Խաթրավանք Վանք :: ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Խաթրավանք Վանք 12 — 17 դդ․

ԼՂՀ / Մարտակերտ / Խունկութալա

Պատմություն

Խաթրավանքն Արցախի առավել հայտնի վանական այն համալիրներից է, որն ամբողջացել է տարբեր ժամանակներում կառուցված և վերակառուցված մի շարք շինությունների ստեղծման արդյունքում:

Սամվել Կարապետյան, Նոր տվյալներ Խաթրավանքի հիմնադրման և շինարարական ընթացքի մասին, «Վարձք», 2012, N 7, էջ 13:

Մի քանի մատուռ-եկեղեցիներից, գավթից, կրկնահարկ մահարձանից, տապանատնից, սեղանատնից և օժանդակ այլ կառույցներից բաղկացած վանական համալիրի շինությունները, առանձին-առանձին վերցրած, մասնավորապես ճարտարապետական առումով թերևս այնքան էլ նշանակալի կառույցներ չեն, սակայն տվյալ դեպքում չափազանց հետաքրքրական են՝ որպես համալիրը գոյացրած բաղադրիչներ, քանի որ վանական համալիրը վերջնականապես ձևավորվել է ժամանակի ընթացքում մեկը մյուսի հետևից ծնունդ առած շինությունների շնորհիվ, ուստի ինքնին կարևորվում է վանքի գոյացման շինարարական փուլերի ուսումնասիրության խնդիրը:

Սամվել Կարապետյան, Նոր տվյալներ Խաթրավանքի հիմնադրման և շինարարական ընթացքի մասին, «Վարձք», 2012, N 7, էջ 13:

Ինչպես այլուր, Խաթրավանքի պարագայում ևս կառույցների ժամանակագրական հաջորդականությունը մասամբ պարզվում է միմյանց հպված տարբեր որմակից շինությունների «կարերի» ուսումնասիրությամբ: Խաթրավանքում, բարեբախտաբար, բավականաչափ առատ են նաև պահպանված շինարարական արձանագրությունները, որոնք է՛լ առավել օգնում են խնդրի պարզաբանմանը:

Մի շարք այցելությունների շնորհիվ Խաթրավանքում համալիր ուսումնասիրություններն իրականացվել են 1978-2011 թթ. ընթացքում:
Սամվել Կարապետյան, Նոր տվյալներ Խաթրավանքի հիմնադրման և շինարարական ընթացքի մասին, «Վարձք», 2012, N 7, էջ 13:

Բազմաթիվ շինություններից բաղկացած վանական համալիրում, այնուամենայնիվ, առավել վաղ թվագրված հուշարձանները ոչ թե ճարտարապետական կառույցներն են, այլ ավերված գերեզմանոցից մեզ հասած 1104, 1167, 1179 թթ. խաչքարերը:

1104 թ. խաչքարն ագուցվել է 1204 թ. կառուցված եկեղեցու բարավորին, որի մասին տե՛ս իր տեղում:
Սամվել Կարապետյան, Նոր տվյալներ Խաթրավանքի հիմնադրման և շինարարական ընթացքի մասին, «Վարձք», 2012, N 7, էջ 13:

Մասնավորապես 1167 թ. խաչքար է պահպանվել ԺԷ դարում վերակառուցված եկեղեցու գլխավոր խորանից դեպի արևելք բացված լուսամուտից ներքև:
Երկրորդ խաչքարը գտնվում է վանքի հիմնական կառույցներից մոտ 100 մ հարավ՝ ավերված գերեզմանոցում:
Ահա այս երկու խաչքարերը վկայում են, որ Խաթրավանքից մեզ հասած նախքան ամենահին շինության՝ միանավ փոքրիկ եկեղեցու ծնունդը (որը, ինչպես ստորև կտեսնենք, կառուցվել է ոչ թե գրականության մեջ ցարդ բազմիցս վկայակոչված 1204 թ., այլ նրանից 22 տարի ավելի վաղ՝ 1182 թ.) տեղում եղել է խաչքարերով գերեզմանոց: Ընդ որում, խաչքարերի և տապանաքարերի մի մասը հետագա դարերում, օտար տիրապետություններով պայմանավորված, մշակույթի անկումային շրջանում գործածվել է որպես շինաքար:

Սամվել Կարապետյան, Նոր տվյալներ Խաթրավանքի հիմնադրման և շինարարական ընթացքի մասին, «Վարձք», 2012, N 7, էջ 13-14:

Վանական համալիրի հնագույն շինությունը, ինչպես դա պարզվում է հենց նույն կառույցի հարավային որմին արտաքուստ ագուցված շինարարական արձանագրությունից, հյուսիսակողմի միանավ եկեղեցին է: Այստեղ հարկ է նշել, որ տարօրինակաբար նախկին բոլոր հետազոտողների տեսադաշտից վրիպած 14 տողով փորագրված և ցարդ անխաթար պահպանված արձանագրությունը պարզում է, որ Խաթրավանքի՝ մեզ հայտնի հնագույն եկեղեցին արդեն 1182 թ. հիմնադրել է Դեսումի դուստրը՝ Սեդան, ով միևնույն ժամանակ հանդես է եկել նվիրատվությամբ: Հանգամանք, որը թույլ է տալիս ենթադրելու, որ նորակառույցն ինքը բնավ էլ տվյալ վայրի կառույցների առաջնեկը չէր, այլ, ըստ երևույթին, վայրն արդեն ուներ հոգևոր կենտրոնի բովանդակություն և նշանակություն, չնայած որ դեռևս չուներ հաստատված վանահայր-առաջնորդ:

Հենց այս արձանագրության հիմքով ցարդ գիտական գրականության մեջ Խաթրավանքի հիմնադրումը վերագրվել է 1204 թ. (տե՛ս Մկրտչյան Շ., Լեռնային Ղարաբաղի պատմաճարտարապետական հուշարձանները, Երևան, 1985, էջ 48; Ուլուբաբեան Բ., Հասրաթեան Մ., Խադավանք-Խաթրավանք, «Հայկազեան հայագիտական հանդէս», հ. Ժ, Պէյրութ, 1984, էջ 23-24; Thierry J.-M., Eglises et couvents du Karabagh, Antélias–Liban, 1991, pp. 89-90):
Սամվել Կարապետյան, Նոր տվյալներ Խաթրավանքի հիմնադրման և շինարարական ընթացքի մասին, «Վարձք», 2012, N 7, էջ 15:

Վանքի շինարարական ընթացքը լուսաբանող հայտնի հաջորդ վիմագիրը 1204 թ.-ից է և, չնայած այն հանգամանքին, որ վերջինս գիտական շրջանակներին հայտնի է դեռևս 1858 թ.-ից, իսկ ավելի ուշ էլ ունեցել է երկու նոր հրատարակություն, այնուամենայնիվ, այսօր էլ կարիք ունի որոշ պարզաբանման: Խնդիրն առնչվում է դեռևս 1960-ական թթ. արձանագրագիտական հատուկ գիտարշավի մասնակիցների ջանքերով Երևան փոխադրված վիմագրի գտնված նախնական վայրի անորոշությանը, քանի որ ժամանակին կոտրատված արձանագրության բեկորները հավաքել են առանց դրանց գտնված վայրի մասին բավարար տեղեկություններ հաղորդելու:
Նշենք, որ արձանագրության առաջին հրատարակիչն ընդհանրապես չի անդրադարձել գտնված վայրի նկարագրությանը, մինչդեռ երկրորդ հրատարակիչը վկայել է, որ արձանագրությունը գտնվելիս է եղել «Արտաքուստ տաճարիս արեւելեան ճակատին»:
Ըստ ամենայնի, արդեն կոտրատված և որմի առջև թափված բեկորների առնչությամբ 1960-ական թթ. տեղում աշխատած գիտարշավի ղեկավար Ս. Բարխուդարյանն էլ նշել է, որ արդեն տեղահան արձանագրությունը գտնվելիս է եղել եկեղեցու «արևելյան պատին արտաքուստ, նրա կենտրոնական վերին մասում»:

Որոշ աղճատումներով վիմագրի առաջին հրատարակիչն է Ս. Ջալալյանցը (տե՛ս նրա՝ Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, հ. Բ, Տփղիս, 1858, էջ 230-231):
Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 194:
Տե՛ս նաև Դիվան հայ վիմագրության, պրակ 5, Երևան, 1982, էջ 121-122:
Սամվել Կարապետյան, Նոր տվյալներ Խաթրավանքի հիմնադրման և շինարարական ընթացքի մասին, «Վարձք», 2012, N 7, էջ 15:

Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ միմյանց կից երեք եկեղեցիների արևելյան ճակատներից հյուսիսայինի և կենտրոնականի նշյալ հատվածները ցարդ միանգամայն անաղարտ են, մինչդեռ հարավայինն է, որի արևելյան ճակատից՝ հատկապես լուսամուտից վեր ընկած հատվածից երեսապատի քարեր են թափված, կարելի է եզրակացնել, որ խնդրո առարկա արձանագրությունը հենց այս եկեղեցուն է պատկանելիս եղել:

Ի դեպ, այս արձանագրությունը հյուսիսային եկեղեցուն վերաբերել չէր կարող նաև այն պատճառով, որ վերջինս հարավային ճակատին արդեն ուներ իր շինարարական արձանագրությունը (1182 թ.), իսկ կենտրոնական եկեղեցու արևելյան ճակատն էլ ամբողջությամբ ԺԷ դարի վերակառուցում է:
Սամվել Կարապետյան, Նոր տվյալներ Խաթրավանքի հիմնադրման և շինարարական ընթացքի մասին, «Վարձք», 2012, N 7, էջ 15:

Հինգ բեկորների բաժանված փոքր-ինչ անհարթ մակերևույթով սալաքարին 10 տողով փորագրված և բովանդակությամբ երկու մասի բաժանված արձանագրության մեջ ոչ միայն վկայվում է Խաթրավանքում արդեն երկրորդ եկեղեցու (տեր Հովհաննեսի ձեռքով) կառուցման մասին, այլև շեշտվում է հոգևոր կենտրոնի՝ վանք լինելու հանգամանքը:

Սամվել Կարապետյան, Նոր տվյալներ Խաթրավանքի հիմնադրման և շինարարական ընթացքի մասին, «Վարձք», 2012, N 7, էջ 15:

Այս նույն եկեղեցու արևմտյան ճակատից բացված միակ մուտքին որպես բարավոր է ծառայում հորիզոնական դիրքով ագուցված պարզ հորինվածքով և քառատող արձանագրությամբ մի խաչքար:

Սամվել Կարապետյան, Նոր տվյալներ Խաթրավանքի հիմնադրման և շինարարական ընթացքի մասին, «Վարձք», 2012, N 7, էջ 16:

Վանքի շինարարական ընթացքը լուսաբանող հաջորդ վիմագիրն արդեն 1890-ական թթ. սկզբներին պահպանվել էր նախնական տեղից վայր ընկած բեկորի տեսքով: 1960-ական թթ. արձանագրության միայն մի հատվածը պարունակող նշյալ բեկորն իսկ չէր վերագտնվել, և «Դիվան»-ի կազմողները ստիպված պարզապես վերահրատարակել էին այն՝ օգտվելով նախորդ և միակ հրատարակությունից: 1999 թ. տեղում գտնվեց խնդրո առարկա արձանագրության երկու բեկորները, սակայն նույն ժամանակ պարզվեց, որ առնվազն երկու բեկոր էլ դեռ պակասում էր:

Սամվել Կարապետյան, Նոր տվյալներ Խաթրավանքի հիմնադրման և շինարարական ընթացքի մասին, «Վարձք», 2012, N 7, էջ 16:

Մ. Բարխուտարյանցի ընթերցման և մեր գտած երկու բեկորների ամբողջացման արդյունքում 1215 թ. «կամար»-ի կառուցման մասին վկայող այս արձանագրությունից ընթերցվում է հետևյալը. (Կամաւն աստուծոյ) ես Հասան եւ | [մայր իմ] Շուշիկ շինեցա|[ք զսուրբ կամար] Պետր(ո)ս հաւր իմո` Խ| ...զթամբար| ...տեղն| ...տապանա|տունս ի [տարին]... ...պատարագ | առնեն իմ հայր ...,| ով զգրեալս խ[ափանել ջանա]| որոշեալ եղիցի ...|ութենէն, ի թ(վին) Ո[ԿԴ] (1215):
Դժվար է հաստատապես պնդել, թե «կամար»-ը, որի կառուցման մասին վկայել է սույն արձանագրությունը, համալիրի որ շինությանն է վերաբերում: Թերևս դա կարող էր լինել համալիրի հյուսիսային կողմում կանգնած կրկնահարկ մահարձանը, որի առաջին հարկը պարզ թաղ՝ «կամար» է, իսկ երկրորդ հարկում միմյանց կից կանգնեցված են եղել զույգ խաչքարեր (պահպանվել են միայն պատվանդանները` փշրված խաչքարերի մնացորդներով):

Սամվել Կարապետյան, Նոր տվյալներ Խաթրավանքի հիմնադրման և շինարարական ընթացքի մասին, «Վարձք», 2012, N 7, էջ 16-17:

Վանական համալիրում առանձնապես խոշոր ծավալի շինարարական աշխատանքներ են իրականացվել 1225 թ.: Փաստորեն նշյալ թվականին որոշվել է արդեն գոյություն ունեցող 1182 և 1204 թթ. կառուցված եկեղեցիների (իրենց փոքր չափերի համար վերջիններս կարելի է նույնիսկ մատուռ անվանել) միջանկյալ ազատ տարածությունը տրամադրել մինչ այդ գոյություն չունեցած գավթին: Ընդ որում, հանրահայտ Զաքարե և Իվանե եղբայրների քույրը՝ Դոփը, գավթի հետ միասին նույն թվականին կառուցում է նաև մի մատուռ, իսկ այդ մասին պատմող տաստողանի արձանագրությունը փորագրել է տալիս նորակառույցի հյուսիսային ճակատին (արևմտյան անկյան մոտ):
Եթե արձանագրության մեջ հիշատակված գավիթն աներկբա ցարդ կանգուն գավիթն է, իսկ «զգաւիթս եկեղեցոյս» ասելով կարելի է հասկանալ գավթի արևելյան կողմում կառուցված և 1691 թ. վերակառուցված խորանը, որով փաստորեն արդեն գոյություն ունեցող եկեղեցիների միջև ձևավորվել էր համալիրի կենտրոնական կամ գլխավոր եկեղեցին, ապա վկայակոչված «մատուռ»-ը թերևս համալիրի հյուսիսարևմտյան անկյունում ձևավորված կցակառույցն է:

Սամվել Կարապետյան, Նոր տվյալներ Խաթրավանքի հիմնադրման և շինարարական ընթացքի մասին, «Վարձք», 2012, N 7, էջ 17:

Ինչ վերաբերում է մատուռի վրա կանգնեցված 1219 և 1220 թթ. գեղաքանդակ զույգ խաչքարերին, ապա կարելի է ենթադրել, որ մի քանի տարի ավելի վաղ կերտված այս խաչքարերը մատուռի տանիքին են զետեղվել կա՛մ 1225 թ., կա՛մ դրանից ոչ շատ ժամանակ անց:

Սամվել Կարապետյան, Նոր տվյալներ Խաթրավանքի հիմնադրման և շինարարական ընթացքի մասին, «Վարձք», 2012, N 7, էջ 17:

Ի դեպ, գավիթ-եկեղեցու խորանի հատվածը հիմնավոր վերակառուցման է ենթարկվել նաև շուրջ չորսուկես դար անց՝ 1691 թ., ընդ որում, այս վերջին վերակառուցման ժամանակ թե՛ ներքուստ և թե՛ արտաքուստ խորանի որմերին ագուցվել են բազմաթիվ, այդ թվում արձանագիր խաչքարեր և տապանաքարեր: Ուշ միջնադարին հատուկ մշակութային ընդհանուր անկումային իրավիճակի վառ դրսևորում է նշյալ գերեզմանական հուշարձանների՝ սոսկ իբրև շինաքար գործածելը: Դրանք ոչ միայն ամենապատահական դիրքով (մեծ մասամբ՝ հորիզոնական) ագուցվել են վերակառուցված խորանի որմերում, այլև դրանցից, ըստ հարմարության, ձևել են ճարտարապետական նոր մասնիկներ: Այս կերպ, օրինակ, ԺԲ-ԺԳ դարերում իշխան Հասանի հիշատակին կերտված տապանաքարը վերածվել է խորանից բացված լուսամուտի գլխաքարի:

Սամվել Կարապետյան, Նոր տվյալներ Խաթրավանքի հիմնադրման և շինարարական ընթացքի մասին, «Վարձք», 2012, N 7, էջ 18:

1691 թ. արձանագրությունից նախ պարզվում են համալիրում առկա եկեղեցիներից երկուսի՝ Սբ. Աստվածածին և Սբ. Առաքելոց անունները, ինչպես նաև երկու խորանների, մինչ ատենի հին կամարը հասնող երեք նոր կամարների նորոգության մանրամասները:

Սամվել Կարապետյան, Նոր տվյալներ Խաթրավանքի հիմնադրման և շինարարական ընթացքի մասին, «Վարձք», 2012, N 7, էջ 19:

Խաթրավանքում ծավալված շինարարական գործունեությանն է առնչվում նաև իշխանուհի Ասփայի թողած, սակայն արդեն 1960-ական թթ.-ից անհետ կորած այն արձանագրությունը, որտեղ խոսվում է խորանի վեմքարի կամ «բեմի սեղան»-ի տեղադրման մասին:

Սամվել Կարապետյան, Նոր տվյալներ Խաթրավանքի հիմնադրման և շինարարական ընթացքի մասին, «Վարձք», 2012, N 7, էջ 19:

Ներկայումս կորած շինարարական բնույթի արձանագրություններից մեկն էլ, որը գտնվելիս է եղել եկեղեցու «ձախակողմեան փոքր խորանի վերայ», ավանդում է, որ վանքի եկեղեցիներից «ձախակողմյանը»՝ օծված Սբ. Պրոկոպիոսի անվամբ, կառուցել է վանքի առաջնորդ տեր Հովհաննեսը:

Սամվել Կարապետյան, Նոր տվյալներ Խաթրավանքի հիմնադրման և շինարարական ընթացքի մասին, «Վարձք», 2012, N 7, էջ 20:

Պատկերաքանդակ, Բարձրաքանդակ 13 դ․

Սամվել Կարապետյան, Հայաստան, Երևան, 2009, էջ 325:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Առյուծի գլխաքանդակ Խաթրավանքում. 13-րդ դ.

Պատկերաքանդակ, Բարձրաքանդակ 13 դ․

Սամվել Կարապետյան, Հայաստան, Երևան, 2009, էջ 325:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2005 թ․

Փղի գլխաքանդակ Խաթրավանքում. 13-րդ դ.

Արձանագրություն, Հայերեն, Շինարարական 1182 թ․

Սեդայի կառուցած եկեղեցու շինարարական արձանագրությունն ավանդում է.

Սամվել Կարապետյան, Նոր տվյալներ Խաթրավանքի հիմնադրման և շինարարական ընթացքի մասին, «Վարձք», 2012, N 7, էջ 15:

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Տեսակը Գրչանկար

Արձանագրություն, Հայերեն, Շինարարական 1204 թ․

Ի ՈԾԳ (1204) թուիս ես տ(է)ր Յոհանէս շինեցի զեկեղ|եցիս եւ ժողովեցի զխաչ եւ զգիրք որ ի սմա եւ արկ | զՋոթացն այգին եւ զՄատաղիսն բազում աշխատութ(եամ)բ | եւ ետու զվանքս իւր ամէն սահմանաւ իմ աւագ աղբաւրս Հաս|անա եւ իւր որդեացն Հաթերքո տեառնն միջնորդութ(եամ)բ, ով խ|ափանէ խափանեցի ի կենացն ա(ստուծո)յ: Յանուն ա(ստուծո)յ այս իմ գիր է Հաս|անա, որ երբ աղբէրս զեկեղեցիս շինեաց ու զվանքս ինձ երետ, ես | զԽնձորոբակս իւր սահմանովն ի յեկեղեցիս տուի, ով հակ|առ կա ա(ստուծո)յ է հակառակ, ով զայս գիրս խափանէ, չունի թող|ութի(ւ)ն յա(ստուծո)յ:

Սամվել Կարապետյան, Նոր տվյալներ Խաթրավանքի հիմնադրման և շինարարական ընթացքի մասին, «Վարձք», 2012, N 7, էջ 15:

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Արձանագրություն, Հայերեն, Շինարարական 1215 թ․

Մ. Բարխուտարյանցի ընթերցման և մեր գտած երկու բեկորների ամբողջացման արդյունքում 1215 թ. «կամար»-ի կառուցման մասին վկայող այս արձանագրությունից ընթերցվում է հետևյալը.

Սամվել Կարապետյան, Նոր տվյալներ Խաթրավանքի հիմնադրման և շինարարական ընթացքի մասին, «Վարձք», 2012, N 7, էջ 16-17:

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Տեսակը Գրչանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Արձանագրություն, Հայերեն, Շինարարական 1225 թ․

Հանրահայտ Զաքարե և Իվանե եղբայրների քույրը՝ Դոփը, գավթի հետ միասին 1225 թ. կառուցում է նաև մի մատուռ, իսկ այդ մասին պատմող տաստողանի արձանագրությունը փորագրել է տալիս նորակառույցի հյուսիսային ճակատին (արևմտյան անկյան մոտ).

Թո(ւին) ՈՀԴ (1225). ես Դոփս դուստր Ս(ա)|րգսի, քոյր Զաքարեի եւ Իւանէի շ|ինեցի զգաւիթս եկեղեցոյս եւ զմա|տուռս եւ տվի զաւետարանս եւ | յԱնկաբակուց երկիրն եւ զիմ Հակուռենայ մատաղիսն յեկեղ|եցիս իմ հոգոյ յԱ(ստուա)ծածնին. | ժամն :Գ: (3) աւր ինձ արարե|ք, ով խափանէ չունի թո|ղութիւն Ա(ստուծո)յ:

Հրատ. Շահխաթունեանց Յ., Ստորագրութիւն Կաթուղիկէ Էջմիածնի և հինգ գաւառացն Արարատայ, Բ, Էջմիածին, 1842, էջ 363-364; Ջալալեանց Ս., Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, Տփխիս, 1842, Ա, էջ 207; Դիվան հայ վիմագրության,V, էջ 127:

Ծանոթ. Շահխաթունյանցի ընթերցման մեջ առկա սխալների նույնական կրկնությունները Ջալալյանցի մոտ (օրինակ` «եկեղեցոյս»-ի բաց թողումը, «Հակուռինայ զիմ մատաղիս» սխալ ընթերցման կրկնությունը և այլն) վկայում են, որ Ջալալյանցը բավարարվել է վիմագրի սոսկ վերահրատարակումով: «Դիվան...»-ի կազմողները սխալ են վերծանել տեղանունը («Հակուդենայ» ձևով) և ներկայացրել անիրական գրչանկար: Ի դեպ, Հակուռենա տեղամասը Հըկոռան արտասանությամբ այսօր էլ հայտնի է Վաղուհասի և Խունկութալայի բնակիչներին: Քարի չափերն են՝ 35 x 47 սմ:

Սամվել Կարապետյան, Նոր տվյալներ Խաթրավանքի հիմնադրման և շինարարական ընթացքի մասին, «Վարձք», 2012, N 7, էջ 17:

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Տեսակը Գրչանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Արձանագրություն, Հայերեն, Հիշատակագրություն

Համեմատաբար հեշտությամբ ընթերցվող տապանագրի սկզբնամասում կարդում ենք.

Այս է հա|նգիստ իշ|խան Հասա|(նա)...

Սամվել Կարապետյան, Նոր տվյալներ Խաթրավանքի հիմնադրման և շինարարական ընթացքի մասին, «Վարձք», 2012, N 7, էջ 18:

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Տեսակը Գրչանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Արձանագրություն, Հայերեն, Շինարարական

Խորանի բեմի ճակատին 1691 թ. իրականացված վերակառուցման մասին 7 տողով արձանագրվել է.

Թվ(ին) ՌՃԽ (1691), | շնորհիւ ամենազօր(ի)ն Ա(ստուծո)յ, մեք ն(ո)ւ(ա)ստ(ա)ց(եա)լ ծ(ա)ռ(ա)յք Ք(րիստոս)ի | Ոհ(ա)ն(է)ս, Բ(ա)րս(ե)ղ, Աթ(ա)ն(ա)ս, Ղ(ա)զ(ա)ր վ(ա)րդ(ա)պ(ետ)քս, որոց սեռ | գոլ(ո)վ մեծափ(ա)ռ իշխ(ա)նին Հ(ա)սանա շ(ի)ն(ե)ց(ա)ք զս(ուր)բ տա|ճ(ա)րս Ա(ստուա)ծ(ա)ծնի եւ ս(ուր)բ Առ(ա)ք(ե)լ(ո)ցն, յ(ա)ջ(ա)կ(ո)ղմ(եա)ն :Բ: (2) խ(ո)ր(ա)նս, :Գ: (3) մեծ | կամ(ա)րօքն մինչ ի ատեն(ի) հին կամ(ա)րն կց(եա)լ բ(ա)զ(ու)մ երկամբք | եւ աշխ(ա)տ(ա)նօք ի դ(ա)ռն ժամ(ա)նակի աղօթս յ(ի)շ(ե)լ աղ(ա)չ(ե)մք։

Հրատ. Ջալալեանց Ս., Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, հ. Բ, Տփղիս, 1858, էջ 231; Դիվան հայ վիմագրության,V, էջ 126:

Ծանոթ. «Դիվան»-ում, մանր տարընթերցումներից զատ, վերջին` «աղ(ա)չ(ե)մք» բառը սխալմամբ վերծանվել է «Ղազար ք(ահանայն)», և դրանից էլ հորինվել է, թե իբր Ղազարը եղել է արձանագրության փորագրողը:

Սամվել Կարապետյան, Նոր տվյալներ Խաթրավանքի հիմնադրման և շինարարական ընթացքի մասին, «Վարձք», 2012, N 7, էջ 18:

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Արձանագրություն, Հայերեն, Նորոգություն

Թերևս շինարարական ինչ-որ դրվագ է լուսաբանել նաև գավիթ-եկեղեցու արտաքուստ հարավային պատի՝ զգալի մասով իսպառ հողմահար երեսապատի երկու շարք սրբատաշ կամ կոփածո քարերին փորագրված քառատող արձանագրությունը.

...նորոգ ի :ՂԵ: (95) ...որոգ շր... | ստեղծման բարեացս ի տ(եառն)է ամէն | ...ազատ չորեքտասան... ...եւ ձեռնտութ(եամ)բ... | [դուստր Հասա]նա Դոփեան։

Հրատ. Դիվան հայ վիմագրության,V, էջ 125:

Ծանոթ. ժամանակը` ԺԳ դար: Աչքի է ընկնում շքեղ և մեծաչափ տառերի (18 սմ) ընտիր գրչությամբ: «Դիվան»-ի հրատարակության համեմատ ներկայացնում ենք առավել լրացված վերծանությունը:

Սամվել Կարապետյան, Նոր տվյալներ Խաթրավանքի հիմնադրման և շինարարական ընթացքի մասին, «Վարձք», 2012, N 7, էջ 19:

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Տեսակը Գրչանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Արձանագրություն, Հայերեն, Շինարարական

Շնորհիւն Քրիստոսի ես Ասփե դուստր արքայաշուք իշխանին Տարսայիճին, թագազարմ մօրն իմոյ Մինախաթունին նպաստ եղեալ քրիստոսապսակ գլխոյ իմոյ մեծափառ իշխանին Գրիգորի ի շինութիւն լուսանուէր սուրբ եկեղեցւոյս՝ կամեցաւ ի ձեռն քահանայապետին մեծի տ(եառ)ն Յօհաննիսի, զիմ յարդար ընչից կանգնեցի բեմի սեղան ի զենմանն Քրիստոսի, զի ամենայն կիրակէ և շաբաթ տօն ծննդեան և տեառնընդառաջին, զատկին, վարդավառին և ա(ստուա)ծածնին և ս(ուր)բ խաչին ինձ կատարի պատարագ զամէն եկեղեցիքս, որ և տվի զմեր խաս հողն, բլրի հանդի կապն Ա (1) բահի ջուր, թէ ոք ի մերոց կամ յօտարաց զայս՝ այս եկեղեցւոյս հանէ, կամ զպատարագն խափանէ՝ ի փառաց որդւոյն ա(ստուծո)յ որոշեալ եղիցի:

Հրատ. Շահխաթունեանց Յ., Ստորագրութիւն Կաթուղիկէ Էջմիածնի և հինգ գաւառացն Արարատայ, Բ, Էջմիածին, 1842, էջ 362; Ջալալեանց Ս., Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, Ա, Տփխիս, 1842, էջ 205-206; Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 194; Դիվան հայ վիմագրության,V, էջ 129:

Ծանոթ. ինչպես իրավամբ նկատել են «Դիվան»-ի հրատարակիչները, եկեղեցու բեմի ճակատին այս վիմագիրը գոյություն չունի, ուստի արձանագրության գտնվելու իրական վայրը դեռևս ճշտման կարիք ունի:

Սամվել Կարապետյան, Նոր տվյալներ Խաթրավանքի հիմնադրման և շինարարական ընթացքի մասին, «Վարձք», 2012, N 7, էջ 19-20:

Արձանագրություն, Հայերեն, Շինարարական

Այս ձախակողմ խորանի սուրբ Պռոկոպիոս է, զմեծ տէր Յովհաննէս շինող եկեղեցոյս որդի Դաւփին, եղբայր մեծ իշխանին Հասանայ, աղաւթս յիշեցէք:

Հրատ. Շահխաթունեանց Յ., Ստորագրութիւն Կաթուղիկէ Էջմիածնի և հինգ գաւառացն Արարատայ, Բ, Էջմիածին, 1842, էջ 362-363; Ջալալեանց Ս., Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, Ա, Տփխիս, 1842, էջ 206; Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 195; Դիվան հայ վիմագրության,V, էջ 128:

Սամվել Կարապետյան, Նոր տվյալներ Խաթրավանքի հիմնադրման և շինարարական ընթացքի մասին, «Վարձք», 2012, N 7, էջ 20:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇐ Արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇖ Հյուսիս-արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇘ Հարավ-արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Տեսակը Լուսանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Խաթրավանքի սեղանատունը

Տեսակը Լուսանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Խաթրավանքի սեղանատունը

Տեսակը Լուսանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Խաթրավանքի սեղանատունը

Տեսակը Լուսանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Խաթրավանքը Տրտու (Թարթառ) գետի աջակողմյան անտառածածկ լեռնալանջին

Տեսակը Լուսանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Ուղղությունը ⇖ Հյուսիս-արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Ուղղությունը ⇘ Հարավ-արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Տեսակը Չափագրություն
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան, Էմմա Աբրահամյան
Տարեթիվ 2005 թ․

Հրատարակության պատրաստեց ճարտարապետ Աշոտ Հակոբյանը, 2012 թ.