526:

1906 թ․

1906/1907 թթ. գյուղ այցելած ականատեսը նշել է, որ Քամանդարն «...ունի իւր շուրջը լայնանիստ վարելահողեր-վարդապետի հողեր-այժմ պետական, իսկ երբեմն աւանդաբար Խորանաշատ մենաստանին պատկանող, որ մի կողմից տարածւում է մինչև Կալքար արքունի անտառը, իսկ միւս կողմից միանում է ընդարձակ դաշտի հետ, ուր սփռուած են հինաւուրց հանգստարաններ և մատուռներ և սրանց մէջ կանգնած է սաղարդալից, հաստարմատ դարաւոր կաղնի ծառ՝ իբրև ուխտի և տօնախմբութեան տեղի Բադայի բնակիչների համար»:

Քաջբերունի, Բադա գիւղի աւերումը, «Արարատ», 1910, էջ 228: Ի դեպ, դեռևս 1890 թ. այդ ուխտատեղիի վերաբերյալ նշվել է. «Քեշիշ օղլուց դեպ հարավ գտնվում է Խաչեալը: Ձիանոնց բերանը դարձրինք այն կողմը և լեռան գոտու վրա նիստ տեղում տեսանք մի մեծ հաստարմատ կաղնի վեհաշուք ճղներով: Բնը բոլորքը յոթ արշինից ավելի է: Սրբազան ծառ լինելով ոչ ոք չի համարձակվում սրանից ճիւղ պոկել: Այդ է պատճառը, որ փոթորկի միջոցով կտրված ահագին գերանաչափ ճիւղերը տակը փթում են: Ուխտատեղի է լղարակեցոց համար: Ծառի շուրջը կան հին հանգստարան, կրակատեղ, զոհված աքաղաղների անթիվ ոտներ, փետուրներ ծառի կոշտ կեղևի ու խոռոչների մեջ խրած: Սրանից քիչ բարձր տեղ դեպ արևմուտ, ասում են, մեծ կաղնու քույրն է թաղված: Իբրև թէ սրանք քույր ու եղբայր են եղել ու նահատակվել են: Այստեղ մատուռի տեղ է: Մեծ կաղնու մոտով իջնում են Աղաջ ղալա ժայռագլուխը, ուր թուրք բինա կա ձորին նայող: Աղաջ ղալայի դեմ բարձրանում է Չոբան-Սղնախ սարը, որի հիւսիսային փեշում շինած է մատուռ...» (Եղիշե Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարան, Ս. Քամալյանի ֆ., տետր N 1, VI-11, թ. 10):
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 526:

Անլուր հալածանքների, դպրոց, քահանա չունենալու, հոգևոր կարիքներն անկատար մնալու, նաև հոգևորականների անտարբեր ու անհոգի վերաբերմունքի պատճառով քամանդարցիների շրջանում ի հայտ էր եկել հավատափոխության ձգտում: Հուսահատված նրանք կամավոր դիմում էին հղել Վրաստանի էկզարխին՝ վրաց ուղղափառ եկեղեցում վերամկրտվելու ցանկությամբ: Այդ ցավալի փաստի մասին 1913 թ. հուլիսի 22-ին Գանձակի եկեղեցական փոխանորդն իրազեկել էր Ամենայն հայոց Գևորգ Ե կաթողիկոսին, նշելով, որ քամանդարցիները «...դիմել են Վրաստանի էկզարխին ուղղափառ դավանություն ընդունելու հարցով: Դրա պատճառները մի քանիսն են. հողի բաժանում, եկեղեցու, դպրոցի բացակայություն, սոցիալական ճնշում, մեծաքանակ հարկեր և այլն»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 57, ց. 2, գ. 2139, թ. 2-3:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 526:

Բնակչություն
1986 թ․

1986 թ. գյուղն ունեցել է 40 տուն՝ ավելի քան 100 բնակիչ:

Ըստ գյուղխորհրդի տվյալների: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 527:

1988 — 1989 թթ․

Գյուղի բնակչությունը բռնագաղթի է ենթարկվել 1988-1989 թթ.:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 527:

Պատմություն
9 — 11 դդ․

Քամանդարի պատմության ուսումնասիրության առումով մեծ նշանակություն ունեն գյուղի միջնադարյան երեք գերեզմանոցները, որոնցում պահպանված խաչքարերը վկայում են Քամանդարի գոյությունն առնվազն Թ-ԺԱ դարերից:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 527:

Գյուղի մերձակայքը հարուստ է բազմադարյան և տարատեսակ հուշարձաններով: Հարկ է նշել, որ տեղագիր հեղինակներից միակը բանասեր Ս. Քամալյանն է, որը ժամանակին այցելել է Քամանդարի մերձակա հնավայրերը, դրանք նկարագրել և գրի առել բոլոր վիմագրերը, որոնք բացառիկ նշանակություն ունեն ոչ միայն գյուղի, այլև երկրամասի պատմության ուսումնասիրության առումով: Ուստի, Քամալյանի բոլոր գրառումները, որոնք վերաբերում են գյուղին, ներկայացնում ենք ամբողջությամբ: