Մելիքական ապարանք :: ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Մելիքական ապարանք 1786 թ․

ԼՂՀ / Ասկերան / Ավետարանոց

Տեղադրություն

Երրորդ ապարանքը միակն է Ավետարանոցում, որ մեզ է հասել կիսավեր վիճակում և կառուցված է արևելահայաց բլրալանջի ընդարձակ դարավանդահարթակի վրա՝ խորքի պատով հպված լանջին:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 91:

Պատմություն
1786 թ․

Այս «ամարաթ»-ապարանքը պատկանում է Մելիք-Շահնազար Բ-ի որդի Հուսեյն-բեկին և նրա կառուցած-«շինել տվածն է» 1786 թվականին: Ուշագրավ է, որ չնայած ապարանքը կառուցվել է անբարեհիշատակ Մելիք-Շահնազար Բ-ի օրոք (1747-1792 թթ.), սակայն շեշտված է նրա պատկանելությունը վերջինիս ապօրինի-թրքածին որդուն՝ Սեյին-բեկին (Մելիք-Հուսեյն Բ), որի քույրը կնության էր տրված Շուշվա Իբրահիմ խանին և որը վերջինիս կողմից անօրինաբար Վարանդայի մելիք կարգվեց հոր մահից հետո, մելիքական աթոռի օրինական ժառանգորդ, միահորածին ավագ եղբոր՝ Մելիք-Ջումշուդի փոխարեն: Տեղին է նշել, որ Մելիք-Ջումշուդը այնուամենայնիվ իր ձեռքն է վերցրել գավառի իշխանությունը (1792-1812 թթ.) և իր հայրենանվեր գործունեությամբ վերականգնել Մելիք-Շահնազարյան տոհմի վաղեմի բարի համբավը: Ինչպես վկայում է 1792 թվականին՝ Մելիք-Շահնազարի մահից մի քանի օր առաջ Ամարասի Իսրայել կաթողիկոսի կազմած չափազանց հետաքրքրական մի գրությունը, հոր թրքաբարո կենցաղից ու ազգակործան գործերից վիրավորված ու դառնացած Մելիք-Ջումշուդը արժանապատվորեն հրաժարվել է «Խամսում ու աշխարքում» ճանաչված այդ «մին մարդ»-ուց ընդունել գավառի իշխանությունն ու անբավ հարստությունը, այդ թվում «իմարաթ»-«ամարաթ»- ապարանքները, ասելով. «ես էնչափ ունեմ, որ ինձ հերիք է»: Իսկ նրա ժառանգական ունեցվածքը հայտնի է մեկ այլ փաստաթղթից, որը կայքի ու գույքի մի պատկառազդու ցուցակ է և ավարտվում է ապարանքների թվարկությամբ. «Քարաշեն տներ. Շուշիում՝ երկու հատ, Ավետարանոց գյուղում՝ երեք հատ»:

Րաֆֆի, Երկերի ժողովածու, հատոր 9 (Երկու ամիս Աղվանից և Սյունյաց աշխարհներում, Խամսայի մելիքություններ), Երևան, 1987, էջ 499, 502, 504-505: Մելիք-Հուսեյն Բ-ը մահացել կամ սպանվել է 1801 թ., Մելիք-Ջումշուդը՝ 1812 թ.: (Տե՛ս «Դիվան հայ վիմագրության», պրակ 5, Երևան, 1982, էջ 150-151): Լեո, Հայոց պատմություն, հատոր 3, գիրք Բ, Երևան, 1973, էջ 24, 376-377: Լեո, Խոջայական կապիտալ, Երևան, 1934, էջ 169: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 91, 93:

Ինչպես կարծում է Լեոն և վկայում՝ հիշյալ Իսրայել կաթողիկոսը, Մելիք-Շահնազարի կայքից իրենց բաժինն են ունեցել նաև նրա մյուս որդիները (Հուսեյնը, Ջհանգիրը և Ջհանբախշը), սակայն ակներև է, որ այլուստ արդեն հայտնի և այստեղ նշված Ավետարանոցի երեք ապարանքները ի վերջո անցել են Մելիք-Ջումշուդին, չնայած դրանցից մեկի շքամուտքին վաղօրոք էր շեշտված արձանագրվել. «Սէյին բէկին է այս ամարաթս», քանզի նրա «շինել տուած շէնքն է»:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 93:

Ավետարանոցի այս երեք ապարանքները հետաքրքիր ճակատագիր են ունեցել նաև հետագայում և չնայած գտնվել են բարեշեն գյուղում, հանգամանքների բերումով 1826 թվականին ավերվել են Մելիք-Շահնազարին այնքան հովանավորած պարսիկների ձեռքով:

1813 թ. Գյուլիստանի դաշնագրից հետո, 1817 թ. Արցախում և շրջակայքում զինվորական նահանգապետ նշանակված ռուսական բանակի գեներալ Վալերիան Մադաթովը (Ռոստոմ Մադաթյան) Վարանդայում 15 գյուղ կալվածք ուներ, որոնց թվում և իր ծննդավայր Ավետարանոցը: Այստեղ էլ նա ապարանքներից մեկի վրա «կառոյց զիւրն պալատ շքեղ ձևակերպութեամբ, ըստ արևմտեան ախորժակաց» (Ս. Ջալալեանց, Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, մասն Բ, Տփխիս, 1853, էջ 246): Սակայն 1826 թվականին պարսից թագաժառանգ Աբբաս-Միրզայի զորքերը, հանկարծակի Արցախ ներխուժելով և գրավելով Ավետարանոցը, ուր ռուսական զորաջոկատի հենակետն էր, ավերել են նաև Մադաթովի վերակառուցած պալատը և մյուս ապարանքները: (Տե՛ս Րաֆֆի, Երկերի ժողովածու, հատոր 9 (Երկու ամիս Աղվանից և Սյունյաց աշխարհներում, Խամսայի մելիքություններ), Երևան, 1987, էջ 574-584): Ուշագրավ է նաև, որ Մ. Բարխուդարյանցի ու Ե. Լալայանի կարծիքով իշխան Մադաթովն իր բնակարանը կառուցել է Մելիք-Բաղու ապարանքի վրա, իսկ Րաֆֆին, Ս. Ջալալյանցն ու Ստ. Լիսիցյանը այդ վերակառուցումը վերագրում են Մելիք-Շահնազարի ապարանքին: Նկատի ունենալով վերջիններիս փոքր-ինչ ավելի առարկայական նկարագրությունները և հուշարձանի այժմյան վիճակը՝ կարելի է ենթադրել, որ, իրոք, հենց այս ապարանքն է վերակառուցվել: (Տե՛ս նաև «Մեղու Հայաստանի», 1873, N19, էջ 3): Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 93:

1786 թ․

Սակայն պատահական չէ նաև, որ ինչպես երևում է, Մելիք-Շահնազարի օժանդակությամբ 1786 թ. կառուցված այս ապարանքը, այնուամենայնիվ, համեմատաբար քիչ է տուժել պարսիկների ավերմունքից և իր կիսավեր ու ամբողջական շինություններով հասել է մեր օրերը: Այս մասին է խոսում նաև Ստ. Լիսիցյանի նկարագրությունը, ըստ որի՝ հուշարձանի վիճակը մեր դարասկզբին այսպիսին էր. «Այս շարքի (Մելիք-Բաղու ապարանքի գլխատների-Ա.Ղ.) հյուսիսային վերջավորությունում կանգուն է երեք ղարադամներից բաղկացած ևս մի խումբ՝ Մելիք-Բաղուց ուշ ապրած Մելիք-Սեիրինը: Սենյակների այս շարքը հետևի (արևմտյան) պատով խորացած է ժայռալանջի թեքության մեջ, իսկ առջևինը (արևելյանը) ուղղված է դեպի սալարկված բակը: Յուրաքանչյուր ղարադամ ելք ունի դեպի բակ»: Երեք «ղարադամ»- գլխատներից այժմ պահպանվել են երկուսը. մեկը՝ ամբողջական, իսկ հյուսիսից սրան կից երկրորդը՝ կիսավեր վիճակում: Ստ. Լիսիցյանի մեկ այլ տեղեկությունը մի անգամ ևս հաստատում է երեք գլխատան երբեմնի գոյությունը. ապարանքի հետագա վերակառուցման առթիվ նա գրում է. «Այստեղ մեկական սենյակ առջևից ուղղակի կցված են առաջին և երրորդ ղարադամին (երեք ղարադամների շարքից) և ծածկված են երկայնական թաղով, հողե հատակի մեծ մասը վեց վերշոկ (26,5 սմ Ա.Ղ.) բարձրացված է»: Հարավային՝ կանգուն գլխատան ճակատապատին այսօր էլ մնում է այս սենյակներից մեկի թաղի մնացորդը, իսկ դրա առջևի բակում, գլխատան հատակից բարձր հողաշերտի վրա նկատելի են շարվածքի հետքեր:

Лисициан С. Д., К изучению армянских крестьянских жилищ (Карабахский карадам), “Известия кавказского историко-археологического института”, том III, Тифлис, 1925, с. 105-107. Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 93:

Ճարտարապետություն

Կանգուն գլխատան հարավային կողմում պահպանված մեկ այլ շինության հիմնապատերը մնացել են մերօրյա կցակառույցի տակ և անմատչելի են, իսկ դրա հետ կապող մուտքը փակված է: Տեղացիների հավաստմամբ այստեղ եղել են նաև երկարավուն հատակագծով թաղածածկ դահլիճներ, որոնք, ըստ ամենայնի, իրենց ավանդական հորինվածքով կրկնվել են գլխատների շարքի երկու կողմում:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 93:

Այսպիսով պարզվում է, որ մինչև այժմ հայտնի մեկ կամ երկու գլխատնավոր ապարանքների կողքին Ավետարանոցի այս մելիքական տունը յուրահատուկ է եղել իր երեք գլխատնով, որոնցից մեզ հասած երկուսը, և հատկապես՝ միակ ամբողջականը, նույնպես խիստ ինքնատիպ են:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 93-94:

Դրանք ամենախոշորն են նմանօրինակների մեջ (հատակագծում ներքուստ՝ 7,65 x 7,65 մ), մեկական արտաքին մուտք ունեն արևելյան ճակատապատի միջին մասում և հաղորդակցվում են կամարակապ լայն դռան միջոցով: Գլխատներից հարավայինը կանգուն է և ունի քարաշեն, գոցվող թաղերով կազմված երդիկավոր գմբեթածածկ, իսկ երկրորդի նույնպիսի ծածկը փլվել ու թափվել է ներս՝ մինչև թաղերից պահպանված ստորին շարքերը: Ապարանքի ներքին լուծումների յուրօրինակ ու զուսպ վայելչության մասին է վկայում կանգուն գլխատունը. մուտքի դիմացի լանջակից պատը ձևավորված է երկու միաչափ, լայնաթռիչք ու կամարակապ որմնախորշերով, որոնց միջև մեկ այլ փոքր ու վերձիգ կամարախորշ կա, ձախակողմյան ողջ պատերեսը զբաղեցնում են կից դահլիճի հետ կապող կամարամուտքը և դրա կողքի երկու խոշոր ու կամարավարտ օջախ-կրակարանները, իսկ աջակողմյան պատում՝ երկրորդ գլխատանը հաղորդակից մուտքի երկու կողմում, նույնպես կամարախորշեր են՝ փոքր բուխարիով: Ընդ որում հատկանշական է, որ մուտքից դիտվող երեք պատերում այդպիսով ստեղծված գրեթե անընդհատ կամարաշարքը ոչ միայն ներքին տարածքի ընդարձակության պատրանք է ստեղծում, այլև՝ երդիկալույսի ներքո խորն ստվերներ ձգելով, պատերից ասես անջատում-թեթևացնում է գմբեթածածկի ցածրամած ու միապաղաղ գոցվող թաղերի տեսողական ծանրությունը:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 94:

Սակայն գլխատան ամենաբնորոշ մասը աննախադեպ խոշոր չափերի՝ 2,1 մ բացվածքով ու 1,7 մ խորությամբ զույգ կից կրակարաններն են, որոնց ճակատակամարի թռիչքը էլ ավելի է մեծացված եզրամույթերի հաշվին, իսկ բրգաձև հորերի տեսքով ծխատարները տանիքում ավարտվում են ուղղանկյուն անցքերով:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 94:

Երկրորդ գլխատան որմնախորշերն ու երրորդի հետ կապող մուտքը այժմ հողածածկ են և դրանց ձևերը որոշակի կդառնան միայն պեղումներից հետո: Սակայն դժվար չէ կռահել, որ և՛ այս, և՛ չպահպանված երրորդ գլխատունը նույնպիսի հարուստ ներքին հարդարանք են ունեցել: Նախորդ գլխատնավոր ապարանքների ուսումնասիրման փորձը հուշում է նաև, որ այստեղ ևս գլխատներն ու դահլիճները բակի կողմից ունեցել են թաղածածկ ու կամարակապ նախասրահներ: Ուշագրավ է, որ կանգուն գլխատան բակահայաց պատին պահպանված երկայնական թաղի հիշյալ մնացորդը օրգանապես կապված է պատի հետ և, հավանաբար, ի սկզբանե պատկանել է նախասրահին, իսկ վերջինս էլ հետագայում վերակառուցվելով՝ վեր է ածվել, Ստ. Լիսիցյանի բնորոշմամբ, «գեներալական» սենյակների:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 94:

Ակնհայտ է նաև, որ լանջին պահպանված պարսպապատը շարունակվել ու շրջապատել է մելիքական տան համակառույցը՝ ձորահայաց հենապարսպով ընդգրկելով ընդարձակ բակը: Այսինքն՝ մելիքանիստ ավանի բերդապարսպով պաշտպանված ապարանքը, այնուամենայնիվ, ինքնուրույն շրջապարիսպ է ունեցել և եղել է բերդավանի յուրօրինակ փոքրիկ միջնաբերդերից մեկը, հիմնական միջնաբերդի՝ Կուսանաց վանք-ամրոցի կողքին:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 95:

Ապարանքը հիմնականում կառուցված է սպիտակավուն գույնի կոպտատաշ որձաքարից, սրբատաշ են միայն մուտքերի և խորշերի եզրամասերն ու կամարները: Կանգուն գլխատան ներսում պատերի ու գմբեթաթաղի քարերը ծխից խիստ սևացած են, երդիկանցքը փոքր-ինչ քանդվել-լայնացել է: Պատերի ու պարսպի հաստությունը 1,2 մ է, զույգ բուխարիների մասում՝ 2,2 մ: Պահպանված ներքին մուտքերը լուծված են դարաշրջանին հատուկ արտաքին շքամուտքերի ձևով. բացվածքը եզրային ելուստներ ունի, որոնք կրում են պահունակավոր կամարավարտի մեջ առնված կիսակլոր բարավորաքարը: Բնորոշ են նաև զույգ կրակարանների ու խորքի պատի երկու որմնախորշերի լայնաթռիչք կամարների թույլ արտահայտված երկկենտրոնությունը, ինչպես նաև խորշերի երկշար կամարաղեղները:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 95:

Ավետարանոցի պալատական համալիրը բնագավառի պատմության մեջ մեծ ճանաչողական արժեք է ոչ միայն երեք ապարանքներից բաղկացած իր եզակի կազմով, այլև դրանցից մեկի մեջ հազվագյուտ երկու, իսկ մյուսում՝ աննախադեպ երեք գլխատների առկայությամբ: Վերջինից կանգուն մնացած միակ գլխատունը, միաժամանակ, ուշ միջնադարյան նույնատիպ հուշարձանների շարքում առանձնանում է ինքնատիպ հորինվածքով և լավագույնս է մարմնավորում ընչավետ մելիքական ընտանիքի կենցաղավարման առանձնահատկություններն ու քարակերտ ապարանքաշինության ասպարեզի ճարտարապետաշինարարական ձեռքբերումները:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 95:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Շինարարական 1786 թ․

Այժմ չպահպանված շինարարական արձանագրությունը հայտնում է.
«ԱՅՍ ԱՄԱՐԱԹՍ ՄԷԼԻՔ ՇԱՀՆԱԶԱՐԻ ՈՐԴԻ ՍԷՅԻՆ ԲԷԿԻՆ ՈՐ Է ԱՅՍ ՇԻՆՈՒԹԻՒՆՍ ՈՐ ՇԻՆԵԼ ՏՈՒԱԾ ՇԷՆՔՆ Է. Թ ՌՄԼԵ» (1786) :

Մ. Բարխուտարեանց, Արցախ, Բագու, 1895, էջ 95, «Դիվան հայ վիմագրության», պրակ 5, Երևան, 1982, էջ 152: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 91:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը տեսարան
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Տեսակը Չափագրություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արտակ Ղուլյան
Աղբյուրը Գծագիր

Տեսակը Վերակազմություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արտակ Ղուլյան
Աղբյուրը Գծագիր