Սբ. Ամենափրկիչ Եկեղեցի :: ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Սբ. Ամենափրկիչ Եկեղեցի

Ադրբեջան / Հյուսիսային Արցախ / Գետաբեկ / Մեծ Ղարամուրատ

Նկարագրություն
1890 թ․

Մեծ Ղարամուրատն իբրև բազմամարդ գյուղ՝ ունեցել է մի քանի եկեղեցի: Դեռևս 1890-ական թվականներին կանգուն կամ կիսավեր այդ կառույցներն ականատեսները հիացմունքով են նկարագրել: 1890 թ., օրինակ, այցելուն նշել է. «...Ղարամուրադի եկեղեցու մեծության ու փառահեղության մասին լսել էի Շուլավերի ծերերից, այժմ աչքով տեսնելով մնացի հիացած: Մեծածախս փառավոր շենք է, տեսքը ներսից առավել հոյակապ է քան թե դրսից, արտաքուստ ցածր շենք է երևում, որովհետև սրբատաշ պատերի ներքևի մասը հողում թաղված է: Դուռը ահավրալից դարի ոգու համեմատ փոքր է, բայց ներս մտնելով աչքի առջև բացվում է ահագին տաճարի շենքը՝ 6 հաղթանդամ, սիրուն քանդակած, խաչերով ծածկված սներով: Սներ՝ ամրակուռ, հաստատ սներ, բարձրակառույց կամարները պահում են անխախտ իրանց գլխին 3-4 տխուր, ավերիչ դարերից ի վեր»: Այնուհետև ցավով ու կսկիծով ավելացնում է. «Ղարամուրադի այժմեան այրում բնակիչները գարնան սկզբից մինչև աշունքը ճաշվա շոգերին տավարը լցնում են վանքի ներսը, որի հետևանքով գոյացել էր անտանելի կեղտ: Թրիքի ծով էր ներսը, մի կերպ հասա սեղանի մոտ: Պատերի ստորին մասերը ներսից այն աստիճան խոնավ են, որ ջուրը կաթ կաթ ծլծլում է բաղանիքի պատերի նման, իսկ ավազանը բոլորովին թաց էր: Սեղանի վրա ոչինչ չէր մնացել, ամեն ինչ պոկած, պլոկած, բեմի վրա միայն անշարժ ձգված կար երկար տաշած քարը, ձախ կողմի խորանի մեջ պատերում ներքև շարած էին խաչքարեր սիրուն քանդակներով, ուղղահայաց կամ հորիզոնական տեսքով դարսած, 3 արշին երկնուց ունեցող խաչքարեր կային պատի մեջ խորանի ներսը: Շատերի վրա գիր չէր նկատվում...: Հարավից սույն տաճարին կպած է փոքր ժամ, ուր կա մկրտութեան ավազան, սեղան, բեմ...: Պատերի մնացած հետքերից ակներև է, որ այս եկեղեցիքը պարսպապատ են եղել: Մեծ տաճարի ծածկը ամբողջ մնում էր չնայելով հողի ահագին շերտին, պոկած էին սեղանի ծածկի մի քանի քարերը, որտեղից անձրևը թափվում էր ներս»:

Եկեղեցին անասնագոմի վերածելու մասին Ս. Քամալյանը նշել է. «Մի քանի ժողովված տեղական այրումների մեջ գտնվում էր մի պառավ, երբ ես հանդիմանել սկսեցի նրանց տաճարը թրիքով, կեղտով լցնելու մասին, պառավն առաջ եկավ և ինքնովին մի խոստովանք ասեց. -աղա, իհարկե աստծու տուն է, ինչ անենք որ հայերն են շինել: Դու էլ գիտես, աղա, որ աստվածավախ աղքատ մարդիկ էտ ղալաթը չեն անելու իրանց տավարը եկեղեցու մեջ քշել: Էսպես անողը առաջինը էս մեծ տան տերն էր, անհուն հարստութիւն ուներ և բազմաթիվ որդկերանց տեր էր: Խաբարը գնաց պրիստավին, որ մի հայ մարդ էր, եկավ մտիկ արեց թե քիլիսան ինչ հալի մեջ է: Խալքը հավատացած էր, որ պրիստավը ղամշով հարուստին կջարդի որ էդպես անիրավ բան ա արել, բայց նա պատիժը թողեց քիլիսուն: Տարեց տարի մեկ էլ էն տեսաք որ կոտորվեցին նրա տնեցիք, իրա մեռնելուց հետ տունն ու տեղը անտեր մնացին: Եվ իրավ այդպես էր ինչպես պառավը պատմեց, երբ մոտեցա հարուստ այրումի տան ահագին սրահին նկատեցի երբեմնի փառավոր տունը կեղտի ու թրքի մեջ կորած մինչև վերի անկիւնը, ավելի վատթար դրութեան մեջ քան տաճարի ներսը: Սակայն ներկա այրումները չուզեցին խոստովանել, որ տաճարի ներսը ապականելու մեջ իրանք էլ մաս ունեն: Քանիցս աշխատում էին միամիտ պառավին խանգարել ընդհատելով, որ հայի տաճարի զորութիւնը չփառաբանի: Բայց պառավը ոչ միայն նրանց սաստին չլսեց, այլ խնդրեց ինձ, որ գնամ անպատճառ սիրուն վանքն էլ տեսնեմ...» (Եղիշե Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարան, Ս. Քամալյանի ֆ., տետր N 1, VI-11, թ. 30-31):
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 89-90:

Ճարտարապետություն

Եկեղեցու ճարտարապետությամբ հիանալու առիթն ունեցել է նաև եպիսկոպոս Բարխուտարյանցը, որն իր հերթին գրել է. «...խիստ ընդարձակ, հոյակապ, կանգուն...: Վեց սիւների վերայ շինուած է մեծ եկեղեցին, որի մէջ մնում են վէմ և սեղան քարերն...»:

Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 308-309:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 90:

Նկարագրություն
1634 թ․

Հարկ է նշել, որ գյուղում ստեղծված ձեռագրերը վկայում են, որ 1634 թ-ից առաջ էլ Մեծ Ղարամուրատում եկեղեցի է եղել: Ուստի նկարագրված եկեղեցին, ամենայն հավանականությամբ, կառուցվել է ավելի հին, գուցե 1634 թ. դրությամբ ավեր վիճակում գտնված եկեղեցու տեղում:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 90:

Գրչօջախներ
1610 թ․

Սբ. Ամենափրկիչ եկեղեցին ունեցել է իր գրատունը, որը համալրվել է ինչպես տեղում ստեղծված, այնպես էլ նվիրաբերված ձեռագրերով: Հայտնի է, օրինակ, որ 1610 թ. ոմն Աղաբաբի պատվերով տեղում ձեռագիր են ընդօրինակել Դավիթ Գեղամեցին և Հովասափ երեցը. «Գրեցաւ ձեռամբ մեղաւոր և տխմար գրչի Դաւիթ սուտանուն եպիսկոպոսի և անարժան Յովասափ երիցոյ, ի թուականիս Հայոց ՌԾ և Թ (1610), ի երկիրն Զակամայ, ի գևղն Ղարամուրատոյ...»: Հիշվում են նաև գյուղի Սարգիս և Ստեփանոս ավագ երեցները. «Աստուած ողորմի ասացէք Սարգիս քահանային, որ աւաք էրէց էր Ղարամուրատ գեղիս, որ միջնորդ էր սկսման գրոյս, և ինքն փոխեցաւ առ Քրիստոս, և որդին իւր Ստեփանոս քահանայն, որ էր աւարտ գրոյս աւաք էրէց այսմ գեղջի, և այլ քահանայքն...»:

«ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ», հ. Ա, կազմեցին` Հակոբյան Վ., Հովհաննիսյան Ա., Երևան, 1974, էջ 363:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 91:

Հայտնի է նաև, որ ձեռագրերից մեկը, օրինակ, գյուղի տանուտեր Առուստամն ու այլոք փրկագնել են և նվիրել եկեղեցուն. «Ես Զակամա երկրիս յախսախ Ալուղուլիս, ես՝ Ոստանս, Մեծ Ղարամուրատին տանուտէր Ըռըստումս, Ղարա Մուրատս, Ղազարս, Նաւասարդս, Ամիրպէկս, Աունի որդի Ամիրպէկս, գնացինք աւհդայ, կացանք զիրանքս անաւրինաց ձեռացն ազատեցինք, բերինք: Մեք Ղարամուրատի ճումուհաթս գեղովի Ը (8) թուման տվինք ազատեցինք, Ս. Ամենափրկիչին վախմ արինք»:

«ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ», հ. Ա, կազմեցին` Հակոբյան Վ., Հովհաննիսյան Ա., Երևան, 1974, էջ 364:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 91:

1682 թ․

Այլ ձեռագիր՝ «Մաշտոց Ձեռացը», հեղինակել է Ղուկաս երեցը 1682 թ.:

«Ցուցակ ձեռագրաց», հ. Բ, Երևան 1970, էջ 200, ձեռ. N 5868:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 91:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Շինարարական 1634 թ․

Խորանի ճակատին եղել է.
Շինեցաւ ս(ուր)բ տաճարս ձեռամբ անարժան ջուղայեցի ուստա Մուսէսին որդի Ետկարին, զաւակ՝ Սողոմոնին հր(ա)մ(ա)ն(ա)ւ Փիլիպոս կ(ա)թ(ու)ղիկոսին եկի շինեցի սուր(բ) եկեղեցիս Ղարամուրադին հայոց թվին ՌՁԳ (1634) ին, ով որ կարդաք ողորմի Մոսէի յիշեցէք ի Տ(է)ր Ա(ստուա)ծ, ձեզ յիշէ ամէն:
Հրատ. Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 309: Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական հանդէս», Թիֆլիս, 1899, N 1, էջ 326: «Դիվան հայ վիմագրության», պր. V, կազմեց Բարխուդարյան Ս., Երեւան, 1982, էջ 273:
Գրակ. Եղիշե Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարան, Ս. Քամալյանի ֆ., տետր N 1, VI-11, թ. 30:
Ծանոթ. Քամալյանը նշել է, թե «Կողքին նկարած է փակագիրը, փրկչական 1634 թ.»:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 90:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն 1635 թ․

«Խորանի դրսից դեպի սեղանը, պատի վրա երկար գրութիւն կար, որի վերևի տողերը մթութեան և հեռու լինելու հետի կարդալու հնար չեղավ, կարդացածս սա է» (ըստ՝ Քամալյանցի) և «Ձախ փոքր խորանի ճակատին» (ըստ՝ Բարխուտարյանցի).
Թվին ՌՁԴ էր (1635) ... և եկեղեցի Սառիկն և հայր Վելիճանն և որդին Ղարա մուրադն, Ղուկասն և դուստրն իւր Գուլաղեն, Զաքարի հայրն՝ Վելիջան, կողակիցն իւր՝ Գուլդանէն, որդին իւր՝ Աջամն, Հ(ա)խն(ա)զ(ա)րն, Ովանէսն յիշեցէք և Ա(ստուա)ծ ողորմի ասէք:
Գրակ. Եղիշե Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարան, Ս. Քամալյանի ֆ., տետր N 1, VI-11, թ. 29: Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 309: Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական հանդէս», Թիֆլիս, 1899, N 1, էջ 326: «Դիվան հայ վիմագրության», պր. V, կազմեց Բարխուդարյան Ս., Երեւան, 1982, էջ 273:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 90:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն 1635 թ․

«Ձախ փոքր խորանի ճակատին».
Ս(ուր)բ սեղանի քարն յիշատակ է ըՌստիմին, իւր եղբայր՝ Էվազին, Պարոնին, իրենց մայր՝ Խաթունին, թվ. ՌՁԴ (1635):
Հրատ. Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 309: Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական հանդէս», Թիֆլիս, 1899, N 1, էջ 326: «Դիվան հայ վիմագրության», պր. V, կազմեց Բարխուդարյան Ս., Երեւան, 1982, էջ 273:
Գրակ. Եղիշե Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարան, Ս. Քամալյանի ֆ., տետր N 1, VI-11, թ. 29:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 90:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Շինարարական

«Սեղանի աջ պատի վրա».
Շինեցի ս(ուր)բ տաճարս յիշատակ Ղուկասին:
Գրակ. Եղիշե Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարան, Ս. Քամալյանի ֆ., տետր N 1, VI-11, թ. 29:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 90:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն

«Տաճարի դրսից հարավային պատի լուսամուտի խաչքարին».
Ս(ուր)բ խաչս բարեխօս աղային ... Հանէսին, Շահզադին»:
Գրակ. Եղիշե Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարան, Ս. Քամալյանի ֆ., տետր N 1, VI-11, թ. 30:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 90:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Մեծ