Սբ. Վարդան Եկեղեցի :: ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Սբ. Վարդան Եկեղեցի 1889 թ․

Ադրբեջան / Հյուսիսային Արցախ / Ղազախ / Ղազախ

Պատմություն
1880 թ․

Դեռևս 1880-ական թվականների սկզբներին տեղի հայությանը հուզել է եկեղեցի ունենալու գաղափարը: 1885 թ. այդ նպատակն իրագործելու ակնկալիքով հանգանակություն էր սկսվել. «...ժողովրդականք եկեղեցի ունենալու կարիք զգալով արդէն ձեռնարկուած է նրա (եկեղեցու) կառուցման օգտին գումար ժողովելու...»:

«Նոր-Դար», 1885, N 58, էջ 1:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 448:

Սակայն շուտով հայտնվում է այն անձը, որը պատրաստ էր սեփական ծախսով եկեղեցի կառուցել. «...գանձակեցի Մագի Ղազարեանցը դիմել է խնդիրքով Թիֆլիսի թեմի առաջնորդին, որ սա թոյլ տայ իրեն Ղազախի եկեղեցին իւր հաշուով շինելու: Եկեղեցու ծախսի համար հարկաւոր է առնուազն 5000 րուբլի: Թէ քահանան և թէ ժողովուրդը անսահման ուրախ են, որ շուտով մի փառաւոր եկեղեցի կունենան»:

«Նոր-Դար», 1887, N 46, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 448:

1889 թ․

1889 թ. հունիսի 17-ին օծվում է եկեղեցու հիմքը, և Մակի (Մկրտիչ) Ջաղեթյանցը սկսում է շինարարությունը: Սակայն մեկ տարի անց՝ 1890 թ. հուլիսի 22-ին նա վախճանվում է՝ գործի շարունակությունն ավանդելով որդուն՝ Ալեքսանդրին: Հայտնի է, որ հետագա մի քանի տարիներին՝ 1890, 1891, 1895 թթ. («...այժմ կառուցանւում է մէկ փառաւոր եկեղեցի՝ պ. Ջաղաթեանցի հաշուով...») և մինչև շինարարության ավարտը (1901 թ.) աշխատանքներն ընթացել են առանց ընդհատման:

«Մշակ», 1889, N 74, էջ 3:
«Արձագանք», 1890, N 23, էջ 8:
«Արձագանք», 1890, N 40, էջ 4:
«Մշակ», 1891, N 51, էջ 3:
«Արձագանք», 1895, N 19, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 448:

1901 թ․

1901 թ. «Ապրիլի 8-ին, նոր կիրակի օրը, մեծ հանդիսով օծվեց Ղազախի նորակառոյց հայոց եկեղեցին: Օծման կարգը կատարում է Գանձակի փոխանորդ Անանիա եպիսկոպոսը տասը քահանաներով...»: Ուշագրավ է նույն օրը 200 հյուրերի պատվին տրված ճաշկերույթի ժամանակ Ալեքսանդր Ջաղեթյանցի արտասանած ճառը. «Հանգուցեալ հայրս, հիմք դնելով ս. Վարդանի անւան եկեղեցուն, չկարողացաւ կենդանութեան ժամանակ աւարտել շինութիւնը. վիճակւած էր նրան միայն 1,5 արշին բարձրացնել հիմքից ու աչքերը յաւիտեան փակել: Հայրս կտակեց ինձ, որ աւարտեմ եկեղեցու շինութիւնը. ես ինքս, ինչ թագցնեմ, այդ ժամանակ սուղ միջոցների տէր էի. բայց յուսալով առ Աստուած, շարունակեցի գործը և, ինչպէս կըտեսնէք տպագրած հաշւից, 18.500 րուբլի ծախսելով իմ սեպհական միջոցներից, աւարտեցի այդ սրբազան շինութիւնը, որն ահա, ձեր առաջ նւիրում եմ հօրս և մորս յիշատակին, խնդրելով ձեզանից միայն մի անկյուն ոսկրներիս համար, իմ շինած եկեղեցու պատի տակ՝ ծնողացս դամբարանի մօտ»:

«Մշակ», 1901, N 87, էջ 3:
«Տարազ», 1901, N 19, էջ 220:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 448:

Շուտով Վեհափառը օրհնության և գոհունակության կոնդակ է հղում «...յանուն պ. Աղէքսանդրի Մ. Ջաղէթեան վասն շինութեան ծախիւք նորա եկեղեցւոյն որ ի Ղազախ...»: Մեկ այլ կոնդակով Ջաղեթյանցների ժառանգներին էլ է թույլատրվում թաղվել եկեղեցու գավթում:

«Արարատ», 1901, էջ 264:
Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 18, գ. 421, թ. 4:
«Արարատ», 1901, էջ 478: Ի դեպ, 1916 թ. օգոստոսի 26-ին Քարվանսարայում (այժմ՝ ՀՀ, ք. Իջևան) վախճանված Ալ. Ջաղեթյանցի աճյունն ամփոփվել է Սբ. Վարդան եկեղեցու գավթում՝ մուտքի մոտ. «Նրա հուղարկավորության հանդեսին մասնակցում էին նաև թուրք աղալարներ և հոգևորականներ, որոնք իրենք պատգամավորներով հավաքվելով հայոց եկեղեցու գավթում, հայտնեցին նույնիսկ իրենց երախտիքը հանգուցյալին և ասացին, որ հանգուցյալը քաղաքի հայոց եկեղեցին կառուցելուց հետո եղել է նաև մեջիդի շինության գործին նպաստողներից առաջին անձը» (Խառատյան Հ., Մկրտիչ և Ալեքսանդր Ջաղեթյանցները՝ Ղազախի Սուրբ Վարդանանց եկեղեցու կառուցողներ, «Էջմիածին», 1994, Զ-Է, էջ 96):
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 448:

1905-1906 թթ. հայ-թուրքական ընդհարումներ
1905 թ․

1905-1906 թթ. հայ-թուրքական ընդհարումների ժամանակ եկեղեցին ենթարկվել է թալանի:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 448:

Նորոգություն
1907 — 1912 թթ․

Հայտնի է, որ 1907-1912 թթ. գրագրություններում ղազախցիները ցանկություն են հայտնել վերանորոգել եկեղեցու ցանկապատը (այն պետք է պատրաստվեր կաղնեփայտից, ամրացվեր երկաթաթելով և ունենար երկու դարպաս), որի համար նախատեսված ծախսը կազմում էր 181 ռուբ.: Այդ աշխատանքների իրականացման համար հաստատվել էր նաև հոգաբարձուների կազմը (Գերասիմ Բաղրամյանց, Իվան Ջաղեթյանց և Մատթեոս Բաղդասարյանց): Ի վերջո 1912 թ. հոգևոր իշխանությունները թույլտվություն են տվել:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 1254, թ. 13, 15-18, 21:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 448:

Պատմություն
1918 թ․

1918 թ. փետրվարին, երբ Ղազախի հայերը անվտանգության նպատակով հեռացել էին քաղաքից և ապաստանել Քարվանսարայում, Սբ. Վարդան եկեղեցին թուրք խաժամուժի կողմից ենթարկվել է կողոպուտի: Այդ մասին ծխական քահանա Զաքարիա Ապրեսյանցը գրել է. «...արդեն մարտ ամսին սկսեցին մեզ հասնել լուրեր այն մասին, որ հայոց և ուղղափառ եկեղեցիները ենթարկվել են թալանի և սրբապիղծ վերաբերմունքի մութ, մոլեռանդ մասսաների կողմից: Այս լուրերը համարելով ճշմարտությունից զուրկ, ես սկսեցի հավաքել առավել ճշգրիտ տեղեկություններ, որոնցով ամբողջությամբ հաստատվեց այն ամենը, ինչի մասին խոսվում էր... թալանել են եկեղեցին՝ նախապես ջարդելով ապակիները և կատարելով սրբապիղծ գործողություններ, իսկ այդ ընթացում Ղազախի ղեկավարությունը ոչ մի միջոց չի ձեռնարկել, ակնհայտորեն գտնելով, որ դա իր պարտականությունների շրջանակներից դուրս է...»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 1254, թ. 13, 15-18, 21 (բնագրում՝ “...уже в марте месяце стали до нас доходить слухи о том, что армянская и православная церковь подверглись разграблению и кощунственному отношению со стороны фанатично настроенных масс. Считая эти слухи лишенными правдоподобности, я стал наводить более точные справки, коими вполне подтвердилось все то, что до этого говорилось... разграбили церковь, предварительно выломав окна и совершив кощунственные действия, а казахская администрация в это время никаких мер не принимала, считая это, очевидно, вне круга своих обязанностей...”).
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 449:

Քահանա
1896 թ․

Ղազախը քահանա չի ունեցել մինչև 1896 թ. ապրիլի 2-ը, երբ քաղաքի համար քահանա է ձեռնադրվել Զաքարիա Ապրեսյանցը (ավարտել է Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցը և չորս տարի զբաղվել ուսուցչությամբ) և հովվել ներառյալ 1918 թ.:

«Արձագանք», 1897, N 35, էջ 3:
Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 1079, թ. 3:
Նաև՝ «Հայերի կոտորածները Բաքվի և Ելիզավետպոլի նահանգներում. 1918-1920 թթ.» փաստաթղթերի և նյութերի ժողովածու, Երևան, 2003, էջ 69:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 449:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սարգիս Դարչինյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ