ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Գանձակ 93 Հուշարձան

Ադրբեջան (Երկիր) / Հյուսիսային Արցախ (Տարածք) / Գանձակ (Շրջան)

Պատմություն
18 դ․

ԺԸ դարի մեծ արտագաղթը. Գանձակի խանության համար ԺԸ դարի 2-րդ կեսը նշանավորվում է հատկապես նրանով, որ խանն արդեն ասպատակում էր իր տարածքը, որով և հայ բնակչությունը հայտնվել էր անելանելի վիճակում: Հայերը ճարահատ մինչև իսկ դադարեցրել էին վարուցանքը, քանի որ հարկվում էր տարվա ողջ բերքը կամ, ավելի ճիշտ, այն ամբողջությամբ պարզապես թալանվում էր. «...երբ խաները հայերի նկատմամբ տածած հատուկ սիրուց սկսեցին նրանցից անսահմանափակ քանակությամբ մալջաղաթ պահանջել, ապա հայերը, համոզվելով, որ բերքը իշխանավորի սուր աչքից չեն կարող թաքցնել, զանազան պատճառաբանություններով հրաժարվեցին վարուցանքից...: Խաների օրոք ...նրանց (հայերի - Ս. Կ.) ...ողջ կարողությունն իրենց էր պատկանում այնքան ժամանակ, քանի դեռ ուղղահավատի մտքով չէր անցել խլել և դա չէր համարվում անարդար, քանի որ և՛ ինքը՝ գյավուրը, ուղղահավատի սեփականությունն էր համարվում...»:

Мевес В., Очерки Елисаветопольскаго уезда, “Кавказ”, 1865, N 95, с. 512-522 (բնագրում՝ “...когда ханы из особой любви к армянам стали требовать с них малджагат в безпредельных размерах, то армяне, под разными предлогами начали оставлять хлебопашество, убедившись, что урожая не могут скрывать от зоркаго глаза своих повелителей... При ханах армяне не могли расчитывать на видимую собственность: все их видимое достояние было до тех пор их собственностью, пока правоверный не вздумал отнять; и это не считалось несправедливостью, потому что и сам гяур считался собственностью правовернаго...”).
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 11:

18 դ․

ԺԸ դարի մեծ արտագաղթը. hայերը ոչ միայն նյութապես ու տնտեսապես էին թալանվում, այլև (իբրև հարկ) նրանցից խլում էին մանկահասակ երեխաներին. «Դրամը հավաքում էին տարեկան երկու անգամ, բայրամի ժամանակ, իսկ 21 հայկական գյուղերը, թեկուզ ցույց չի տրված, թե ինչքան են տվել, բայց խանը վերցնում էր անսահմանափակ, առավելապես որպես թալան: Հարուստ գյուղերից անասուններ վերցնում էր ավելի շատ, հայերից նաև հարկերի թվում վերցնում էր արական և իգական սեռի մանկահասակ երեխաների»:

“Акты, собранные Кавказскою археологическою коммиссиею”, т. II, Тифлис, 1868, с. 596 (բնագրում՝ “Деньги собирались в два срока годоваго времени, когда бывает байрам; а с 21 Армянской деревни, хотя и не означено сколько давали, но хан брал неограниченно, а более грабежем. Касательно до скота, то брато им с богатых деревень больше; также брали в числе подати Армянских мужескаго и женскаго пола малолетних детей...”).
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 12:

18 դ․

ԺԸ դարի մեծ արտագաղթը. պակասը լրացնում էին ժամանակ առ ժամանակ Վրաստանից, Դաղստանից կամ հարևան խանություններից կատարվող ավարառուական արշավանքները:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 12:

1770 թ․

ԺԸ դարի մեծ արտագաղթը. չդիմանալով ծայրահեղ դժնդակ պայմաններին՝ 1770-ական թվականներից Գանձակի գավառի՝ առավելապես արևելյան ու հարավարևելյան հայաբնակ հոծ հատվածի տասնյակ գյուղերից ծայր է առնում բնակչության զանգվածային արտագաղթ գլխավորապես դեպի հարևան Շամշադին (Շամշադիլ) և Բորչալու գավառները: Ի դեպ, սրանք էլ ընդամենը մի քանի տասնամյակ առաջ էին հայաթափ եղել (հատկապես լեզգիների արշավանքների հետևանքով), պատված էին բազում գյուղատեղիների ցանցով, որտեղ էլ հանգրվան են գտնում Գանձակի խանության սահմանները լքած հայերը: Գաղթականների մի մասն էլ՝ Շամքոր, Գանձակ քաղաքներից ու մերձակա գյուղերից, հիմնավորվում են Հավլաբար գյուղում (հետագայում Տփղիսի շրջագծի մեջ) և Քարթլ-Կախեթի տասնյակ այլ գյուղերում, ինչպես, օրինակ, Լիս, Մուխրան, Ախալքալաք և այլն:

Ի դեպ, ներկայիս Թբիլիսիի թաղամասերից մեկը հանդիսացող Հավլաբարում իրարից ոչ հեռու կառուցվել էին Շամքորեցոց Սբ. Աստվածածին (Կարմիր ավետարան) և Գանձակեցոց Սբ. Գևորգ (Ձորաբաշ) եկեղեցիները: Հատկանշական է, որ, ինչպես նշել է Չարեք վանքի առաջնորդ Աստվածատուր վարդապետը, գաղթից շուրջ մեկ դար անց էլ ծագումով շամքորեցի հավլաբարաբնակ ծերունիները զանազան պատմություններ ու ավանդություններ էին պատմում իրենց ծննդավայրի մասին. «Հայաստանի Գարդման գաւառի մէջ հին ժամանակ եղել են բազմաթիւ վանքեր ծաղկեալ դրութեամբ, այսօր արդէն նոցա աւերակ դարձած յիշատակներն կմնան մեզ համար և ճանապարհորդների սիրտը կշարժեն: Միայն Չարեքայ անապատը տոկալով շատ անգամ կրկնւող յափշտակասէր բարբարոս ժողովրդի ձեռի առջև, կշարունակէ իւր գոյութիւնը: Այս վանքի մասին գեղեցիկ աւանդական պատմութիւններ կանեն Թիֆլիս քաղաքի Շամքոր թաղի ծերունիները, թէ ինչպէս շատ տարիներ առաջ այն բուռն ժողովուրդը հալածված ու յափշտակված օտարների բարբարոսութենից թողել են վանքը և իւրեանց գիւղերն անտէրունչ և գաղթել դէպի Թիֆլիս և ուրիշ կողմերն...» («Արարատ», 1879, էջ 320):
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 12:

Կաթողիկոս

Գանձակը՝ Աղվանից կաթողիկոսության նստավայր. Աղվանից հայրապետների համար Գանձակը եղել է կաթողիկոսության կարևոր նստավայրերից մեկը: Հայտնի է, որ հայրապետական աթոռը Գանձակ է փոխադրվել Պարտավ քաղաքից. «...ի զօրանալն Պարսից փոխեցաւ աթոռ հայրապետութեանն (կաթողիկոսանիստը - Ս. Կ.) ի Գանձակ...»:

Մատթէոս Ուռհայեցի, Ժամանակագրութիւն, Երևան, 1991, էջ 248:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 12:

1088 թ․

Գանձակը՝ Աղվանից կաթողիկոսության նստավայր. 1088 թ. Բուղա զորապետի կողմից Գանձակը գրավելու դեպքերի առնչությամբ հիշվում է Աղվանից Ստեփանոս կաթողիկոսը, որը ստիպված հեռացել էր Գանձակից և ապաստան գտել Սյունիքում՝ Վահանավանքում:

Մատթէոս Ուռհայեցի, Ժամանակագրութիւն, Երևան, 1991, էջ 254:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 12:

1103 — 1104 թթ․

Գանձակը՝ Աղվանից կաթողիկոսության նստավայր. 1103-1104 թթ. Գանձակում կաթողիկոս է ձեռնադրվում Ստեփանոսի եղբայրը:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 12:

1195 թ․

Գանձակը՝ Աղվանից կաթողիկոսության նստավայր. 1195 թ. Գանձակում տեղի է ունենում Աղվանից Հովհաննես կաթողիկոսի (1195-1235) ձեռնադրությունը. «Եւ առեալ բերին զնա ի քաղաքն Գանձակ առ իշխող քաղաքին, որում անունն էր ամիր Օմար, և աղաչէին զան, զի հրաման տացէ ձեռնադրել զնա կաթողիկոս»:

Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմություն Հայոց, աշխատասիրությամբ՝ Կ. Մելիք-Օհանջանյանի, Երևան, 1961, էջ 181:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 12:

Փոխանորդություն
1822 թ․

Գանձակի փոխանորդություն. Խաչատուր վարդապետ. փոխանորդ է հիշվում 1822 թ.:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3831, թ. 26-27:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 12:

1838 — 1841 թթ․

Գանձակի փոխանորդություն. Հարություն (Արտեմ) եպիսկոպոս Տեր-Բարսեղյան Պողոսյանց. փոխանորդ է եղել 1838-1841 թվականներին: Ծնվել է 1796 թ.: 1836 թ. վերականգնել է Սանահինի վանքը: Ելիզավետպոլի փոխանորդական պաշտոնը թողնելուց հետո՝ 1842-1844 թթ., եղել է Շաքվա թեմի և Ճալեթ վանքի առաջնորդը:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. Պ56, ց. 12, գ. 533:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 12-13:

1845 թ․

Գանձակի փոխանորդություն. Վարդան վարդապետ Օձնեցի. փոխանորդ է հիշվում 1845 թ.:

“Кавказский календарь на 1846 г.”, Тифлис, 1845, с. 192.
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 13:

1849 — 1854 թթ․

Գանձակի փոխանորդություն. Սարգիս վարդապետ Դավթյանց. փոխանորդ է եղել 1849-1854 թվականներին. «Ըստ հրամանի վեհափառ կաթուղիկոսի ամենայն հայոց տռն. Նէրսիսի եղեալ է յաջորդ Ելիսաւէտօպօլու գաւառի ի 29-ն օգոստոսի 1849 ամի ց1854 ամն»: Հետագայում վարել է Չարեք վանքի վանահոր պաշտոնը:

“Кавказский календарь на 1851 г.”, Тифлис, 1850, с. 40.
“Кавказский календарь на 1853 г.”, Тифлис, 1852, с. 543.
Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3831, թ. 38:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 13:

1856 թ․

Գանձակի փոխանորդություն. 1856 թ. Ելիզավետպոլի հաջորդությունը վերակազմավորման ընթացքում էր:

“Кавказский календарь на 1857 г.”, Тифлис, 1856, с. 548.
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 13:

1858 — 1860 թթ․

Գանձակի փոխանորդություն. Կարապետ վարդապետ Տեր-Հովհաննիսյանց. փոխանորդ է հիշվում 1858 թ.: 1860 թ. արդեն վախճանված էր:

“Кавказский календарь на 1859 г.”, Тифлис, 1858, с. 468.
Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3833, թ. 122-123:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 13:

1860 թ․

Գանձակի փոխանորդություն. Գրիգոր վարդապետ Մուշեղյանց. փոխանորդ է հիշվում 1860, 1861, 1862, 1863, 1864 թթ.: Դրական դեր է խաղացել 1862 թ. Գանձակում Սբ. Հովհաննես եկեղեցու ծխական դպրոցի բացման գործում:

“Кавказский календарь на 1861 г.”, Тифлис, 1860, с. 32.
“Кавказский календарь на 1862 г.”, Тифлис, 1861, с. 338.
“Кавказский календарь на 1863 г.”, Тифлис, 1862, с. 388.
“Кавказский календарь на 1864 г.”, Тифлис, 1863, с. 332.
“Кавказский календарь на 1865 г.”, Тифлис, 1864, с. 37.
Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 461, ց. 1, գ. 33, թ. 1:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 13:

1865 — 1867 թթ․

Գանձակի փոխանորդություն. Հակոբ արքեպիսկոպոս Տեր-Ավետիսյանց. փոխանորդ է եղել 1865-1867 թվականներին:

“Кавказский календарь на 1866 г.”, Тифлис, 1865, с. 43.
Նաև՝ “Кавказский календарь на 1868 г.”, Тифлис, 1867, с. 16:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 13:

1868 թ․

Գանձակի փոխանորդություն. Գրիգորիս վարդապետ Տեր-Հակոբյանց. առաջնորդական փոխանորդի պաշտոնը վարել է խիստ կարճ ժամանակահատված՝ 1868 թ. մայիսի 1-ից 13-ը: Փոխանորդի պաշտոնը կրկին ստանձնել է 1887-1889 թթ.:

«Արարատ», 1912, էջ 757:
Նաև՝ “Кавказский календарь на 1870 г.”, Тифлис, 1869, с. 60.
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 13:

1870 թ․

Գանձակի փոխանորդություն. Գրիգոր վարդապետ Տեր-Ստեփանոսյան. (առնվազն՝ 1870-1874 թթ.). առաջնորդական պաշտոնում հիշվում է 1870-ից: Նրա անունը նշված է 1871 թ. քաղաքում բռնկված համաճարակի դեմ պայքար ծավալած անձանց շարքում: Հիշվում է նաև 1872, 1874 թթ.:

“Кавказский календарь на 1871 г.”, Тифлис, 1870, с. 65:
«Արարատ», 1871, էջ 470:
Նաև՝ “Кавказский календарь на 1872 г.”, Тифлис, 1871, стр. 74.
“Кавказский календарь на 1875 г.”, Тифлис, 1874, с. 63.
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 13:

1877 — 1882 թթ․

Գանձակի փոխանորդություն. Թադեոս վարդապետ Տեր-Դանիելյանց (առնվազն՝ 1877-1882 թթ.). փոխանորդի պաշտոնում հիշվում է 1877, 1878, 1880-1881 թթ.: 1882 թ. եղել է եպիսկոպոս:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3869, թ. 56, գ. 3870, թ. 27, գ. 3872, թ. 32, գ. 3873, թ. 27:
Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3874, թ. 32:
Նաև՝ “Кавказский календарь на 1883 г.”, Тифлис, 1882, с. 83.
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 13:

1883 թ․

Գանձակի փոխանորդություն. Անանիա վարդապետ Համազասպյանց (1883-1885 թթ.). առաջնորդական պաշտոնում հիշվում է 1883 թ. Գետաշենի նորակառույց եկեղեցին օծելու կապակցությամբ (նոյենբերի 23-ին): Հիշվում է նաև 1885 թ.:

«Մեղու Հայաստանի», 1883, N 121, 29 դեկտեմբերի:
Նաև՝ Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3875, թ. 56-57:
“Кавказский календарь на 1884 г.”, Тифлис, 1883, с. 79.
Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3877, թ. 29:
Նաև՝ “Кавказский календарь на 1886 г.”, Тифлис, 1885, с. 77.
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 13:

1869 թ․

Գանձակի փոխանորդություն. Գրիգորիս վարդապետ Տեր-Հակոբյան (1869, 1887-1889 թթ.). տարիների ընդմիջումից հետո առաջնորդական փոխանորդի պաշտոնը կրկին ստանձնել է 1887 թ. հունիսի 9-ից մինչև 1889 թ. սեպտեմբերի 14-ը: Վախճանվել է 1912 թ. հունիսի 7-ին:

«Արարատ», 1912, էջ 757-758:
Նաև՝ “Кавказский календарь на 1888 г.”, Тифлис, 1887, с. 147.
“Кавказский календарь на 1889 г.”, Тифлис, 1888, с. 195.
Кавказский календарь на 1890 г.”, Тифлис, 1889, с. 198.
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 13:

1890 — 1891 թթ․

Գանձակի փոխանորդություն. Գրիգորիս եպիսկոպոս Աղվանյանց. առաջնորդական փոխանորդ է հիշվում 1890-1891 թթ.:

“Кавказский календарь на 1891 г.”, Тифлис, 1890, с. 263:
Նաև՝ “Кавказский календарь на 1892 г.”, Тифлис, 1891, с. 294.
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 13:

1892 — 1896 թթ․

Գանձակի փոխանորդություն. Պողոս վարդապետ Տեր-Մարգարյանց. առաջնորդական փոխանորդ է նշանակվել 1892 թ.: Հիշվում է 1893-1894 թթ.: Վախճանվել է 1896 թ. նոյեմբերի 2-ին:

«Արարատ», 1896, էջ 552:
“Кавказский календарь на 1894 г.”, Тифлис, 1893, с. 324.
Նաև՝ “Кавказский календарь на 1895 г.”, Тифлис, 1894, с. 342.
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 13:

1894 — 1895 թթ․

Գանձակի փոխանորդություն. Գարեգին արք. Սաթունյան. առաջնորդական փոխանորդի պաշտոնը վարել է 1894-1895 թթ. (այնուհետև՝ Արցախի թեմակալ): Այդ տարիներին Գետաշենի դպրոցի շենքի շինարարական աշխատանքներն ավարտելու նպատակով կազմակերպել էր դրամահավաք:

«Նոր-Դար», 1893, N 193, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 13:

1895 թ․

Գանձակի փոխանորդություն. Հովհաննես վարդապետ Շիրակունի. առաջնորդական փոխանորդ է հիշվում 1895 թ.:

“Кавказский календарь на 1896 г.”, Тифлис, 1895, с. 362.
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 13:

1896 թ․

Գանձակի փոխանորդություն. Բագրատ վարդապետ Թավաքալյանց. առաջնորդական փոխանորդ է հիշվում 1896, 1897, 1898 թթ.:

“Кавказский календарь на 1897 г.”, Тифлис, 1896, с. 382.
“Кавказский календарь на 1898 г.”, Тифлис, 1897, с. 425.
“Кавказский календарь на 1899 г.”, Тифлис, 1898, с. 425.
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 13:

1900 թ․

Գանձակի փոխանորդություն. Անանիա եպիսկոպոս Համազասպյանց. առաջնորդական փոխանորդի պաշտոնը ստանձնել է առնվազն 1900 թ.: 1901 թ. օծել է Ղազախի նորակառույց եկեղեցին «Ապրիլի 8-ին, նոր կիրակի օրը, մեծ հանդիսով օծվեց Ղազախի նորակառոյց հայոց եկեղեցին: Օծման կարգը կատարում է Գանձակի փոխանորդ Անանիա եպիսկոպոսը տասը քահանաներով...»: 1902 թ. օծել էր Հելենենդորֆի աղոթատունը: Փոխանորդի պաշտոնում հիշվում է նաև 1903 թ.:

“Кавказский календарь на 1901 г.”, Тифлис, 1900, с. 458.
«Մշակ», 1901, N 87, էջ 3:
Նաև՝ “Кавказский календарь на 1902 г.”, Тифлис, 1901, с. 458.
«Արարատ», 1902, էջ 761, 984:
Նաև՝ “Кавказский календарь на 1903 г.”, Тифлис, 1902, с. 471.
Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 461, ց. 1, գ. 12, թ. 31:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 14:

1903 — 1904 թթ․

Գանձակի փոխանորդություն. Բենիկ վարդապետ. առաջնորդական փոխանորդ է հիշվում 1903-1904 թթ.:

“Кавказский календарь на 1904 г.”, Тифлис, 1903, с. 494.
Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 461, ց. 1, գ. 12, թ. 47:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 14:

1905 թ․

Գանձակի փոխանորդություն. Սահակ վարդապետ Բաղդասարյան. առաջնորդական փոխանորդ է կարգվել 1905 թ.:

«Արարատ», 1905, էջ 497:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 14:

1905 թ․

Գանձակի փոխանորդություն. Կորյուն վարդապետ Սահակյանց. առաջնորդական փոխանորդ է կարգվել 1905 թ.: Պաշտոնավարել է նաև 1906, 1907 թթ.:

«Արարատ», 1905, էջ 780:
Նաև՝ “Кавказский календарь на 1906 г.”, Тифлис, 1905, с. 293.
“Кавказский календарь на 1907 г.”, Тифлис, 1906, с. 304.
“Кавказский календарь на 1908 г.”, Тифлис, 1907, с. 303.
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 14:

1910 — 1926 թթ․

Գանձակի փոխանորդություն. Լևոն վարդապետ (եպիսկոպոս) Փսերյան (1910-1926 թթ.). առաջնորդական փոխանորդ է կարգվել 1910 թ.: Հայտնի է, որ 1914 թ. նրա օծմամբ դրվել է Կորյունապատի Սբ. Սարգիս ուխտատեղիի հիմքը: Հրաժարական է տվել 1926 թ.:

«Արարատ», 1910, էջ 586:
Նաև՝ Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 2644, թ. 21:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 14:

Բնակչություն
19 դ․

ԺԹ դարի 50-ական թվականներին ազգագրագետ, պրուսական աստիճանավոր Ավգուստ Հաքստհաուզենը (1792-1866), այցելելով Գանձակ, նշել է, որ «Բնակիչք գաւառին Գանձակայ են Հայք և Թաթարք. Հայք բնակին ի լերինս և Թուրքք յարգաւանդ տեղիս դաշտայ. առաջինքն պարապին գլխաւորապէս երկրագործութեամբ և այգեգործութեամբ, սերմանեն ցորեն, գարի, կորեակ, եգիպտացորեն և վուշ. վերջինքն՝ տարածութեամբ՝ որք և մեծաւ մասամբ հարուստք են, այլ ծոյլք, իսկ Հայք ընդհակառակն յոյժ աշխատասէրք. գիւղորայք թուրքաց բազմաբնակք են, իսկ Հայոցն սակաւատունք...»:

Բարօն Օգոստոս ֆոն Հակստհաուզենայ Ճանապարհորդութիւն յայկոյս Կովկասու այն է ի Հայս եւ ի Վիրս, Վաղարշապատ, 1872, էջ 164-165:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 14:

Հուշարձաններ
1864 թ․

1864 թ. Վ. Մեվեսը, ճանապարհորդելով Գանձակի նահանգում, փաստել է տեղում պահպանված բազմաթիվ հուշարձանների հայկականությունը. «Նահանգի լեռներով շրջագայելիս ինձ հաճախ էին հանդիպում... քրիստոնեական բնակավայրերի հետքեր: Անհնար է անցնել տաս վերստ, որպեսզի չհանդիպես, ճիշտ է, ամենակոպիտ ճարտարապետությամբ եկեղեցիների ավերակների: Այդ բոլոր եկեղեցիները շինված են գետաքարից, ինչ որ ցեմենտով, որը քարերն այնպես ամուր է միացրել, որ հիմա էլ դժվարությամբ կարելի է քարը դուրս հանել ավերակներից: Այդ ավերակները քրիստոնյա բազմաթիվ բնակիչների, հավանաբար, հայ պատմական հուշարձաններն են այն նահանգում, որն այժմ համարվում է մուսուլմանական: Այդ հուշարձանները վկայում են նաև այն մասին, որ նահանգի լեռնային հատվածը, որը ներկայումս վերածվել է քոչատեղի, ինչ որ ժամանակ եղել է նստակյաց երկրագործների կյանքի համար ամենալավագույն տեղը: Իսկ հիմա ի՞նչ է: Այժմ քոչվորը դուրս է քշել երկրագործին...: Քրիստոնյա գյուղերի ավերակները ապացուցում են, որ այստեղ եղել է և՛ զարգացածություն, և՛ կարողություն, և՛ աշխատանք, միայն թե վաղուց...»:

Мевес В., Очерки Елисаветопольского уезда, “Кавказ”, 1865, N 46, с. 249 (բնագրում՝ “Во время поездок по горам уезда - мне часто попадались следы поселений, как видно, христианских. Нельзя проехать десяти верст, чтобы не встретить развалин церквей, правда, самой грубой архитектуры. Все эти церкви сложены из булыжного камня на каком то цементе, связывающем камни так крепко, что до сих пор с трудом можно вынуть камень из развалины. Эти развалины, - исторические памятники многочисленного христианского населения, вероятно армянского, в провинции, называемой теперь мусульманскою. Эти памятники свидельствуют еще и о том, что нагорная сторона уезда, превращена теперь в кочевки, была когда то лучшим местом для оседлой жизни земледельцев. А теперь что? Теперь номад выжил хлебороба!... Развалины христианских деревень доказывают, что здесь был и разум, и умение, и труд, да только давно...”).
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 20-21:

Գրեթե համանման կարծիքն է հայտնել մեկ այլ ուսումնասիրող՝ Ն. Աբելյանը. «Գանձակ և Շամքոր գետերի վերնամասի մահմեդական գյուղերում ցրված ԺԶ դարի հայերեն արձանագրությամբ հայ ճարտարապետության հուշարձանները՝ եկեղեցիները, վկայում են, թե որքան նշանակալի է եղել հայ բնակչությունն այստեղ և թե որքան մեծ են եղել այստեղից հայերի արտագաղթի ծավալները»: Ինչ վերաբերում է այդ կառույցների վիճակին, ապա ականատեսը նշել է. «Այդ եկեղեցիներից մի քանիսն այժմ կանգնած են ավերակների մեջ և, ցավալի է ասել, մերձաբնակ այրում մահմեդականների համար ծառայում են որպես անասնագոմեր»:

Абелов Н. А., Изследование экономическаго быта государственных крестьян Елисаветпольскаго уезда, Елисаветпольской губернии, Тифлис, 1887, с. 14 (բնագրում՝ “Церкви армянской архитектуры, с армянскими надписями XVI века, ныне во множестве разбросанныя по мусульманским селениям, у верховьев рек Ганджа-чай и Шамхор-чай, свидетельствуют, как значительно было здесь армянское население и как велики были некогта массовыя переселения отсюда армян...”). Абелов Н. А., Изследование экономическаго быта государственных крестьян Елисаветпольскаго уезда, Елисаветпольской губернии, Тифлис, 1887, с. 14 (բնագրում՝ “Некоторыя из этих церквей стоят ныне в развалинах и, печально сказать, скотными дворами для живущих вблизи айрумов-мусульман.”).
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 21:

ԺԹ դարի երկրորդ կեսին Գանձակի գավառի հայ բնակչության թվաքանակին վերաբերող վիճակագրական մի քանի տվյալների համադրումը ներկայացնում է հետևյալ պատկերը.

Թվական	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1853	6583	6232	12813		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2743, թ. 16-18: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 14:
1857	6674	6321	13111		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3830, թ. 74-76: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 14:
1863	7313	6798	14111		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3843, թ. 15-16: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 14:
1889	20881	19540	40421		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 8583, թ. 238-239: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 14:
1893	15580	14488	30068		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3895, թ. 77-79: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 14: