Սբ. Ամենափրկիչ Վանք :: ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Սբ. Ամենափրկիչ Վանք

Ադրբեջան / Հյուսիսային Արցախ / Շամխոր / Նուկզար

Տեղադրություն

Գյուղատեղիի հարավարևմտյան եզրին գտնվում է նշանավոր սրբավայրերից մեկը՝ Սբ. Ամենափրկիչ վանքը:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 500:

Պատմություն

Հիմնադրման ստույգ ժամանակը հայտնի չէ:

Ժամանակակից տեղագրական գրականության մեջ թվագրվում է ԺԲ դարով («Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան», հ. 4, Երևան, 1988, էջ 36):
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 500:

17 դ․

Վանական համալիրի վերաբերյալ չի պահպանվել մատենագրական ոչ մի տեղեկություն: Միայն նախկինում հրատարակված արձանագրությունները հիմք են տալիս ենթադրելու, որ արդեն ԺԷ դարում վանքը եպիսկոպոսանիստ էր:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 500:

Նկարագրություն
1853 թ․

1853 թ. սեպտեմբերի 28-ին վանքի մասին կազմված տեղեկագրից պարզվում է, որ վանքն արդեն չէր գործում և գտնվում էր անմխիթար վիճակում. «...յաւերակ Անապատն, որ կոչի Ամենափրկիչ, գտանեցեալն ի գաւառամասին Ելիսաւէտօպօլու, մերձ Հարցհանգիստ, Նունգուզար և Գուլամբար գիւղօրէիցն, վերանկատեցին զամենայն դիրս նորին հանդերձ ամենայն հանգամանօք վերաբերութեանց այնորիկ...: Անապատս այս ի նախնումն էր հռչակաւոր և երևելի վանք, յորում և եղեալ են բազմաթիւ միաբանք և վանահարք, եպիսկոպոսք, ի ներկայումս եկեղեցին միայն կայ յամբողջ դրութեամբ, իսկ միւս շինուածք և տունք սենեակք և այլ կացարանք և շրջապատ պարիսպք կան ոմանք ի կիսափուլ և այլք ի քայքայեալ տեսակս»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2742, թ. 17:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 500-501:

19 դ․

Վանքի կիսավեր վիճակը մատնանշել են նաև տեղագիր հեղինակները ԺԹ դարի վերջին. «Եկեղեցին փոքրիկ տաճար է, հոյակապ, քարաշէն, տանիքը խոնարհած. տաճարին կից է թաղակապ փոքրիկ գաւիթ, իսկ տաճարի աջ և ձախ կողմերում՝ երեք խորան...: Մենաստանի արևելակողմն եղել է վանքի ձիթահանքն, իսկ արևմտակողմն - միաբանների սենեակներ, և շրջապատը քարաշէն պարիսպ. այժմ աւերակներն են միայն մնացել»:

«Արձագանք», 1886, N 21, էջ 307:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 501:

Համալիրը բաղկացած է եղել եկեղեցուց, կից գավթից, միաբանության խցերից, օժանդակ կառույցներից ու շրջապարսպից, ինչպես նաև՝ հիմնական հուշարձանախմբից ոչ հեռու՝ բլրալանջին տարածվող գերեզմանոցից, որտեղից մի քանի խաչքարեր տեղափոխվել և ագուցվել են եկեղեցու ու գավթի որմերի մեջ:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 501:

1984 թ․

1984 թ. դրությամբ վանքի մյուս շինություններն ավերված էին:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 502:

Կալվածքներ
19 դ․

ԺԹ դարասկզբին Սբ. Ամենափրկիչ վանքի իրավասության տակ էին գտնվում Գյուլամբար գյուղի Կարմիր վանքը և մոտակա գյուղերը:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 596, թ. 1:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 502:

1840 թ․

1840 թ. վանքի դրության և կալվածքների մասին նշվել է. «Ամենափրկիչ անապատ է այժմ անմիաբան. ունի զմի ձիթահանք աւերակ և յիսուն օրավար հող խոպանացեալ...»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3798, թ. 64-65:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 502:

1853 թ․

1853 թ. կազմված մի վկայագրում կարդում ենք. «...վանքս այս Ամենափրկիչ և անապատն Կարմիր եկեղեցի, որ կից նմին ունեցեալ են ի սեպհականութեան իւրեանց և տիրապետութեան զամենայն շրջակայ վայրսն, որոց տարածութիւն բաղկանան ըստ չորից յետոյ նշանակեալ սահմանացս, արևելյան կողմն է Էլչի կոչեցեալ ճանապարհն, որ է ի կողմն Բաղշեկ գեղջ սահմանակցի վանացն: Արևմտեան կողմն է գետն Շամքոռ, հարաւայինն է Պապի գոմէր և հիւսիսայինն է սահմանն Նունգուզար գեղջ...»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2742, թ. 17:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 502-503:

1860 — 1886 թթ․

1860-1862 թթ. վանքի կալվածքը բաղկացած էր վարելահողից և անտառից: Նույն դրությունն էր նաև 1886 թ.:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3834, թ. 25-26, գ. 3836, թ. 45-46:
Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56Պ, ց. 18, գ. 138:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 503:

1910 թ․

1910 թ. կազմված Գանձակի վանական կալվածքների տեղեկագրում նշված է. «Այս հնադարեան անապատը բոլորովին զուրկ է արդիւնաբերող կալւածքից և տխուր տպաւորութիւն է թողնում անցորդի վերայ: Ծառայում է որպէս ուխտատեղի, մօտակայ ծխատէր քահանաների հսկողութեան ներքոյ»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 6, գ. 775, թ. 26:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 503:

Վիմագրեր
1984 թ․

1984 թ.՝ մեր այցելության ժամանակ, վանքում գտանք միայն մեկ արձանագրություն, բարեբախտաբար, մյուս երկու վիմագրերը նախկինում հրատարակվել էին:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 503:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Գավթի հյուսիսային ճակատից բացված մուտքը

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇖ Հյուսիս-արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․