Օխտը դռնե Վանք :: ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Օխտը դռնե Վանք 5 — 7 դդ․

ԼՂՀ / Հադրութ / Մոխրենիս

Տեղադրություն

Գտչավանքից ոչ այնքան հեռու, Մոխրենիս գյուղից 3,5 կմ հյուսիս-արևմուտք, Յուղուսեն լեռան ոստին է գտնվում «Օխտը դռնի» վանքը:

«Օխտը դռնի» անունով մեկ այլ հուշարձան էլ (ավերակ վիճակում) գտնվում է այստեղից մի քանի կմ դեպի հյուսիս-արևմուտք, Տումի գյուղի տարածքում:
Մկրտչյան Շ., Աբգարյան Ռ., Կարապետյան Ս., Մոխրենիսի «Օխտը դռնի» վանքը, «Էջմիածին», 1982, ԺԱ-ԺԲ, էջ 46:

Պատմություն

Գրականության մեջ «Օխտը դռնի» վանքին ընդամենը մի քանի տող է հատկացված: Նշված է վանքի տեղը և եկեղեցու խորանների քանակը: Մինչդեռ եկեղեցին հետաքրքիր է թեկուզ այն առումով, որ այն իր հատակագծով առ այսօր միակը լինելով պատմական Արցախ նահանգում, պատկանում է գիտական գրականության մեջ անվանված «Ավան-Հռիփսիմե» տիպի սակավաթիվ հուշարձանների ընտանիքին և անշուշտ պետք է դիտարկվի հենց այդ կառույցների հետ բաղդատելով:

Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 78:
Մկրտչյան Շ., Լեռնային Ղարաբաղի պատմա-ճարտարապետական հուշարձանները, Երևան, 1980, էջ 83:
Մկրտչյան Շ., Աբգարյան Ռ., Կարապետյան Ս., Մոխրենիսի «Օխտը դռնի» վանքը, «Էջմիածին», 1982, ԺԱ-ԺԲ, էջ 46-47:

«Օխտը դռնի» վանքի եկեղեցու կառուցման ստույգ թվականը հայտնի չէ, սակայն ճարտարապխետական ձևերի, զարդաքանդակների և տարածածավալային մանրամասն դիտարկումը թույլ է տալիս ենթադրելու, որ այն կառուցվել է 5-րդ դարում:

Մկրտչյան Շ., Աբգարյան Ռ., Կարապետյան Ս., Մոխրենիսի «Օխտը դռնի» վանքը, «Էջմիածին», 1982, ԺԱ-ԺԲ, էջ 47:

«Օխտը դռնի» եկեղեցին 5-7-րդ դարերում կառուցված քառակոնխ տիպի հուշարձաններին նման լինելով հանդերձ, ինքնատիպ է և իր մեջ ներառելով քրիստոնեական առաջին պաշտամունքային կառույցներին բնորոշ ճարտարապետական տարրեր (խորանների հավասար մեծություն, կամարների ընդգծված պայտաձևություն, պատերի զգալի հաստություն, որմնամույթերի խիստ հնաոճ խոյակներ, և այլն), ունենալով ավելի նախնական հորինվածք, քան մինչև օրս հայտնի բոլոր նույնատիպ հուշարձանները, հանդիսանում է նրանց համար նախօրինակ ու պետք է ենթադրել, որ այն կառուցվել է 5-րդ դարում:

Մկրտչյան Շ., Աբգարյան Ռ., Կարապետյան Ս., Մոխրենիսի «Օխտը դռնի» վանքը, «Էջմիածին», 1982, ԺԱ-ԺԲ, էջ 46:

7-րդ դարում մատենագիր Մովսես Կաղանկատվացու պատմությունից գիտենք, որ 5-րդ դարում Արցախ-Ուտիքյան հայաշխարհի փոքրիկ թագավորության հիմնադիր Վաչագան Բարեպաշտը կառուցել է տվել տարվա օրերի թվով վանքեր ու եկեղեցիներ, հետևապես բացառված չէ, որ հայոց Արևելից կողմանց գավառներում, որտեղ հուշարձանները ոչ միայն չեն ուսումնասիրված, այլև հաշվառված չեն, հանդես գան նույնատիպ տաճարներ ևս:

Մովսէսի Կաղանկատուացւոյ, Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի, Թիֆլիս, 1912, էջ 387:
Ուլուբաբյան Բ., Գանձասար, Երևան, 1981, էջ 4:
Մկրտչյան Շ., Աբգարյան Ռ., Կարապետյան Ս., Մոխրենիսի «Օխտը դռնի» վանքը, «Էջմիածին», 1982, ԺԱ-ԺԲ, էջ 49:

«Օխտը դռնի» վանքը գտնվելով Դիզակի վարչական կենտրոն Դողի և եպիսկոպոսանիստ Գտչավանքի մոտերքում, բնականաբար եղել է Դիզակի իշխանների հովանավորության տակ: Վանքից մի քանի կմ հեռու են գտնվում նշանավոր Քթիշ և Գոռոզ բերդերը, որոնք հիշվում են Թովմա Արծրունու պատմության մեջ, արաբական նվաճողների դեմ հայ ժողովրդի պայքարի առնչությամբ: Վանքի մոտերքում է գտնվում վանական աղբյուրը, «քրոջ» անունով գերեզմանը, իսկ ընդարձակ բնակատեղին իր փլված շենքերի հետքերով, հին տապանաքարերով, խաչքարերով հանդերձ, սփռված է անտառով մեկ և Զկռատափ տարածքում: Տեղացիների կողմից հնավայրը կոչվում է Շինատեղ:

Թովմայի Արծրունւոյ, Պատմութիւն տանն արծրունեաց, Թիֆլիս, 1917, էջ 304:
Մկրտչյան Շ., Աբգարյան Ռ., Կարապետյան Ս., Մոխրենիսի «Օխտը դռնի» վանքը, «Էջմիածին», 1982, ԺԱ-ԺԲ, էջ 50:

«Օխտը դռնի» վանքը դեռ իր գաղտնիքները լրիվ չի բացել: Տեղում հնագիտական այլ կարգի ուսումնասիրությունները անկասկած երևան կբերեն նոր նյութեր, որոնք լույս կսփռեն վանքի պատմության վրա՝ թույլ տալով որոշելու նրա տեղն ու դերը հայ բազմադարյան ճարտարապետության պատմության մեջ:

Մկրտչյան Շ., Աբգարյան Ռ., Կարապետյան Ս., Մոխրենիսի «Օխտը դռնի» վանքը, «Էջմիածին», 1982, ԺԱ-ԺԲ, էջ 50:

Ճարտարապետություն

Վանական համալիրը բաղկացած է եղել մի քանի շենքերից, որոնցից համեմատաբար լավ պահպանվածը եկեղեցին է: Մյուս օժանդակ շինությունների ավերակները գտնվում են եկեղեցուն կից, նրա հյուսիս-արևմտյան մասում: Գետնի երեսին, պեկերի մեջ աճած ծառերի արանքում չեն պահպանվել բավարար քանակությամբ նյութեր և դժվար է դրանց մասին հստակ որևէ բան ասելը:
Եկեղեցու ամբողջ կառուցվածքից երևում է, որ հետագա դարերում վերանորոգումներ չեն եղել, դրա համար էլ հատակագիծը և ծավալային հորինվածքը մնացել են անփոփոխ:
Եկեղեցին միջին մեծության շինություն է. հանդիպակաց մեծ խորանների հեռավորությունը ներսից 8-ական է: Նման հատակաձևը ներկայացնում է այն տիպը, որը որոշ տարբերակներով օգտագործվում էր Հայաստանում 5-7-րդ դարերում և հետագայում: «Այն, որ այս տիպի տարբեր տաճարներում, երբեմն այս կամ այն չափով տարբեր են ներքին մասերի, այսինքն երկար ու կարճ առանցքների թվային հարաբերությունները, կամ ինչ-որ ձևով տարբեր են արտաքին պարագծերը, նույնիսկ տարբեր են անկյունային սենյակների քանակն ու ձևերը , միևնույն է դրանք մի ստեղծագործություն են: Այդ բոլորի մեջ նույնն է ներքին հատակաձևը և որ գլխավորն է՝ տվյալ տիպի ամենաբնորոշ և պարտադիր առանձնահատկությունը՝ անկյունային մասերի լուծման եղանակը 3/4 խորշերի ձևով»: Այդ տիպի հուշարձանները ճարտարապետության պատմության մեջ նշված են մեկ ընդհանուր անունով՝ «երեք քառորդ խորշերով քառակոնխ» (տետրանկոնխ) տաճարներ:
«Օխտը դռնի» եկեղեցու գմբեթատակ տարածությունը ներառված է երկու մետր բացվածքով և մոտավորապես հավասար խորությամբ չորս պայտաձև, խաչաձև դասավորված առանցքային խորաններով և բացվածքով դեպի կենտրոն ուղղված չորս փոքր 3/4 անկյունագծային որմնախորշերով, որոնք հենախորշերի դեր են կատարում՝ ապահովելով գմբեթի անկյունային փոխանցումների կայունությունը:

Մարության Տ., Ավանի տաճարը, Երևան, 1976, էջ 4:
Մնացականյան Ստ., Երևանը և նրա շրջակայքը, Երևան, 1971, էջ 33:
Մկրտչյան Շ., Աբգարյան Ռ., Կարապետյան Ս., Մոխրենիսի «Օխտը դռնի» վանքը, «Էջմիածին», 1982, ԺԱ-ԺԲ, էջ 47:

Եկեղեցու արտաքին ձևը, որն արտահայտում է նրա ներքին կառուցվածքը, ներկայացնում է մի վարդյակ՝ կազմված չորս մեծ և չորս փոքր կիսաբոլորակ թերթերով: Խորանների և որմնախորշերի միջև կան կիսաբոլորակ տեսքով որմնասյուներ, որպիսիք չեն հանդիսանում այդ տիպի հայկական մյուս հուշարձաններում: Գմբեթակիր կամարների արանքում, որմնախորշերի վերևում պահպանված քարե շարվածքը թույլ է տալիս ասելու, որ գմբեթատակ բազմանկյունը ութանկյուն է: Առանցքային խորանների և 3/4 խորշերի եզրակամարները հենվում են որմնամույթերի խոյակների վրա: Խոյակները ութն են, որոնցից արևելյան խորանի որմնասյուների երկու խոյակները քանդակազարդ են, ուրիշ ոչ մի տեղ չհանդիպող հնաոճ, ատամնագնդիկաշար զարդագոտով պսակված:

Մկրտչյան Շ., Աբգարյան Ռ., Կարապետյան Ս., Մոխրենիսի «Օխտը դռնի» վանքը, «Էջմիածին», 1982, ԺԱ-ԺԲ, էջ 48:

Տաճարը, բացառությամբ խոյակների, ամբողջապես կառուցված է անտաշ և կոպտատաշ քարերով: Կառույցի շինարարական արվեստում տիրապետում է հետևյալ սկզբունքը՝ յուրաքանչյուր շարք խոշոր քարերից հետո, հաջորդ շարքը իրականացված է մանր քարերով: Պատերը հաստ են՝ 105-135 սմ: Հետաքրքրական են որմնասյուները, որոնք չեն զատվում և նրանց շարվածքը համաձուլված է խորանների շարվածքի հետ՝ կազմելով նրանց շարունակությունը: Եկեղեցու միակ մուտքը բացվում է արևմտյան խորանից: Այն իր բացվածքով ուղղված է արևելք-արևմուտք առանցքից 30 աստիճանով դեպի հարավ: Դռան (լայնությունը 105 սմ) բարավորի միակտոր քարից վերև ոչինչ չի պահպանվել: Մասամբ բարվոք վիճակում են հարավային և հյուսիսային պատերը: Հյուսիսային խորանի մասում շենքը կանգնած է մինչև թմբուկի տակը: Միակ պահպանված լուսամուտը բացվում է հյուսիսային խորանից, որը արտաքին մասում քանդված է: Տաճարը ծեփված է եղել կրաշաղախով, որից տեղ-տեղ հետքեր են նկատվում:

Մկրտչյան Շ., Աբգարյան Ռ., Կարապետյան Ս., Մոխրենիսի «Օխտը դռնի» վանքը, «Էջմիածին», 1982, ԺԱ-ԺԲ, էջ 48:

Եկեղեցու երկրորդ հարկաբաժինը գմբեթն էր, որի ծանրությունը բաշխվել էր առանցքային պայտաձև կամարների և անկյունագծային հենախորշերի վրա: Դժբախտաբար գմբեթը լրիվ փլվել է և թափվել աղոթասրահի ներսը:
Թե ինչպիսին էին գմբեթի ներքին և արտաքին հորինվածքը, լուսամուտների երեսակալները, դժվար է առանց պեղումների հավաստի տեղեկություններ հայտնել:
Հետաքրքիր է, որ նույնատիպ մի այլ հուշարձան էլ նկարագրել է Թորոս Թորամանյանը: Այն գտնվում է Արթիկի շրջանում՝ Հոռոմ գյուղի հյուսիս-արևելյան բարձրունքի վրա: Նա գրում է. «Շենքը ունի միջակ մեծություն և հատակագիծը վարդաձևի նման է: Առաջին և վերջին օրինակն է, որ տեսնում եմ այսօրինակ շինության նախաքրիստոնեական ավերակների մեջ: Անհավասար մեծությամբ կիսաբոլորակ աբսիդներով շրջապատված էր այս շենքը՝ ներսից և դրսից միանգամայն որոշ: Սև բազալտի անձև քարերով կազմված է այս շենքը և շատ աննշան չափով, մուրճի հարվածների տակ պոչերը հազիվ կանոնավորված են»: Մեջբերված նկարագրությունից պարզ է դառնում, որ նա լիովին նման է դիտարկվող եկեղեցուն:

Թորամանյան Թ., Նյութեր հայկական ճարտարապետության պատմության, հ. 1, Երևան, 1942, էջ 18:
Մկրտչյան Շ., Աբգարյան Ռ., Կարապետյան Ս., Մոխրենիսի «Օխտը դռնի» վանքը, «Էջմիածին», 1982, ԺԱ-ԺԲ, էջ 48:

Վիմագրեր

Վանքի տարածքում չեն պահպանվել վիմագրեր, բացի ավելի ուշ շրջանի պատկանող երկու խաչքարերի արձանագրություններից: Խաչքարերից մեկը ընկած է եկեղեցու արևելյան խորանի խորքում, իսկ մյուսը՝ նրանից դեպի հարավ-արևմուտք, 150 մ հեռու գտնվող մի ավերակ մատուռում:
Առաջին խաչքարը 10-12-րդ դարերի ոճով կերտված կոթողներին հատուկ առանձնահատկություններով պարզ խաչի տեսք ունի: Միջինից փոքր՝ 45x60 չափերի խաչքարը երիզված է եռանկյուններով: Վերին մասում, խաչի թևերի կողերից՝ ոստեր են՝, ծայրերից կախված խաղողի ողկույզներով: Ներքևի մասում խաչքարն ունի անթվագիր արձանագրություն:
ՅԻՇԵԱՅ ՔՍ ԱԾ ԶԱՇՈՏ ԵՒ ՈՂՈՐՄԵԱՅ

Երկրորդ խաչքարը թվագրված է և ունի հետևյալ արձանագրությունը՝
Հ. թվ: ՆՂԳ: ԶԿԱՆԴԻԼԻՆ ՄԻ(ԱԲ)ԱՆ ՈՎ ՍՈՒՐԲ ՏԵՐՈՒՆԻ ԲԱՐԵԽԱՒՍ Է ԱՌ ՔՍ:
Այս խաչքարը Արցախի տարածքում մինչև այսօր հայտնի ամենահին թվագրվածն է և կերտվել է Ամարասի հովտում պահպանված Ղազարի խաչքարից 47 տարի շուտ՝ 1044 թվականին:

Մկրտչյան Շ., Աբգարյան Ռ., Կարապետյան Ս., Մոխրենիսի «Օխտը դռնի» վանքը, «Էջմիածին», 1982, ԺԱ-ԺԲ, էջ 49:

Տեսքը ներքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Տեսակը Լուսանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Հյուսիսարևելակողմի 3/4 խորշի որմնախոյակներ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇘ Հարավ-արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2003 թ․

Օխտը դռնե վանքը, Զ-Է դդ.

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Տեսակը Չափագրություն
Հեղինակը Ռ. Աբգարյան, Գ. Դարբինյան

«Օխտը դռնի» եկեղեցու (V դ.) հատակագիծը