ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Արծվաշեն 1978 թ․ 30 Հուշարձան

Ադրբեջան (Երկիր) / Հյուսիսային Արցախ (Տարածք) / Արծվաշեն (Գյուղ)

Աշխարհագրական միջավայր

Խորհրդային տարիներին Արծվաշենը վարչականորեն պատկանում էր ՀԽՍՀ Կարմիրի (Կրասնոսելսկ) շրջանին, սակայն տարածքը կղզիացած էր Ադրբեջանի Հանրապետության մեջ իբրև մեկուսատարածք (անկլավ): Սահմանակից է նույն hանրապետության Գետաբեկի և Թոուզի շրջաններին:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 529:

Տեղադրություն

Գտնվում է նախկին Կարմիր (Կրասնոսելսկ) շրջկենտրոնից 15 կմ հյուսիս-արևելք՝ ծովի մակերևույթից 1460-1510 մ բարձրության վրա:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 530:

Պատմություն

Նախկինում կոչվել է Բաշգյուղ, Բաշքյանդ, նաև Հին Բաշքյանդ՝ նույն շրջանի Նոր Բաշգյուղից տարբերելու համար: Արծվաշեն է վերանվանվել 1978 թ. հունվարի 25-ին:

«Հայկական ՍՍՀ վարչա-տերիտորյալ բաժանումը» (ըստ 1-ը օգոստոսի 1988 թ.)», Երևան, 1988, էջ 74, 89:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 530:

Հիմնադրում
18 դ․

Հայտնի է, որ արծվաշենցիների նախնիները ԺԸ դարի վերջին Արցախի Ջրաբերդ գավառից նախ փոխադրվել են ՀՀ Շամշադինի շրջանի (այժմ՝ Տավուշի մարզի Շամշադինի ենթաշրջան) Չորաթան գյուղ, ապա ԺԹ դարի կեսերին վերաբնակվել Փառակերտ-Փարագյուղ (Փարաքյանդ) լքված հայկական գյուղատեղիում և հիմնել Արծվաշենը (Բաշգյուղը): Վերաբնակեցման տարեթվի վերաբերյալ առկա տեղեկությունները միանշանակ չեն, բայց դա տեղի է ունեցել 1845-1859 թթ. միջակայքում. «Գյուղը հիմնադրվել է 1845-ին» կամ «Գիւղը հիմնուած է 1852 թուին. գաղթել են Ներքին Չորաթանից...» կամ «Չորաթանից եկած 39 ընտանիքները... 1854 թուականին հիմնում են Արծուաշէնը...», նաև՝ «Գյուղը հիմնադրվել է 1859 թ.»:

Պետրոսյան Ա., Անտեսուած շրջանի խնդիրները, «Ազատամարտ», 1991 սեպտեմբեր, N 29, էջ 12:
Տե՛ս նաև՝ Հովհաննիսյան Հ., Արծվաբույնը լեռներից այն կողմ, «Հայրենիքի ձայն», 12.10.1990, N 41, էջ 3-4:
«Հայկական սովետական հանրագիտարան», հ. 2, Երևան, 1976, էջ 297:
«Նոր-Դար», 1888, N 105, էջ 3:
Պետրոսեան Ա., Արծուաշէն. անցեալն ու ներկան, «Ազատամարտ», 1992, N 1, էջ 12:
«Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան», հ. 1, Երևան, 1986, էջ 453:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 530:

Գյուղի հիմնադրումն արծվաշենցիները կապում են հետևյալ պատումի հետ. «...արծուաշէնցիների եւ դաշտաբնակ թուրքերի միջեւ՝ սկսւում է մարտավէճ: Թուրքերը հայերից պահանջում են հեռանալ իրենց հարազատ, իրենց համար արօտավայր հանդիսացող տարածքից: Արծուաշէնցիները պնդում են, որ իրենք իրենց հարազատ հողում են: Այս վէճը վճռւում է ըմբշամարտի եւ ցլամարտի միջոցով: Հայերի ըմբիշը՝ Արզուման Դալլաքեանը և Սահականց Ծաղիկ ցուլը յաղթող են դուրս գալիս, եւ տարածքային վէճը լուծւում է յօգուտ հայերի»:

Պետրոսեան Ա., Արծուաշէն. անցեալն ու ներկան, «Ազատամարտ», 1992, N 1, էջ 12:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 530:

Պատմություն
19 դ․

ԺԹ դարավերջին գյուղի կալվածատերերը Մելիք-Քալանթարյաններն էին:

«Նոր-Դար», 1888, N 105, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 530:

Կառուցապատում

Արծվաշենն ուներ մի քանի թաղամաս: Այսպես, գյուղի կենտրոնը, որ զբաղեցնում էր մշակույթի պալատի շրջակայքը, եզրագծվում էր Ներքին կամ Քաչալ թաղով (անվան ծագումը պայմանավորված էր այգիների քիչ լինելու հանգամանքով): Շուշանանց թաղը տարածվում էր միջնակարգ դպրոցի մոտ, Հարամ թաղը՝ դպրոցից վերև, Ցից քարի թաղը՝ գյուղի հյուսիսային մասում: Վերին թաղին կից էր Սրբեկանց թաղը: Երկու թաղամաս էլ՝ մեկը «Փալխ-քյանդ» ծաղրական անվամբ, մյուսը՝ «Չինասթաղ» է կամ «Չինաստան», առաջացել են՝ կապված գյուղի զարգացման, ընդարձակման ու բնակելի նոր տների կառուցման հետ:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 530:

Ջրամատակարարում
1945 թ․

1945 թ. արծվաշենցիները, գյուղը ջրով ապահովելու նպատակով «Վարար աղբյուրի» ջուրը հասցրել են բնակավայր: Հետագայում, երբ գյուղն ավելի է ընդարձակվել, այս աղբյուրի ջրին ավելացրել են «Գյագունց աղբյուրի» ջուրը: Հայտնի են նաև «Չամչի», «Սևջուր», «Շինատակի», «Ցից քարի», «Ղազան» և «Սարի» աղբյուրները:

Առաքելյան (Մադունց) Ա., «Փոքր Արցախի» տագնապալի գարունը, «Ավանգարդ», 21.05.1992, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 530:

1968 թ․

1968 թ. գյուղի հողերը (500 հա) ոռոգելու նպատակով կառուցվել է ջրամբար (ի դեպ, ջրամբարի տակ է մնացել դամբարանադաշտը):

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 530:

1905-1906 թթ. հայ-թուրքական ընդհարումներ
1905 թ․

Միայն թուրքական գյուղերով շրջափակված Արծվաշենը, բնականաբար, զերծ չի մնում հարձակումներից և դիմում է ինքնապաշտպանության Միքայել Աստվածատրյանի ղեկավարությամբ: Նրան օգնում են ծխատեր քահանա Վահան Տեր-Ղուկասյանը և ցարական բանակի սպա Սահակ Ղուկասյանը (Նադիրանց Սահակ՝ «օֆիցեր Սահակ»): Պաշտպանությունն իրականացնելու համար նրանք «Ժողովրդից ոսկի, արծաթեղեն են հավաքում և Թիֆլիսից ու Բաքվից հրազեն են ձեռք բերում, իսկ գյուղի դարբինները հրանոթներ են ձուլում, որոնց արկերը չպայթելու պատճառով թշնամուն չեն վնասում, սակայն զարհուրելի որոտում են՝ խուճապ առաջ բերում հակառակորդի շարքերում: Հրանոթի համար օգտագործում են ինքնաեռների և պղնձե այլ իրերի վերաձուլվածք»:

Հասարակական գործիչ, Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցի շրջանավարտ, Ղազախ-Շամշադինի գավառի Հ.Յ.Դ. լիազոր ներկայացուցիչ Միքայել Աստվածատրյանը (1878-1939) Հայկ կամ Հայկ Այունց ստորագրությամբ բազմաթիվ հոդվածներ է հրատարակել ժամանակի հայ մամուլում («Հորիզոն», «Մշակ», «Խարիսխ», «Վտակ» և այլն): Հայոց լեզու և գրականություն է դասավանդել Ախալցխայում, Ներսիսյան դպրոցում, հայրենի գյուղում, Դիլիջանում, Երևանում, զբաղվել է բանահավաքությամբ և այլն: Դարձել է ստալինյան հետապնդումների զոհ, սպանվել 1937 թ. նոյեմբերի 26-ին (Այունց Լ., Միքայել Աստվածատրյան. Հայրենիքի պաշտպանն ու հայրենասեր գործիչը, Երևան, 2000):
Տեր-Վահանը (1872-1921) ավարտել էր Գևորգյան ճեմարանը և մեծ հեղինակություն էր վայելում ամբողջ գավառում: Դավադրաբար ձերբակալվել է Նոր-Սարատովկա գյուղում՝ Շամխորի շրջկոմի 1-ին քարտուղար Ռոստամ Ալիևի կողմից և գնդակահարվել առանց դատ ու դատաստանի: Այս «քաջագործության» համար նախկին ավազակապետի անվամբ անվանակոչվել է Գետաբեկի շրջանի գյուղերից մեկը և կանգնեցվել է արձան Փառիսոսի բերդի մոտ (Ալիևը սպանվել է հայ վրիժառուի գնդակով) («Հայրենիքի ձայն», 10 հոկտեմբերի, 1990 թ. N 41, էջ 4): Տեր-Վահանը թաղվել է գյուղի գերեզմանոցում: Նրա անունով է կոչվում ՀՀ Կարմիրի շրջանի Վահան գյուղը:
Պետրոսյան Ռ., Արծվաշեն, «Երեկոյան Երևան», 13.11.1989:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 530-531:

1906 թ․

Թուրքերն Արծվաշենի վրա հարձակվել են 13 անգամ: 1906 թ. հունվարի 19-ին (հին տոմարով հունվարի 6-ին) տեղի է ունենում Ղազախի, Գանձակի, Բայազեդի թուրքերի առաջին հարձակումը: Այդ դեպքերի մասին մամուլը նշել է. «Շամշադինի հայ գիւղերէն Բաշքեանդի մէջ ալ տեղի ունեցած են ընդհարումներ, բայց շնորհիւ տեղացիներու խելամիտ կարգադրութեան եւ դաշնակցական քաջ երիտասարդներու հերոսական ինքնապաշտպանութեան, թուրքերը պարտուած են: Առաջին յարձակումը տեղի ունեցած է յունւարի 6-ին 4-5000 թուրքերու կողմէ, որոնք մեծ կորուստներ տալով յետ մղուած են»:

«Հայրենիք», 10.05.1906: Նաև՝ «Յառաջ», 24.01.1906: Այդ դեպքերի մասին չափազանց արժեքավոր են Մ. Աստվածատրյանի հուշերը. «1906 թ. հունվարի 19-ին հեռվից երեւաց թուրքերի ղոշունը (խառնամբոխը): Նրանք գալիս էին սայլերով, զինված ձիավորներով, առջեւում էր Սեիդ-մոլլան...: Ամբոխը մոտենում էր միանգամայն հանգիստ, համոզված, որ դիմադրություն չի լինի: Այդ համոզմունքն առավել ամրապընդվեց, երբ մոտիկից տեսան մեռյալ գյուղն ու մի քանի անտեր անասուններ: Իրենց հրետանային համազարկին պատասխան չստանալով թուրքերն ընդհուպ մոտեցան գյուղին...: Բաշքենդի մարտիկներն անհամբեր սպասում են Հայկի ազդանշանին: Նա հրամայել էր խնայել փամփուշտները, թույլ տալ, որ թշնամին մոտենա դիրքերին մինչեւ 50-60 քայլ...: ...Դիրքերում դրությունը հասնում է ծայրահեղ լարվածության: ...Առաջին իսկ համազարկը շփոթեցնում է թուրքերին: ...Շշմած թուրքերը ետ են քաշվում տալով մեծ թվով սպանվածներ ու վիրավորներ: Իսկ երբ որոտում է թնդանոթը, նրա արտառոց որոտից սարսափահար փախչում են՝ խուճապի մատնվելով: Հետո, ուշքի գալով, նորից են անցնում հարձակման: Մարտերը տևում են երկու օր: Պարտված թուրքերը սպանվածներին բարձում են սայլերին ու հեռացնում անառիկ Բաշքենդից: Սա առաջին հարձակումն էր Բաշքենդի վրա» (Այունց Լ., Միքայել Աստվածատրյան. Հայրենիքի պաշտպանն ու հայրենասեր գործիչը, Երևան, 2000, էջ 34):
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 531:

1906 թ․

Սակայն դրությունն օրհասական էր. «Բաշքէնդին եւ Չամբարակին ոչնչացում է սպասւում, եթէ հարեւան իշխանութիւնները ամենալայն օգնութիւն չհասցնեն»: Արծվաշենցիներն օգնության հույսով դիմում են Սևքարեցի Սաքոյին, բայց վերջինս մերժում է՝ պատճառաբանելով, թե իրենց դրությունը ևս ծանր է, ու «...Եթե Բաշքենդն ինքն իրեն չկարողանա պաշտպանել, նրան մատաղ կտանք մյուս հայկական գյուղերին»: Արծվաշենին օգնության ձեռք են մեկնում միայն Վերին ճամբարակցիները՝ թուրքական երկրորդ հարձակման նախօրյակին ուղարկելով զինված ջոկատ:

«Յառաջ», 22.01.1906:
Այունց Լ., Միքայել Աստվածատրյան. Հայրենիքի պաշտպանն ու հայրենասեր գործիչը, Երևան, 2000, էջ 37:
Վերին և Ներքին Ճամբարակ գյուղերը, Արծվաշենի նման առանձնացված լինելով, ենթարկվել են թուրք խառնամբոխի բազմակի հարձակումներին: Այունց-Աստվածատրյանը գործուն մասնակցություն է ունեցել նաև այս բնակավայրերում հակահարվածի ու ինքնապաշտպանության կազմակերպմանը: Հունվարի վերջին օրերին Արծվաշեն է հասնում նաև Չարդախլուից օգնության եկած ջոկատը, բայց կռիվներն արդեն ավարտվել էին: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 531:

Կազմակերպված ինքնապաշտպանության շնորհիվ արծվաշենցիները կարողանում են ոչ միայն հայրենի գյուղը զերծ պահել հայ-թուրքական ընդհարումների արհավիքից, այլև օգնության են հասնում Շամշադինի հայկական մի շարք բնակավայրերի, նաև հարձակվում թուրքական գյուղերի վրա, դրանով իսկ զսպում ու հանդարտեցնում շրջակայքի թուրքերին:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 531:

Պատմություն
1920 թ․

Արծվաշենը 1918-1920 թթ. հայտնի է, որ 1920 թ. Կարմիր բանակի զորամասերին չի հաջողվել գրավել Արծվաշենը, և միայն բանակցություններից հետո են գյուղում հաստատվել խորհրդային կարգեր: Ընդ որում, Արծվաշենը հյուսիսարցախյան բնակավայրերից միակն էր, որ մտել է նորաստեղծ Խորհրդային Հայաստանի կազմի մեջ:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 531:

1930 թ․

Արծվաշենը 1920-1930-ական թվականներին. Արծվաշենը Խորհրդային Հայաստանի հետ տարածքային ամբողջականություն է կազմել մինչև 1930-ական թվականները: 1927 թ. Հայկենտվիճվարչության հրատարակած հանրապետության քարտեզում (խմբ.՝ Զ. Կորկոտյան, գծ.՝ Ա. Մինասյան) այն թերակղզու նման միացած է եղել Դիլիջանի գավառին:

Վարդանյան Ս., Առեղծված. ո՛չ, զավթված հողեր, «Խորհրդային Հայաստան», 18.10.1989, էջ 3:
«Ազատամարտ», 1991 թ. սեպտեմբեր, N 29, էջ 12:
Նաև՝ Գրիգորյան Ռ., Հայաստանի սահմանամերձ տարածքների զավթումը Խորհըրդային Ադրբեջանի կողնից 1920-30-ական թվականներին, «Առերեսում», 1996, N 16, էջ 7:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 531:

1929 թ․

Արծվաշենը 1920-1930-ական թվականներին. գյուղը նույն կարգավիճակն է ունեցել նաև Անդրկովկասյան երեք հանրապետությունների սահմանային փոփոխություններին վերաբերող 1929 թ. փետրվարի 18-ի որոշմամբ. իբր, սահմանային վեճեր լուծելու և տարածքային ճշգրտումներ կատարելու նպատակով որոշվել է Կարմիրի շրջանի և Արծվաշենի միջև ընկած «Շինիխ-Այրում» հողերը՝ 11.659 դեսյատին տարածքով, հանձնել Ադրբեջանի Ղազախի գավառին: Բայց քանի որ դրանով Արծվաշենը կտրվում էր Հայաստանից, ապա նույն որոշմամբ հաստատագրվել է, որ «...հայկական Բաշքենդ գյուղը նրան հատկացված հողերի հետ միասին հանդիսանում է Հայկական ԽՍՀ-ի բաղկացուցիչ մասը և վերոհիշյալ սահմանափոխումների հետևանքով կանցնի Ադրբ. ԽՍՀ Ղազախի գավառի տարածք, վերջինիս անցնող Շինիխ-Այրումի շրջանի հարավային մասից Բաշքենդ գյուղին հատկացնել հողի շերտը (ամառային արոտավայրեր), որը տարածքորեն կկապեր այդ գյուղը Հայկական ԽՍՀ Դիլիջանի գավառին»:

Վարդանյան Ս., Առեղծված. ո՛չ, զավթված հողեր, «Խորհըրդային Հայաստան», 18.10.1989, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 531:

1934 թ․

Արծվաշենը 1920-1930-ական թվականներին. 1934 թ. քարտեզում գյուղը դեռևս միացված է Հայաստանին, բայց արդեն «Խորհրդային մեծ հանրագիտարանի» առաջին հատորում (Մոսկվա, 1949 թ.) հանդես է գալիս կղզիացած: Այսինքն, որոշումն ուժի մեջ է եղել կարճ ժամանակ (եթե նույնիսկ կյանքի է կոչվել). տարածքային աննկատ ու անաղմուկ զավթումն իրականացվել է 1934-1949 թթ. միջակայքում:

Տարածքային վեճերն իրենց արտացոլումն են գտել գյուղի մանրատեղանուններում. Հողաչափի աղբյուր, Սպոռնի կամ Մեծ ու Փոքր Վիճասարեր և այլն: Ամառային արոտավայրերում հետագայում ադրբեջանցիները հիմնում են Մթու-դարա գյուղը: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 531-532:

Հայրենական մեծ պատերազմ
1945 թ․

Արծվաշենցի Սարիբեկ Սողոմոնի Չիլինգարյանը (ծնվ. 18.5.1925) 1945 թ. մայիսի 31-ին արժանացել է Սովետական Միության հերոսի կոչման՝ նույն թվականի ապրիլին Բեռլինին մերձակա ամրոցներից մեկը 5 հոգով գրավելու և դրա վրա կարմիր դրոշ բարձրացնելու համար:

«Հայկական սովետական հանրագիտարան», հ. 9, Երևան, 1983, էջ 24:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 532:

Պատմություն
1992 թ․

Արծվաշենը 1992 թ. այդ թվականից է սկսվում գյուղի նոր հերոսական ինքնապաշտպանությունը: Արծվաշենցիները հասկանում էին, որ «Եթէ մի բան պատահի, մեր վիճակը Արցախից դժուար է լինելու: Յետոյ են ափսոսալու: Հիմիկուայ կռիւը առաջուայ պէս չի լինելու... Բացարձակ անտարբերութիւն է, եթէ ուզենաս, պետական կառույցի մի փշրանք ման գաս եւ յենուես վրան, չես գտնի»: Գյուղը շրջապատված էր ռազմական արդիական տեխնիկայով զինված օմոնական ջոկատներով: Գյուղ մտնող գլխավոր ճանապարհի վրա կար ռազմական ուղեկալ-ստուգման կետ, որի նպատակն էր արգելել զենքի ու զինամթերքի մուտքը Արծվաշեն: Ճիշտ է, գյուղը պահպանում էին ոստիկանական և երկրապահ ջոկատները, սակայն ուժերն անհավասար էին: Արդյունքում 1992 թ. օգոստոսի 4-ին ինքնապաշտպանական հաղթական մարտերի բազում ավանդույթներ ունեցող փառապանծ Արծվաշենում մարեց հայ կյանքը:

«Ազատամարտ», N 1, 1991, էջ 12:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 532:

Բնակչություն
1923 թ․

Վիճակագրական աղյուսակից երևում է, որ Արծվաշեն գյուղի բնակչությունը հիմնականում շարունակաբար աճելով հանդերձ, ունեցել է նաև թվաքանակի անկումային որոշ տարիներ: Դրանք կապված են եղել արտագաղթերի (օրինակ՝ ՀՀ Գեղարքունիքի մարզի Կարմիր ավանի և Վահան գյուղի բնակիչների զգալի մասն արծվաշենցի է), պատերազմական իրավիճակների և նոր գյուղ հիմնելու հետ: 1923 թ. Արծվաշենի բնակիչների մի մասը Միքայել Աստվածատրյանի (Հայկ Այունց) գլխավորությամբ հեռացել է գյուղից և Գետիկի ափին՝ Մրղուզ լեռան հարավարևմտյան լանջին (ներկայիս ՀՀ Գեղարքունիքի մարզում), հիմնել Նոր Բաշգյուղը (ներկայիս՝ Գետիկ գյուղը Կարմիրի ենթաշրջանում):

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 532:

1990 թ․

Բնակչության արտահոսքն Արծվաշենից դեպի Հայաստանի տարբեր բնակավայրեր (Երևան, Նոր Հաճն, Քանաքեռավան, Աբովյան, Չարենցավան, Վանաձոր և այլուր), ինչպես նաև դեպի Ռուսաստան, պայմանավորված է եղել գյուղում ստեղծված սոցիալ-տնտեսական անբարենպաստ պայմաններով: Արդյունքում 1990 թ. դրությամբ «առաջվա 850 տնտեսությունից մնացել է 600-ը, 5 հազար բնակչից՝ 2750-ը: 50-60 տուն կիսալքված են...: Գյուղը ծերացել ու նվազում է»:

Հովհաննիսյան Հ., Արծվաբույնը լեռներից այն կողմ, «Հայրենիքի ձայն», 10. 10. 1990, էջ 4:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 532:

Տոհմեր

Տարեց արծվաշենցիներն ավանդաբար պատմում էին, որ Մադունց տոհմը, որ բնակվում էր Ներքին կամ Քաչալ թաղում, սերում էր Վանից:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 532:

Արծվաշենում հայտնի էին Ղզարանց, Թորոսանց, Թուխանանց, Ստեփանանց, Սարիբեկանց, Այունց, Խրզանանց, Գյագունց (Կիրակոսյաններ), Ծտորանց, Ղլեչունց, Ղուլունց, Ըսկընդարանց, Ըրիցանց (Երիցյաններ), Տերտրանց, Խչովանց, Ղահրմանանց, Թիզունց, Դամրչունց, Բալունց, Բրուտանց, Շուշանանց, Ըվալանց ազգատոհմերը:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 532:

Հուշարձաններ

Տարածքը հայտնի է պատմական և մշակութային բազմաթիվ հուշարձաններով, որոնք սկիզբ են առնում հազարամյակների խորքից. բրոնզեդարյան դամբարաններ (ավերվեց արհեստական լճակի կառուցման ժամանակ), միջնադարյան եկեղեցիներ, խաչքարեր, գերեզմանոցներ, սրբատեղիներ և այլն:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 533:

Արծվաշենի շրջակայքի արձանագրություններից մի քանիսը նախկինում հրատարակվել են՝ առանց մանրամասնելու կամ հստակեցնելու դրանք կրող քարերի տեղադրությունը:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 536-537:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը տեսարան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1992 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Հովհաննես Զաքարյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Արծվաշեն. տեսարան գյուղ տանող ճանապարհից Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը տեսարան
Հեղինակը Հովհաննես Զաքարյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Բաշգյուղ
Բաշքյանդ
Հին Բաշքյանդ

Գյուղի բնակչության թվաքանակին վերաբերող վիճակագրական տվյալների համադրումը ներկայացնում է հետևյալ պատկերը.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1873				1015		«Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան», հ. 1, Երևան, 1986, էջ 453: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 553:
1882		549	416	965		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3874, թ. 130: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 532:
1883		573	430	1003		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3875, թ. 3: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 532:
1885		592	441	1033		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3877, թ. 8: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 532:
1886	114	791	639	1430		“Елисаветопольская губерния. свод статистических данных, извлеченных из посемейных списков населения Кавказа”, Тифлис, 1888, с. 144-145. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 532:
1887		675	486	1161		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3880, թ. 31: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 532:
1888	120					«Նոր Դար», 1888, N 105, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 532:
1890	115	804	639	1443		Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 311: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 532:
1897				1847		«Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան», հ. 1, Երևան, 1986, էջ 453: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 532:
1908				2687		“Кавказский календарь на 1910 г.”, Тифлис, 1909, с. 200. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 532:
1909		1679	1260	2939		Հայաստանի ազգային արխիվ, Պ56, ց. 18, գ. 764, թ. 121: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 532:
1914				3079		“Кавказский календарь на 1915 г.”, Тифлис, 1914, с. 97. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 532:
1926				2909		«Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան», հ. 1, Երևան, 1986, էջ 453: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 532:
1939				4280		«Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան», հ. 1, Երևան, 1986, էջ 453: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 532:
1959				4112		«Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան», հ. 1, Երևան, 1986, էջ 453: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ
1970				3368		«Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան», հ. 1, Երևան, 1986, էջ 453: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 532:
1979				2771		«Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան», հ. 1, Երևան, 1986, էջ 453: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 532:
1990				2750		Հովհաննիսյան Հ., Արծվաբույնը լեռներից այն կողմ, «Հայրենիքի ձայն», 10. 10. 1990, էջ 4: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 532: