Հանդաբերդ Բերդ :: ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Հանդաբերդ Բերդ 5 — 14 դդ․

ԼՂՀ / Քարվաճառ / Չափնի

Տեղադրություն

Ոչ միայն Ծար գավառի, այլեւ ողջ Արցախի եւ ընդհանրապես Հայոց Արեւելից Կողմանց պաշտպանական հզոր համակարգ ունեցող բերդերի շարքում Հանդաբերդր առանձնահատուկ տեղ է գրավում: Այն գտնվում է ներկայիս Չափնի եւ Ղանլիքյանդ գյուղերի միջել, Լեւ գետի աջ ափին, գետից 600 մ հարավ, անտառածածկ ու խիստ զառիթափերով առանձնացած լեռան գագաթին: Գետափից բերդը բարձր է շուրջ 280 մ եւ գտնվում է 1665 մ-ի վրա: Չորս բոլորից ուղղահայաց քարափներով առանձնացած բերդասարին մոտենալու հնարավոր միակ ուղին ձգվում է հարավ–արեւմտյան կողմի պարսպապատի տակով եւ ժայռակերտ նեղ արահետներով բերդի գլխավոր դարպասին է մոտենում հյուսիսային կողմից:

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 24:

Պատմություն
9 դ․

Փառավոր պատմական անցլյալ ունեցող Հանդաբերդը բազմիցս հիշատակվում է հայ պատմիչների գործերում: Ինչպես վկայում է Կաղանկատվացին՝ Արցախի հյուսիսային գավառների տեր, հայոց Առանշահիկ տոհմի իշխան Սահլ Սմբատյանի որդին՝ Ատրներսեհը IX դարի երկրորդ քառորդում «շինէ զբերդն Հանդու»:

Մովսէս Կաղանկատուացի, Պատմաթիւն Աղուանից Աշխարհի, Երեւան, 1983, էջ 340։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 24:

854 թ․

Ատրներսեհը մահացել է 870-ական թթ., իսկ 854-ին հակաարաբական շարժումներին մասնակցելու պատճառով Բուղա զորապետի կողմից գերեվարվել է խալիֆի նստավայր՝ Սամառա: Հետեւաբար, բերդը կառուցել էր մինչ 854 թ.:

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 24:

Ճարտարապետություն

Հարկ է նշել, որ բերդի պարսպապատերի շարվածքի ուսումնասիրությունը ցույց է տափս, որ սկզբնապես Հանդաբերդը մի փոքրիկ ամրություն էր անկանոն շրջապարսպով, արեւելյան կողմից միակ մուտքով եւ 19x16 մ ներքին մակերեսով: Հետագայում միջնաբերդի վերածված բերդի այդ հատվածը ակնհայտորեն ավելի վաղ շրջանում էր կառուցված եղել, հավանաբար V դարում, իսկ իշխանը ավելի ընդարձակել, ամրացրել ու հզորացրել էր բերդը, այն համալրելով հուսալի ու երկարատեւ պաշտպանության համար բոլոր անհրաժեշտ միջոցներով (ջրի պաշարների կուտակման համար ժայռափոր հորեր, ռազմավարական նկատառումով՝ կեղծ դարպաս, շրջապարսպի հզորացման նպատակով՝ 8 կիսաբուրգեր եւ այլն):

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 24:

Պատմություն

Համաձայն Դադի վանքում պահպանված մի խաչքարի արձանագրության՝ 1142-1182 թթ. Հանդաբերդը պատկանել է Վերին Խաչենի իշխան Հասան Վախտանգյանին:

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 24:

1250 թ․

Մոտ 1250-ին բերդը միեւնույն անվամբ հիշատակվում է Գանձակեցու պատմության մեջ:

Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմության հայոց, Երեւան, 1961, էջ 322։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 24:

1312 թ․

1312 թ. Հանդաբերդը, որպես Դոփյանների իշխանության սահմաններում գտնվող ամրություններից մեկը հիշվում է Խաչակապի Թարգմանչաց վանքի «Աւետարան»–ի հիշատակարանում:

«ԺԴ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ», Երեւան, 1950, էջ 84։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 24-25:

Ճարտարապետություն

Ատրներսեհի շինարարական համալրումներից հետո Հանդաբերդը (փոքրիկ միջնաբերդի հետ միասին) անհամեմատ ավելի ընդարձակ չափեր ընդունեց, քան մինչ այդ էր: Հատակագծում անկանոն ուղղանկյան տեսքով պարսպված արեւելահայաց թեքությամբ բերդի ներքին մակերեսն արդեն զբաղեցնում էր 92x60 մ տարածություն: Պարսպապատերի միջին հաստությունը 1,30 մ է, իսկ պահպանված առավելագույն բարձրությունը՝ մինչեւ 8 մ: Բերդի տարածքում բացի 5-6 վիմափոր հորերից (որոնց խորությունը, փլվածքներով լցված լինելով հանդերձ, այսօր էլ մինչեւ 5 մ է) կիսավեր վիճակում պահպանվում են նաեւ ուղղանկյուն հատակագծով մի շինության մնացորդները: Ինչպես այդ փոքրիկ կառույցը, այնպես էլ բերդի ողջ համալիրը շարված են անմշակ տեղական քարերով, կրաշաղախով: Հյուսիս-արեւմտյան կողմի աշտարակի տակ, բերդ բարձրացող ժայռակերտ նեղ արահետի եզրին, ուղղահայաց եւ արեւմտահայաց ժայռի մեջ փորված է մի փոքրիկ, հարթ հատակով եւ կիսաշրջանաձեւ հատակագծով «սենյակ», որը, թվում է, թե ծառայել է որպես պահակատուն: Չի բացառվում, որ դա նաեւ աղոթատեղի լիներ, քանի որ շատ նման է եկեղեցու խորանի:

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 25:

Նկարագրություն

Հանդաբերդը, որպես պաշտպանական մտածված ու հզոր համակարգ, իր շրջապատում գտնվող բարձրադիր ու տեսարանավոր որոշ լեռնագագաթներին ուներ դիտակետ-պահակակետ կամ այսպես կոչված «արբանյակ» բերդեր:

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 27:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇐ Արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 1994 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Ուղղությունը ⇙ Հարավ-արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 1994 թ․

Հանդաբերդը (Ե-ԺԴ դդ.) գտնվում է Տրտուի ձախ վտակ Լև գետի աջ կողմում

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 1997 թ․

Բերդի արևմտյան պարսպի կիսաաշտարակներից մեկը

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 1994 թ․

Բերդի կեղծ դարպասը