Սյուն-կոթող :: ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Սյուն-կոթող

Ադրբեջան / Հյուսիսային Արցախ / Շամխոր / Շամխոր / Շամքոր

Պատմություն
1845 թ․

1845 թ. դեռևս կանգուն էր Շամքորի մոտ վեր խոյացող բարձր սյունը. «Շատ դարերի ընթացքում այս երկիրն ալեկոծած բոլոր հեղաշրջումների ժամանակ միայն այս հսկայական սյունն է դիմագրավել ավերածությանը և անվնաս պահպանվել է իրեն շրջապատող երբեմնի մեծ քաղաքի քարակույտերի ու ավերակների մեջ: Այս սյան կառուցումը ...ավանդությունները տարբեր կերպ են պատմում, բայց հիմք կա ենթադրելու, որ այն անցյալում ծառայել է իբրև աստղադիտարան, և միայն վերջին տարիներին են մոլլաները վերածել մինարեթի: Քառանկյուն պատվանդանի վրա կանգնեցված այս սյունը նշանավոր էր թռիչքի բարձրության համարձակությամբ և արտակարգ ամրությամբ: Ներքին պտուտակաձև սանդուղքը, որը բավականին լայն էր կողք կողքի ընթացող երկու մարդու համար, տանում էր դեպի սրահը, որ շրջապատում էր սյունը գետնից մոտ երկու հարյուր ֆուտ բարձրության վրա և իր նրբությամբ ու թեթևությամբ կարող էր համարվել ճարտարապետության նմուշ: Այս հիանալի կառույցի հիմնադրման ժամանակը կորչում է դարերի խորքում, և պետք է ասել, որ դեռ այսօր էլ Շամքորի ավերակներում գտնվում են Ալեքսանդր Մեծի պատկերով հին դրամներ: ...40-ական թվականներին այն ընկել է ...»:

“Кавказский календарь на 1846 г.”, Тифлис, 1845, с. 50:
Потто В., Кавказская война..., т. 3, вып. 1, С. Петербург, 1886, с. 141 (բնագրում՝ “При всех переворотахъ, колебавшихъ эту страну въ течение многих вековъ, одинъ этотъ гигантский столбъ противустоялъ разрушению и сохранялся невредимо среди груды камней и развалинъ некогда окружавшаго его большого города. Темныя предания различно повествуютъ о сооружении этого столба; но есть основание думать, что онъ въ былое время служилъ астрономической обсерваториею, и что только уже въ позднейшие годы муллы обратили его въ минаретъ. Уставленная на четырехъ-угольномъ пьедестале, колонна эта была замечательна смелостью полета въ вышину и необыкновенною прочностию. Винтовая лестница внутри, достаточно широкая для двухъ человекъ, идущихъ рядомъ, вела на галерею, окружавшую колонну на высоте около двухсотъ футовъ отъ земли, и могла считаться образцомъ архитектуры по своей изящности и легкости. Время основания этого замечательнаго сооружения теряется въ глубине вековъ, и нужно сказать, что еще и теперь въ развалинахъ Шамхора находятъ древния монеты съ изображениемъ Александра Великаго. ...Въ сороковыхъ годахъ онъ упалъ...”). Տե՛ս նաև՝ Вейденбаум Е., Путеводитель по Кавказу, Тифлис, 1888, с. 375:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 509:

19 դ․

Այս սյան, ինչպես նաև ավերակ քաղաքի, Շամքորի նշանավոր բերդի և այլ հուշարձանների մասին արժեքավոր տեղեկություններ են թողել նաև ԺԹ դարի տեղագիր հեղինակները. «Է քաղաքատեղի Հայոց առ երի համանուն Շամքոռ գետոյ, որում տիրէր յերկոտասաներորդ դարուն իշխանն Վահրամ որ յետոյ աւերեցաւ ’ի ձեռն Թաթարաց, որոյ գլխաւորին անուն Մոլար կոչէին, և ապա ’ի ձեռն Մէլիքաց Ղարաբաղու կրկին շինեցաւ, իսկ այժմ է աւերակ: Այս աւերակ պատեալ է խոր խրամատիւ, ունելով յարևելից կուսէ զփոքր բերդ աղիւսակերտ և ամուր, դիրք տեղւոյն է տափարակ, ընդարձակ, և արգաւանդահող, ջուրն քաղցր և անվնաս լի կարմրախայտ ձկամբ, ... անուանի է ’ի սմա մզկիթանման սիւնն որոյ բարձրութիւնն է 108 կանգուն, որ երևի լինել Հայաշէն ’ի պատիւ Թաթարաց, կամ է դիտարան զի ’ի բարձրութենէ սորա երևի ընդարձակ վայրն, ապացոյց բանիս են քանի մի հայկական տառք վասն եղծուածոյն անվերծանելիք»: