Չարեքտար Վանք :: ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Չարեքտար Վանք

ԼՂՀ / Մարտակերտ / Չարեքտար

Տեղադրություն

Չարեքտարի վանքը գտնվում է Արցախի Վերին Խաչեն գավառում` Տրտու գետի աջափնյա բլրի գագաթին (այժմ` ԼՂՀ Մարտակերտի շրջան, գյուղ Չարեքտար):

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Չարեքտար գյուղի վանական համալիրի պեղումների և հետազոտությունների արդյունքները, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 48:

Պատմություն

Մատենագրական աղբյուրներում վանքի մասին տեղեկությունները սակավաթիվ են: Պատմական վկայությունների համար հիմնականում աղբյուր են ծառայում տեղում պահպանված վիմագրերը, որոնք, սկսած 19-րդ դարից, առ այսօր հրատարակվել և ուսումնասիրվել են Ս. Ջալալյանցի, Մ. Բարխուտարյանցի, Մ. Տեր-Մովսիսյանի, Հ. Ոսկյանի, Ս. Բարխուդարյանի, Շ. Մկրտչյանի կողմից: Ցավոք, վիմագրերի որոշ մասը Խորհրդային Ադրբեջանի իշխանության տարիներին անհետացել է:

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Չարեքտար գյուղի վանական համալիրի պեղումների և հետազոտությունների արդյունքները, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 48:

Վանքի հիմնադրման շարժառիթների, ժամանակի և անվան մասին մինչ օրս ոչինչ հայտնի չէ: Ժամանակին տեղում պահպանված գեղեցիկ մի խաչքարի արձանագրության վերծանումից Ս. Ջալալյանցը կարծել է, թե վանքի անունը Մշահան է (այնուհետև նրան կրկնել է Մ. Բարխուտարյանցը): Հետագայում Մ. Տեր-Մովսիսյանը և Ս. Բարխուդարյանը ժխտում են Ջալալյանցի հորինած անունը, որն արդյունք էր արձանագրության սխալ ընթերցման: Այժմ այդ խաչքարը տեղում չէ: Միայն մի փոքր բեկոր` արձանագրության մի մասով, գտնվում է գավթի հիմքերի վրա կառուցված անասնագոմի պատի շարվածքի մեջ: Ներկայումս կորած մեկ ուրիշ արձանագրությունից, որ նույնպես չենք գտել, հասկացվում է, որ վանքի եկեղեցին անվանվել է Սբ. Աստվածածին:

Ջալալեանց Ս., Ճանապարհորդութիւն ի մեծն Հայաստան, մասն Բ, Տփխիս, 1858, էջ 228-229:
Տէր-Մովսիսեան Մ., Հայկական երեք մեծ վանքերի Տաթեւի, Հաղարծնի եւ Դադի եկեղեցիները եւ վանական շինութիւնները, Երուսաղեմ, 1938, էջ 98:
Դիվան հայ վիմագրության, պրակ 5, կազմող Բարխուդարյան Ս., Երևան, 1982, էջ 132, 134:
Տե՛ս նաև Ոսկեան Հ., Արցախի վանքերը, Վիեննա, 1953, էջ 113:
Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Չարեքտար գյուղի վանական համալիրի պեղումների և հետազոտությունների արդյունքները, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 48:

19 — 20 դդ․

ԺԹ դարում և Ի դարի սկզբին վանքի կալվածքները Դադի (Խութավանք) վանքի կալվածքների հետ միասին գտնվել են Էջմիածնի ենթակայության ներքո և պաշտոնական գրություններում հիշատակվել Խոթավանք կամ Չարեքդար վանք անունով: Դադի վանքի հետ միասին որպես կալվածքի անուն հիշատակվելը, այն էլ «խոշորագոյն կալուած», Չարեքտարի վանքի համար նշանակում էր մեծ դերակատարում տարածաշրջանի հոգևոր կյանքում:

Տէր-Մովսիսեան Մ., Հայկական երեք մեծ վանքերի Տաթեւի, Հաղարծնի եւ Դադի եկեղեցիները եւ վանական շինութիւնները, Երուսաղեմ, 1938, էջ 83, 97:
Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Չարեքտար գյուղի վանական համալիրի պեղումների և հետազոտությունների արդյունքները, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 48:

Խորհրդային շրջանում Չարեքտար գյուղը վերջնականապես հայաթափվում է: Այնտեղ բնակություն են հաստատում ադրբեջանցիները: Վանքը բնականաբար գործող չէր և գտնվում էր ադրբեջանական իշխանությունների ենթակայության տակ` կրելով դրանից բխող ծանր հետևանքները (դանդաղ և միտումնավոր ոչնչացում): Գրեթե բոլոր խաչքարերը կոտրվել և օգտագործվել են որպես շինանյութ այլ շինությունների կառուցման համար, իսկ վանքի կառույցները ձևափոխվել և դարձել են անասնագոմեր:

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Չարեքտար գյուղի վանական համալիրի պեղումների և հետազոտությունների արդյունքները, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 48-49:

Պեղումներ

Արցախի ազատագրումից հետո հնարավոր է դառնում վանքի վերականգնումը, ինչին և ձեռնամուխ է լինում ԼՂՀ կառավարությանն առընթեր զբոսաշրջության վարչությունը: Վերականգնման նախագիծը գիտականորեն կազմելու նպատակով առաջնահերթ անհրաժեշտ էր կատարել պեղման աշխատանքներ, որոնք իրականացվում են 2009 թ. հունիսի 13-23-ն ընկած ժամանակահատվածում: Հնագիտական արշավախմբի ղեկավարն էր հնագետ Գագիկ Սարգսյանը, ճարտարապետը` վանքի վերականգնման նախագծի հեղինակ Սամվել Այվազյանը:

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Չարեքտար գյուղի վանական համալիրի պեղումների և հետազոտությունների արդյունքները, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 49:

Անհրաժեշտ էր պեղել, մաքրել համալիրի տարածքը` նախապատրաստելով այն չափագրման ու վերականգնման նախագծի համար: Հարկավոր էր ճշտել, թե արդյոք հուշարձանը եղել է պարսպապատով պաշտպանված վանք-ամրո՞ց, թե՞ ոչ, պարզել պահպանված շինությունների գործառական նշանակությունը, նրանց կառուցման հաջորդականությունն ու ժամանակագրությունը, յուրաքանչյուրի կրած վերակառուցումների քանակն ու ծավալը: Պեղումների ընթացքում պարզ է դառնում, որ համալիրի հիմնական հուշարձանախումբը, որը տեղադրված է գյուղի վրա իշխող կոնաձև բլրի գագաթին, բաղկացած է եղել. Ա. գլխավոր եկեղեցուց, որն իր ճարտարապետական հորինվածքով և շինարարական տեխնիկայով ու նյութերով մոտ է ԺԲ-ԺԳ դարերի կառույցներին: Եկեղեցին ունի բազիլիկի հորինվածք, ընդ որում, խորանի լայնությունը հավասար է սրահի լայնությանը, այսինքն` ուղղանկյուն սրահ է, որը մեկ զույգ փոքրիկ (24 սմ) որմնասյուներով բաժանված է երկու մասի: Արևելյան համեմատաբար փոքր մասը ծառայում է որպես խորան, որն աղոթասրահի մակարդակից բարձր է 96 սմ: Եկեղեցին եղել է թաղածածկ և ունեցել է կղմինդրե տանիք (փաստարկները ստորև), որոնք այժմ բացակայում են: Բ. գավթից, որից պահպանվել է միայն հիմնապատերի կեսը: Գ. եկեղեցուն հարավից կցված փոքր եկեղեցուց կամ մատուռից, որը նույնությամբ կրկնում է եկեղեցու հորինվածքը, միայն ավելի փոքր չափերով: Բարեբախտաբար, այստեղ պահպանվել է թաղակապ ծածկի և կղմինդրե տանիքի մի հատվածը: Կղմինդրների չափերը և ձևը նույնական են Դադի վանքում և Հանդաբերդում գտնված կղմինդրների հետ, ինչը փաստում է միևնույն ժամանակաշրջանում (ԺԲ-ԺԳ դարեր) կառուցված լինելը: Դ. զույգ աշտարակներով պարսպից, որը կից է գավթին հյուսիսից: Ե. սրահից, որ կից է գավթին հարավից: Զ. ևս մի մատուռից` եկեղեցուն կից հյուսիսից:

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Չարեքտար գյուղի վանական համալիրի պեղումների և հետազոտությունների արդյունքները, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 49-50:

Նկարագրություն
19 դ․

ԺԹ դարի կեսին վանք այցելած Ս. Ջալալյանցը վանքի կառույցների մասին նշել է. «Ի մէջ որմոյ գաւթին շինեալ կայ շիրմաձև մատուռն և հանդէպ նորին խաչքար մեծադիր ...կից սորա գոն այլ ևս մատրունք, սեղանոք սրբութեանց, բայց գլխովին աւերակք, շուրջ զորովք կուտակեալք կան դերբուք քարանց գուցէ տեղիք սենեկաց միաբանից»:

Ջալալեանց Ս., Ճանապարհորդութիւն ի մեծն Հայաստան, մասն Բ, Տփխիս, 1858, էջ 229:
Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Չարեքտար գյուղի վանական համալիրի պեղումների և հետազոտությունների արդյունքները, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 50:

Մ. Տէր-Մովսիսեանը նշել է. «Չարեքդար վանքը բաղկացած չորս փոքր մատուռներից, միմեանց կպած»: Այնուհետև ներկայացնելով վիմագրերը` օգտագործում է նաև եկեղեցի բառը: Ակնառու է, որ վանքի բոլոր կառույցները մատուռներ կամ եկեղեցի չեն, կան նաև այ նշանակության շինություններ:

Տէր-Մովսիսեան Մ., Հայկական երեք մեծ վանքերի Տաթեւի, Հաղարծնի եւ Դադի եկեղեցիները եւ վանական շինութիւնները, Երուսաղեմ, 1938, էջ 98:
Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Չարեքտար գյուղի վանական համալիրի պեղումների և հետազոտությունների արդյունքները, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 50:

1960 թ․

1960-ական թթ. սկզբներին նշվել է. «վանքի շինությունները կիսավեր են. կանգնած են իրար կից չորս շենքեր` եկեղեցի, գավիթ, տապանատուն, և մատուռ` անտաշ քարերով շինված»: Տապանատունը, ըստ երևույթին, մեր կողմից նշված սրահն է, իսկ գավիթը հավանաբար ինչ-որ չափով պահպանված է եղել: Ներկայումս մնացել են միայն գավթի արևմտյան պատի հիմքերը և պեղումներից հայտնաբերված հյուսիսային հիմնապատը:

Դիվան հայ վիմագրության, պրակ 5, կազմող Բարխուդարյան Ս., Երևան, 1982, էջ 132:
Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Չարեքտար գյուղի վանական համալիրի պեղումների և հետազոտությունների արդյունքները, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 50:

Պեղումներ

Պեղումների ընթացքում հիմնական հուշարձանախմբի հարավային կողմի բակում բացվեցին ժայռին հպված ինչ-որ ուղղանկյուն շինության հետքեր, իսկ նույն բակում` վանական գերեզմանոց տապանաքարերով:

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Չարեքտար գյուղի վանական համալիրի պեղումների և հետազոտությունների արդյունքները, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 50:

Համալիրը արևելյան կողմից ամրացված է եղել բլրի լանջն ի վեր բարձրացող բազմաստիճան հենապատերի համակարգով, որոնցով արհեստականորեն լայնացված է եղել բլրի գագաթի հրապարակի օգտակար տարածությունը:

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Չարեքտար գյուղի վանական համալիրի պեղումների և հետազոտությունների արդյունքները, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 50:

Հրապարակի հարավարևելյան հատվածում, ըստ ամենայնի, եղել են կենցաղային ու տնտեսական ինչ-որ շինություններ, որոնցից պահպանվել են հոր-շտեմարանը և կորավուն շինության հետքերը: Հենապատերի կործանման և Ի դարում գյուղում նստակեցության անցած խաշնարած բնակիչների ծավալած շինգործունեության հետևանքով, սակայն, այս հատվածի պատմական միջավայրը հիմնովին աղավաղվել է. կառուցվել են բնակելի ու տնտեսական շենքեր, անասնագոմեր:

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Չարեքտար գյուղի վանական համալիրի պեղումների և հետազոտությունների արդյունքները, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 50:

Պեղման աշխատանքները սկսվեցին կառույցների ներսը մաքրելուց: Պարզվեց, որ եկեղեցու հատակը հարթեցված էր կրաշաղախով: Մյուս կառույցների հատակները չէին պահպանվել:

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Չարեքտար գյուղի վանական համալիրի պեղումների և հետազոտությունների արդյունքները, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 51:

Եկեղեցու արևմտյան ճակատին կից կառուցված անասնագոմի հյուսիսային պատ հանդիսացող զույգ աշտարակներով պարսպի ներսի մակերևույթի զննությունը ցույց տվեց, որ պատի ներսի շերտի շարվածքը ոչ թե ընդունված պարզ շարվածք է, ինչպես նույն պարսպի դրսի մակերևույթը, այլ շարվածքի քարերը և լիցքն իրականացվել են` հպվելով կաղապարամած ծառայող ինչ-որ մակերևույթի: Սրանից հետևում է, որ պարիսպը կցվել է մի այլ պատի: Դա պարզելու համար գոմի հատակի մակարդակը պարսպի մոտ իջեցվեց, և հայտնաբերվեց պատի շարվածքի ստորին շարքը: Քանի որ գոմի արևմտյան պատն էլ շարված էր ավելի վաղ կառույցի հաստ հիմնապատի վրա, պարզ դարձավ, որ այստեղ` եկեղեցու արևմտյան կողմում, եղել է կառույց, որը կարող էր լինել կա՛մ գավիթ, ինչպես ընդունված էր միջնադարյան վանական համալիրների ծավալատարածական հորինվածքներում, կա՛մ պարսպապատ (նկատի ունենք ոչ ներկայիս զույգ աշտարակներով պարիսպը): Կարծում ենք, որ այդ կառույցը գավիթ է (Ջալալյանցի և «Դիվան»-ի հեղինակների նկարագրածը), որից պահպանվել են միայն հյուսիսային, արևմտյան հիմնապատերը և հարավային պատի, որ կառուցված է եղել գոմի ներսում երևացող ժայռահիմքի վրա, պեղումներով հայտնաբերված արևմտակողմյան 178 սմ երկարությամբ փոքրիկ մի հիմնամաս:

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Չարեքտար գյուղի վանական համալիրի պեղումների և հետազոտությունների արդյունքները, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 51:

Պարիսպն իր երկու աշտարակներով հետագայում կցակառուցվել է գավթի պատին, ըստ երևույթին, ամրացնելու նպատակով: Համալիրի հյուսիսային մասում հողը հեռացնելուց հետո պարզվեց, որ պարիսպը շարունակություն չի ունեցել, այն ընդգրկել է միայն ներկայումս կործանված գավթի հյուսիսային պատը: Այստեղ` եկեղեցու հյուսիսային պատին և պարսպի արևելյան աշտարակին կից, բացվեց ուղղանկյուն փոքրիկ կառույց, ամենայն հավանականությամբ, մատուռ-աղոթարան, որը եղել է թաղակապ, որովհետև կառույցի ներսը լցված էր փլված թաղի կտորներով: Մատուռը պահպանվել է 2-3 շարքի բարձրությամբ և ունի արևմտյան կողմից մուտք դեպի գավիթ: Հետագայում այս կառույցի արևելյան կողմում (կործանումից հետո) կառուցվել են աստիճաններ, որոնք տանում են դեպի անասնագոմի ձեղնահարկ: Աստիճաններից պահպանվել են չնչին հատվածներ:

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Չարեքտար գյուղի վանական համալիրի պեղումների և հետազոտությունների արդյունքները, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 51-52:

Համալիրի հարավային կողմի հողը հեռացնելուց հետո բացվեց 2-3 շարով պահպանված ուղղանկյուն կառույց, որի արևելյան և արևմտյան պատերը հարավային կողմում հանդիպում են ժայռազանգվածին, և դրանից հետո որևէ պատի հետք չի նկատվում: Փաստորեն կառույցի հարավային պատը հիմնովին կործանվել է:

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Չարեքտար գյուղի վանական համալիրի պեղումների և հետազոտությունների արդյունքները, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 52:

Ուղղանկյուն կառույցի և սյունասրահի միջև ընկած տարածքում բացվեցին իրենց տեղերում պահպանված չորս տապանաքարեր: Դա վկայում է, որ այստեղ եղել է վանական գերեզմանոց: Հայտնաբերված չորս տապանաքարերից երկուսն արձանագիր էր` կողք կողքի տեղադրված ուղղանկյուն կառույցի հյուսիսային պատի տակ: Առաջին տապանաքարի կոտրված վերին արձանագիր բեկորը, որի վրա էր գրության մեծ մասը, գտնվեց և վերատեղադրվեց իր տեղում: Այս տապանաքարը միտումնավոր կոտրված է եղել: Դա է վկայում այն հանգամանքը, որ տապանի գլխամասի տեղում ժամանակին` հավանաբար գոմը կառուցելիս, կիր են շաղախել (կրի մնացորդները պարզ նկատվում էին տապանի վրա): Մյուս երկու անարձանագիր տապաններից մեկը տեղադրված էր ուղղանկյուն կառույցի հյուսիսարևելյան անկյան մոտ, մյուսը` սյունասրահի հարավային պատի տակ` կենտրոնական մասում:

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Չարեքտար գյուղի վանական համալիրի պեղումների և հետազոտությունների արդյունքները, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 52, 53:

Պեղումների ընթացքում հայտնաբերվեցին տեղահան այլ տապանաքարեր ևս: Նրանցից մեկը կոտրատված էր: Գտնվեցին միայն երկու բեկորները, ընդ որում, կտորներից մեկն օգտագործվել էր որպես գոմի փայտյա սյան խարիսխ: Քառատող արձանագրության մյուս մասը վերին ձախ անկյան կորած բեկորի (բեկորների) վրա էր:

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Չարեքտար գյուղի վանական համալիրի պեղումների և հետազոտությունների արդյունքները, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 53:

Մեկ այլ տապանաքարի ստորին կեսը, որի վերին արձանագրված մասը հայտնի էր, օգտագործվել էր վանքի սյունասրահը կառուցելիս և ագուցվել հարավային պատի մեջ: Ավելի ուշ այդտեղից էլ պոկվել և ընկել էր: Երկու մասերը միացվեցին մեր կողմից:

Վերծանությունը տե՛ս Դիվան հայ վիմագրության, պրակ 5, կազմող Բարխուդարյան Ս., Երևան, 1982, էջ 135, N 453բ:
Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Չարեքտար գյուղի վանական համալիրի պեղումների և հետազոտությունների արդյունքները, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 53:

Մեկ այլ տապանաքարի վերին արձանագրված մասը ևս հայտնի էր, իսկ ներքևի կոտրված մասը չհայտնաբերվեց: Բոլոր բեկորները, որոնք իրենց տեղում չէին, հավաքվեցին, կոտրված մասերը միացվեցին և տեղադրվեցին սյունասրահի հարավային մասում գտնված Ստեփանոս, Մարգարե և Առաքել քահանաների տապանաքարերի կողքին:

Դիվան հայ վիմագրության, պրակ 5, կազմող Բարխուդարյան Ս., Երևան, էջ 135, N 453ա:
Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Չարեքտար գյուղի վանական համալիրի պեղումների և հետազոտությունների արդյունքները, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 53-54:

Պեղումներից, համալիրի տարածքից և մոտակա բնակելի տների ավերակներից գտնվեցին ինչպես ամբողջական, այնպես էլ բեկորված խաչքարեր, որոնց մի մասի վրա կային արձանագրություններ: Խաչքարերը հորինվածքով և քանդակների ոճական առանձնահատկություններով թվագրվում են ԺԲ-ԺԴ դարերով:

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Չարեքտար գյուղի վանական համալիրի պեղումների և հետազոտությունների արդյունքները, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 54:

Վանքի տարածքում և պատերի մեջ ժամանակին եղել են նաև ուրիշ վիմագրեր ու խաչքարեր, որոնք այժմ անհետացված են:

Դիվան հայ վիմագրության, պրակ 5, կազմող Բարխուդարյան Ս., Երևան, 1982, էջ 132-135:
Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Չարեքտար գյուղի վանական համալիրի պեղումների և հետազոտությունների արդյունքները, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 55:

Շարունակելով պեղման աշխատանքները` եկեղեցու և մատուռի (փոքր եկեղեցու) կցման հատվածում տանիքը մաքրելիս հայտնաբերվեց իր տեղում պահպանված մատուռի կղմինդրածածկից մի հատված, որը փաստում է մատուռի կղմինդրապատ ծածկ ունենալը: Վերջինիս վրա խառնիխուռն թափված էր կոտրտված կղմինդրների շերտ: Այն ցույց է տալիս, որ մատուռի տանիքին թափվել են մեկ ուրիշ, ավելի բարձր կառույցի փլվածքի կղմինդրներ, իսկ դա կարող էր լինել միայն մատուռին կից եկեղեցին, այսինքն` եկեղեցին նույնպես ինչ-որ ժամանակ կղմինդրածածկ է եղել, իսկ այժմ բացակայում են ներսի ծածկը և տանիքի ծածկանյութը:

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Չարեքտար գյուղի վանական համալիրի պեղումների և հետազոտությունների արդյունքները, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 55-56:

Մատուռի կղմինդրե տանիքը կառուցված է եղել միջնադարի դասական կղմինդրածածկի սկզբունքով. դրվել են սեղանաձև կողավոր հարթ կղմինդրները, իսկ նրանց կարանները ծածկվել են կիսակլոր ելուստավոր կղմինդրներով: Եկեղեցու և մատուռի կցման մասում ջրահեռացումը կատարվել է սեղանաձև հարթ կղմինդրներով պատրաստված և դեպի արևելք թեքություն ունեցող առվակի միջոցով:

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Չարեքտար գյուղի վանական համալիրի պեղումների և հետազոտությունների արդյունքները, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 56:

Պեղման աշխատանքների ընթացքում հեռացվեց նաև գավթի և սրահի տեղում սարքված անասնագոմի` փայտից և ազբոշիֆերից պատրաստված և այժմ արդեն քայքայված ծածկը:

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Չարեքտար գյուղի վանական համալիրի պեղումների և հետազոտությունների արդյունքները, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 56:

Պեղման և ճարտարապետական հետազոտական աշխատանքների համադրումից և պատմական հայտնի տեղեկությունների ուսումնասիրությունից հանգում ենք հետևյալ եզրակացությունների. Ա. Առնվազն ԺԱ դարի սկզբում վանքի տարածքն արդեն օգտագործվում էր պաշտամունքային նպատակների համար, ինչը վկայում է 1002 թ.-ից մեզ հասած խաչքարի բեկորը: Բ. Աշխարհիկ և հոգևոր առաջնորդների տապանաքարերի, բազմաթիվ գեղաքանդակ խաչքարերի գոյությունը, ինչպես նաև Դադի վանքի հետ ԺԹ-Ի դարերում որպես կալվածքի անուն հիշատակվելը վկայում են, որ վանքը, չնայած կառույցների փոքր ծավալներին, միջնադարում Արցախի հոգևոր և հասարարական կյանքում նշանակալի դերակատարում է ունեցել: Գ. Հյուսիսային կողմում գտնվող պարիսպն իր երկու աշտարակներով հենց այդքանով էլ սահմանափակվել է և շարունակություն չի ունեցել, այսինքն` համալիրը պարսպապատով փակված վանք-ամրոց չի եղել: Դ. Հյուսիսային և հարավային կողմերում հայտնաբերված ուղղանկյուն կառույցներից առաջինը թերևս կարելի է համարել մատուռ, իսկ հարավայինի գործառական նշանակությունը պարզաբանել չհաջողվեց: Ե. Տարածքում Ի դարում հաստատված մահմեդականների բնակելի շինությունների պատերից և հողաշերտի տակից հայտնաբերվեցին վերը նկարագրված տապանաքարերը և խաչքարերը:

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Չարեքտար գյուղի վանական համալիրի պեղումների և հետազոտությունների արդյունքները, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 56:

Համալիրի կառուցապատման ժամանակագրական հաջորդականության վերաբերյալ կարելի է նշել հետևյալը. Պահպանված հնագույն կառույցը ԺԲ-ԺԳ դարերում կառուցված ուղղանկյուն խորանով եկեղեցին է, որին այնուհետև արևմուտքից կցվել է գավիթը (ներկայումս պահպանվել են միայն հյուսիսային և արևմտյան պատերի հիմքերը և հարավային պատի հիմքի մի փոքր մասը): Հաջորդ, այն է` 3-րդ փուլում կառուցվել է փոքր եկեղեցին (մատուռը)` կցված եկեղեցու հարավային պատի արևմտյան հատվածին, ընդ որում, կառուցվել է այն ժամանակ, երբ գավիթն արդեն բավական վնասված էր: Այս կարծիքն ենք հայտնում` մանրազնին հետազոտելով մատուռի արևմտյան պատը, որի ստորին հատվածի մակերևույթը մոտ 250 սմ բարձրությամբ ունի նույն կառուցվածքը, ինչ վերը նկարագրված պարսպի ներսի մակերևույթինն է, այսինքն` կցակառուցվել է այդ մասում գոյություն ունեցող գավթի պատին, իսկ նշված բարձրությունից վերև շարվածքը նմանվում է պարզ ավանդականին, ինչպես մյուս պատերինն է: Հետևաբար մատուռի արևմտյան պատը ստորին հատվածով կցակառուցվել է գավթի պատին, իսկ վերին հատվածով կառուցվել է որպես ազատ պատ, որովհետև այդ մակարդակից վերև գավթի պատն այլևս գոյություն չի ունեցել:

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Չարեքտար գյուղի վանական համալիրի պեղումների և հետազոտությունների արդյունքները, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 56-57:

Հաջորդ փուլում, որը կարող էր համընկնել փոքր եկեղեցու (մատուռի) կառուցման ժամանակաշրջանի հետ, կառուցվում է հյուսիսային պարիսպը երկու աշտարակներով և հավանաբար ամրացման նպատակով կցվում գավթի հյուսիսային պատին արտաքուստ (քանի որ, ինչպես արդեն նշել ենք, գավթի պատերն այդ ժամանակ արդեն վնասված կամ քանդված էին): Այս կառուցումները կարող էին իրականացված լինել ԺԳ-ԺԴ դարերում:

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Չարեքտար գյուղի վանական համալիրի պեղումների և հետազոտությունների արդյունքները, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 57:

Հերթական փուլում կառուցվում է թաղակապ ծածկով սրահը, որի հյուսիսային պատը, կցված լինելով գավթի հարավային ճակատին, հետագայում վերջինիս հետ միասին հիմնահատակ քանդվում է մահմեդական բնակչության կողմից` տեղում գոմ կառուցելու նպատակով, իսկ մյուս պատերն էլ ձևափոխվում են: Սյունասրահի հարավային պատն ունեցել է երկու լայն բացվածք` սլաքաձև վերջացող կամարներով: Արևելակողմյան բացվածքի մեջ ուղղանկյուն մուտք է շարվել, իսկ արևմտակողմյանում` պատուհան: Այս կառույցի կրաշաղախը գույնով, բաղադրությամբ և ամրությամբ ակնառու տարբերվում է մյուսներից (դեղնավուն է, հավանաբար կավի խառնուրդով և նկատելի նվազ ամրությամբ), և կարող էր կառուցվել ԺԷ դարում կամ նույնիսկ դրանից հետո:

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Չարեքտար գյուղի վանական համալիրի պեղումների և հետազոտությունների արդյունքները, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 57:

20 դ․

Վերջին փուլն արդեն վերաբերում է Ի դարին, երբ նախկին գավթի և սյունասրահի պատերն օգտագործելով` ներսում փայտե սյուների վրա ազբոշիֆերի ծածկով ավելի բարակ պատերով կառուցվել է անասնագոմ:

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Չարեքտար գյուղի վանական համալիրի պեղումների և հետազոտությունների արդյունքները, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 57:

Եկեղեցին իր հերթին ունեցել է վերակառուցումներ, որոնց հետքերն ակնառու են թե՛ ներքուստ և թե՛ արտաքուստ: Ուսումնասիրելով այդ հետքերը և հաշվի առնելով հայտնաբերված կղմինդրները` գալիս ենք այն համոզման, որ եկեղեցին իր սկզբնական տեսքով եղել է թաղակապ և պատված կղմինդրածածկով, ինչպիսին որ փոքր եկեղեցին կամ մատուռն է:

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Չարեքտար գյուղի վանական համալիրի պեղումների և հետազոտությունների արդյունքները, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 57:

Գավթի և փոքր եկեղեցու (մատուռի) կառուցումից հետո, ըստ երևույթին, արդեն սյունասրահի կառուցման ժամանակ, եկեղեցու թաղը փոխարինվում է փայտածածկով: Ներքուստ եկեղեցին սվաղվում է: Ի դեպ, սվաղի վրա պահպանվել է փորագիր կլոր վարդյակներից կազմված և կապույտ ու կարմիր ներկի հետքեր պարունակող զարդագոտի, որը շրջագծում է եկեղեցու ներսի ողջ տարածքը` անցնելով մուտքի ու արևելյան պատուհանի վրայով:

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Չարեքտար գյուղի վանական համալիրի պեղումների և հետազոտությունների արդյունքները, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 57:

Պեղման աշխատանքների ավարտից հետո կատարելով վերլուծություններ, այնուհետև ճարտարապետական հետազոտություններ ու եզրակացություններ` կազմվել են համալիրի եկեղեցու ու մատուռի ամբողջական և մյուս կառույցների մասնակի վերականգնման և ամրակայման նախագծերը:

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Չարեքտար գյուղի վանական համալիրի պեղումների և հետազոտությունների արդյունքները, «Վարձք», 2011, N 4, էջ 57:

Տեսքը ընդհանուր
Ուղղությունը ⇗ Հյուսիս-արևելքից
Հեղինակը Սամվել Այվազյան
Տարեթիվ 2009 թ․

Տեսքը ընդհանուր
Ուղղությունը ⇓ Հարավից

Հեղինակը Սամվել Այվազյան
Տարեթիվ 2009 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2008 թ․

Տապանաքարի արձանագիր բեկորը` գործածված որպես գոմի փայտե սյան խարիսխ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2008 թ․

Տապանաքարի արձանագիր բեկորը` գործածված որպես գոմի փայտե սյան խարիսխ

Տարեթիվ 2008 թ․

Տեսակը Չափագրություն
Հեղինակը Սամվել Այվազյան
Աղբյուրը Գծագիր

Հատակագիծ