Հայրենական մեծ պատերազմում զոհվածների Հուշարձան

Հայրենական մեծ պատերազմում զոհվածների Հուշարձան 1969 թ․

Ադրբեջան / Հյուսիսային Արցախ / Դաշկեսան / Բանանց

Հայրենական մեծ պատերազմ

Հայրենական մեծ պատերազմին մասնակցել է 1200 բանանցեցի: Ռազմի դաշտում զոհված 600 համագյուղացիների հիշատակը հավերժացնելու նպատակով գյուղի մոտ՝ «Դիմաց տեղ» բարձունքի վրա, ճարտարապետ Ռաֆայել Իսրայելյանի և Արա Հարությունյանի նախագծով 1969 թ. կառուցվել է հուշարձան-կոթող: Այն բաղկացած էր երկու մասից՝ սյունից և պատվանդանից. սրբատաշ քարով կառուցված սյան վրա փորագրվել էին Եղիշեի խոսքերը՝ «Մահ ոչ իմացեալ մահ է, մահ իմացեալ՝ անմահություն»: Պատվանդանին վեր էր խոյանում թևատարած արծիվը՝ որպես ազատասիրության և խիզախության խորհրդանշան: Սակայն 1969 թ. հուլիսի 26-ին՝ նախատեսված հանդիսավոր բացումից 2 օր առաջ, հուշարձանը զոհ է գնում շրջկոմի առաջին քարտուղար Սուլեյմանովի գլխավորած հանցագործության. «Գյուղը հանդիսավոր սպասումի մեջ էր, իր զոհված որդիների նկատմամբ բարոյական պարտքը ինչ-որ չափով հատուցած լինելու սուրբ զգացումներով լեցուն: Հուշարձանի վրա սպիտակ պաստառ էր գցված: Երկու օր հետո տեղի էր ունենալու հանդիսավոր բացման արարողությունը: Հյուրեր էին հրավիրված Երևանից, Մոսկվայից, Բաքվից, երկրի այլ վայրերից: Բայց հաջորդ օրվա առավոտը բարով չբացվեր: Մութը դեռ նոր էր հավաքել իր սև փեշերը, երբ ասես կայծակ շանթեց անամպ երկնքից, և ահավոր հարայից գյուղը վեր թռավ: –Այ ժողովո՜ւրդ, հուշարձանը քանդե՜լ են... Մի քանի րոպեում «Դիմաց տեղը» լցվեց քնաթաթախ, տագնապահար մարդկանցով: Եվ նրանք ի՜նչ տեսան. միայն սյունն էր կանգուն, իսկ արծիվը չկար: Պատվանդանի մոտ թափված էին նրա ջարդված բեկորները...: ...Բանանցեցիք շուտով իմացան իսկությունը: Ադրբեջանի կոմկուսի Դաշքեսանի շրջկոմի առաջին քարտուղար Սուլեյմանովի կարգադրությամբ ամբողջ շրջանում գիշերվա ժամը 4-ին անջատել էին էլեկտրական լույսերը: Օգտվելով գիշերվա խավարից, մի խումբ սրիկաներ գողեգող հասել էին Բանանց: Հանցախմբի մեջ էին ինքը՝ կուսշրջկոմի առաջին քարտուղարը, որը ղեկավարում էր օպերացիան, միլպետը, կոլտնտեսության նախագահը և սկզբնական կուսկազմակերպության քարտուղարը: Եկել էին մի խումբ միլիցիոներների ուղեկցությամբ: ...Երբ գիշերվա խավարի մեջ խարխափելով, վարորդը մի կերպ ճոպանը հագցրել էր արծվի վզին և ավտոկռունկով բարձրացրել, անսպասելիորեն ճոպանը կտրվել էր և արծիվն ընկել էր գետնին: Հանցագործները նկատի չէին առել, որ արծվի կշիռը ավելի քան ութ տոննա էր: Բայց ինչ-որ կերպ այն բարձրացրել և տարել էին»:

Գրիգորյան Ռ., Հափշտակված արծիվը, «Խորհրդային Հայաստան», 1989, հոկտեմբերի 27: Ի դեպ, իբր մտահոգված կատարված հրեշավոր քայլով՝ Ադրբեջանի ԽՍՀ Գերագույն խորհրդի նախագահության նախագահ Իսկենդերովը բանանցեցիներին պատասխանել էր, թե մեղավորներն ազատվել են աշխատանքից և ավելացրել. «–Ինչ մնում է հուշարձանին, ...ապա կասեմ հետևյալը. Ադրբեջանի կոմկուսի կենտկոմը որոշում ունի՝ հանրապետության տարածքում արծիվ-հուշարձաններ չկանգնեցնել»: Դրանից հետո հարցը համարելով լուծված՝ կառավարության կամայական որոշմամբ և պետական միջոցներով հուշարձանի մոտ կառուցվում է թանգարան, իսկ արծվի փոխարեն պատվանդանին դրվում են դրոշներ, սյան վրա՝ զինվորի սաղավարտ: Հայտնի է նաև, որ հուշարձանի ավերման պատճառներց մեկը համարվել է արծվի և զորավար Անդրանիկի աչքերի նմանությունը:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 203: