Շահումյան :: ԱՐՑԱԽԻ ՏԵՂԱՆՈՒՆՆԵՐ

322 Հուշարձան

ԼՂՀ (Երկիր) / Շահումյան (Շրջան)

Աշխարհագրական միջավայր

Վարչական շրջանը զբաղեցնում է Մռավ լեռնաշղթայի արևելյան հատվածի հյուսիսահայաց լանջերից սկիզբ առնող Ինջա, Սևջուր և Փոքր Կյուրակ (Մեծ Կյուրակի աջ վտակը) գետերի վերին և մասամբ նաև միջին ավազանները:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 6:

Շրջանի բարձրագույն կետը հարավարևմտյան սահմանին գտնվող Գյամիշ լեռն է՝ 3725 մ, իսկ ցածրագույնը՝ շուրջ 530 մ:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 6:

Սահմանային են նաև Մռավ լեռը (3340,3 մ) և նույն շղթայի այլ գագաթներ: Ինչ վերաբերում է ներքին բարձրություններին, ապա աչքի է ընկնում Վերիշեն, Բուզլուխ, Մանաշիդ, Էրքեջ և Ռուս Պարիս գյուղերի միջակայքում վեր հառնած Շամփրապտուկ լեռը (1741 մ):

«Մռավ լեռը այստեղից [Գյուլիստանից] ընդամենը մի երկու վերստ ճանապարհ է, բայց ես նրա գագաթը բարձրանալու բախտ չունեցա: Չնայելով իմ բոլոր թախանձանքին, ինձ առաջնորդող քահանան չկամեցավ ինձ հետ գալ, անդադար կրկնելով, թե մեզ կսպանեն: Եվ ոչ մի գյուլիստանցի չցանկացավ ինձ հետ ուղեկցել, միևնույնը կրկնելով: Բանից դուրս եկավ, որ այդ բոլոր երկյուղը խաշնարած թուրքերիցն է, որ այդ լեռան ստորոտներում ցրված են: Զարմանալի բան է, Աֆրիկայում ճանապարհորդը ավելի ապահով է իրան զգում, քան թե այստեղ: Բայց որքան ես տեղեկացա ականատեսներից, թեև Մռավը հեռվից խիստ սրածայր է երևում, բայց նրա գագաթը բոլորովին տափարակ է, և բավական տարածություն ունի» (Րաֆֆի, Երկու ամիս Աղվանից և Սյունյաց աշխարհներում, Երկերի ժողովածու, հ. 8, Երևան, 1963, էջ 589):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 6:

Տարածքով հոսող գլխավոր գետը Սևջուրն է: Թուրքերն այն թարգմանաբար կոչում էին Ղարաչայ: Արևմուտքով հոսող Փոքր Կյուրակ և հարավային սահմանով հոսող Ինջա գետերի հետ համեմատած՝ Սևջուրը թե՛ ավելի ջրառատ է և թե՛ շնորհիվ իրենից ճյուղավորված մի քանի ջրանցքների ու նաև մի ջրամբարի՝ ավելի կենսական (հատկապես շրջանի արևելյան հատվածի ընդարձակ հողատարածքների ոռոգման համար):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 6:

Շրջանում կան չափերով շատ փոքր մի քանի լճակներ: Դրանցից ամենից բարձրն Անտակ ծովն է (ծ. մ. 3116,5 մ): Գտնվում է Գյամիշ լեռնագագաթից ընդամենը 1,9 կմ հյուսիս-արևելք և ունի 260 մ երկարություն և 171 մ առավելագույն լայնություն:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 6:

Հիշատակելի են նաև Գյուլիստանի մոտ Ավան գյոլը, Բուզլուխի մոտ՝ Սուլուքնածովը և ևս մի քանի ավելի աննշան լճակներ:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 6:

Պատմություն

Համաձայն պատմագիտական նորագույն ուսումնասիրությունների՝ շրջանի ներկայիս տարածքը (558 քառ. կմ) համապատասխանում է Պատմական Մեծ Հայքի Ուտիք նահանգի Ուտի-Առանձնակ և Արցախ նահանգի Մեծ Կուանք գավառների հարակից հատվածին:

Հարությունյան Բ., Հայոց Արևելից կողմերի վարչական բաժանումն ըստ «Աշխարհացոյց»-ի, «Հայոց Արևելից կողմերի և Աղվանքի պատմության ու պատմական աշխարհագրության հարցեր». հոդվածների ժողովածու, Երևան, 2016, էջ 70: Ի դեպ, տասնամյակներ առաջ հրապարակի վրա եղած պատմագիտական, անշուշտ, ավելի սահմանափակ տվյալների հիման վրա կատարած ուսումնասիրությունների հեղինակ ակադ. Ս. Երեմյանը շրջանի ներկայիս տարածքի վրա միանգամայն սխալ տեղորոշել էր Սակասենե-Շակաշեն-Գարդմանայիք աշխարհի առաջին գավառ Աղվեն (Երեմյան Ս., Հայաստանը ըստ «Աշխարհացոյց»-ի, Երևան, 1963, էջ 34):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 6:

Արդեն զարգացած միջնադարում (ըստ գրավոր առաջին հիշատակության՝ առնվազն 1195 թ.-ից) գավառը վկայվում է Հերգ անվամբ: Այդ հույժ կարևոր և, ըստ էության, եզակի հիշատակության հեղինակը Կիրակոս Գանձակեցին է, որը, նկարագրելով Աղվանից Ստեփանոս Գ կաթողիկոսի գահակալության անապահով և աստանդական կյանքը, նրա վախճանի վայր է մատնանշում Հերգ գավառը. «...այսր անդր կացեալ մինչեւ մեռաւ ի Հերգ գաւառի»:

Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմություն Հայոց, Երևան, 1961, էջ 181:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 6:

Անշուշտ, այս հիշատակությունն ինքնին գավառը տեղորոշելու առումով որևէ կռվան չի պարունակում, սակայն արդեն 1417 թ.-ից մեզ հասած հերթական հիշատակությունը, որը կապված է Պարիս գյուղի տեղադրության մատնանշման հետ, փաստորեն լիուլի պարզում է խնդիրը. «...ի Հերգա գաւառէ, ի նահանգէ Առանա, ի քաղաքէ Բարտաւա, ի գեաւղջէ, որ կոչի Պարիս....»: Այսինքն՝ Հերգը համեմատաբար փոքր մակերեսով մի գավառ էր, որը գտնվում էր Պարտավ քաղաքի մերձականերում, և հենց նվազ հայտնիության պատճառով էլ հիշատակարանում շեշտվել է քաղաքամերձ լինելու մասին:

Հայերեն ձեռագրերի ԺԵ դարի հիշատակարաններ, հ. Ա, Երևան, 1955, էջ 205:
Երևույթն իր զուգահեռներն ունի գրեթե մեր օրերում. օրինակ՝ դեռ խորհրդային տարիներին Դաշկեսանի, Խանլարի, Շամխորի, նույնիսկ հենց Շահումյանի շրջանի շատ գյուղերի հայ բնակիչներ ներկայանում էին երկրամասի առավել հայտնի բնակավայրի անունով, տվյալ դեպքում՝ որպես գանձակեցի (կիրովաբադցի)՝ համոզված, որ այդպես ավելի հեշտ ընկալելի կլիներ, կամ Իսմայիլլիի, Աղսուի և Շամախու հայ գյուղերի բնակիչներն էլ առիթի դեպքում ներկայանում էին որպես շամախեցի և այլն:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 6:

Պատմական ողջ գոյընթացով Հերգ գավառն ամբողջությամբ միահյուսված էր Արցախ-ուտիքյան հայաշխարհին, նրա անքակտելի մասնիկն էր և կիսել է երկրամասի հայությանը վերապահված ճակատագիրը:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 7:

ԺԲ դարի 40-ական թվականներին Հերքան բերդին (անշուշտ, համանուն գավառով հանդերձ) տիրապետում էին Գանձակի ամիրաները, որոնք իրենց նվաճած տիրույթները պահելու համար հաճախ պատերազմում էին թուրքմեն ցեղապետների դեմ: Ի վերջո, Ռովադ ամիրայի և թուրքմեն Ազադի միջև խնամիական կապի հաստատմամբ միառժամանակ խաղաղություն է տիրում. «Ապա սէր եւ բարեկամութիւն եդեալ ընդ նոսա՝ առնու իւր կին ի նոցանէ, եւ զքոյր իւր տա ի կնութիւն Ազադին կոչեցելոյ՝ տեառն Հերքան բերդոյ»:

Մատենագիրք Հայոց, Ի հատոր, Մխիթար Գոշ, գիրք Բ, Երևան, 2014, էջ 609:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 7:

Մխիթար Գոշը Հերքան բերդը երկրորդ անգամ հիշատակում է պատերազմական նոր բռնկման առնչությամբ. «Եւ երթեալ Տաւղան նոքաւք բանակեցաւ ի լեառն, որ կոչի Կայծոյ ծառ՝ մերձ ի Հերքան բերդ»:

Մատենագիրք Հայոց, Ի հատոր, Մխիթար Գոշ, գիրք Բ, Երևան, 2014, էջ 609:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 7:

1211 թ. Զաքարյան իշխաններն ազատագրում են Հերքը (պետք է հասկանալ նույնանուն բերդն ու գավառը միատեղ). «...որք բազում ջանիւ թափեցին զաշխարհս Հայոց ի Պարսից և առին յԱռանայ մինչև ցներքի Բասեն և ի Բարգուշատայ մինչ ի Մժնկերտ. առին զԿարս, զՎաղարշակերտ, զԿաղզվան, զՍուրբ Մարի, զԱնի, զԱնբերդ, զԲջնի և զԳառնի, զԴուին մայրաքաղաք, զԳարդման, զԳանձակ, զՉարեք, զՀերք, զՇամքոր, զՇաքի, զՊարտաւ, զՉարաբերդ. առին ի 660 թուին զՍիւնիս, զՈրոտն, զԲորոդան, զԲղեն, զԲարկուշատ: Եւ թէպէտ յայլ և յայլ թուականս առան, սակայն զհասարակն սոքա առին և որդիքն իւրեանց՝ և ազատեցին զաշխարհս ի դառն ծառայութենէ Տաճկաց»8, սակայն թերևս միայն կարճ ժամանակով, քանի որ արդեն 1227-1228 թթ. համանուն բերդով գավառին տիրապետում էր Գանձակում նստող Ջալալ-ադ-դինի կողմից նշանակված կառավարիչը:

Ստեփաննոս Սիւնեաց եպիսկոպոսի Պատմութիւն տան Սիսական, Մոսկվա, 1861, էջ 287:
Шихаб ад-Дин Мухаммад ан-Насави, Жизнеописание султана Джалал ад-Дина Манкпурны. Перевод с арабского, предисловие, комментарии, примечания и указатели З. М. Буниатова, Баку, 1973, с. 204.
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 7:

Հետագայում գավառին տիրապետում են (անշուշտ, համանուն բերդով հանդերձ) թերևս Վահրամյանների իշխանական տան մի ճյուղը ներկայացնող Իվան և Վարհամշահ ամիրաները: Այդ մասին մեզ հասած վկայությունը 1252 թ.-ից է: Չի բացառվում, որ վերոհիշյալ հայ ամիրաները կարող էին լինել նաև Խաչենի իշխանական տան ներկայացուցիչներից, քանի որ Հերգ գավառը գտնվում էր Վահրամյան և Խաչենի հայկական ուժեղ ու լայնատարած իշխանությունների սահմանագլխին, ուստի և բնական է, որ գավառը պիտի կառավարեր նրանցից մեկնումեկը:

Ըստ Խրխափոր գյուղի մոտ գտնվող Մանդուռ հնավայրի եկեղեցու շինարարական արձանագրության (վիմագիրը տե՛ս սույն աշխատություն, էջ 114): Ի դեպ, նույն՝ 1252 թ. Խորանաշատի վանքում ստեղծված ձեռագրի հիշատակարանում նշվել է, որ Վահրամյանների իշխանությունը ղեկավարում էր Աղբուղան՝ ժառանգելով հոր՝ Վահրամ Գագեցու մսախուրթ-ուխուցեսության պաշտոնը, և նրա որդիներն էին Վահրամը, Զաքարեն և Իվանեն. «...ի գլուխ իշխանութեան երկրիս այսմ պարոն Աղպուղային և որդոց իւրոյ Վահրամ և Զաքարե և Իվանե» (Շահնազարյան Ա., Վահրամյանների իշխանությունը, Երևան, 1990, էջ 127-128):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 7:

ԺԴ-ԺԶ դարերում Հերգը (ինչպես և Հայաստանի մեծագույն մասը) ենթարկվում է միմյանց հաջորդող օտարամուտ ցեղերի տիրապետությանը: Մոնղոլները, թուրքմեններն ու թյուրքական և իրանական զանազան ցեղերը ոչ միայն պայքարում էին երկրամասի բնիկների դեմ (նրանց հպատակեցնելու նպատակով), այլև շատ հաճախ պատերազմում էին նաև միմյանց դեմ: Արդյունքում մեծապես տուժել-քայքայվել էր տնտեսությունը: Ամայացել էին բազմաթիվ բնակավայրեր, վանքեր և եկեղեցիներ:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 7-8:

Իհարկե, նույնիսկ այդ դժնդակ պայմաններում էլ գավառի բնակչությունն իր մեջ ուժ էր գտնում հնարավորինս ծաղկեցնելու սեփական մշակույթը, գիրն ու գրականությունը, իսկ Պարիս և Գյուլիստան գյուղերը ԺԵ դարի ընթացքում նշանավորվում են որպես գրչօջախներ (1417 և 1466 թթ.):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 8:

ԺԶ դարն ավելի շատ հիշվում է տարածաշրջանում քաղաքական գերիշխանություն հաստատելու համար երկու հզոր պետությունների՝ միմյանց դեմ պարբերաբար բռնկվող պատերազմների առնչությամբ:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 8:

Հին իշխանական տներից սերող և երկընտրանքի առջև կանգնած տեղի հայ կառավարիչները թուրքերի դեմ առավել հաջող պայքարելու նպատակով ի վերջո, ելնելով իրավիճակից, բնական ընտրությամբ գերադասում են դաշնակցել պարսիկների հետ, որոնք էլ իրենց հերթին շահական հրովարտակներով մեկը մյուսի հետևից հայրենական իրավունքների մեջ հաստատում են հայ մելիքներին, որով և ԺԷ դարի սկզբից պատմության թատերաբեմ են ելնում հայկական բազմաթիվ մեծ ու փոքր կիսաանկախ իշխանություններ՝ մելիքություններ: Նրանցից 5 առավել նշանակալիները կազմում են մի ընդհանուր դաշնություն՝ Խամսայի մելիքություն («Մահալլ-ե Խամսա») անվամբ:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 8:

Հինգ մելիքություններից Գյուլիստանը տարածվում էր դաշնության հյուսիսային սահմանին. «...սկսվում է Քյուրակ-Չայ գետից, այսինքն` Գանձակի սահմաններից և տարածվում է մինչև Թարթար գետը»: Կամ` «...ձգվում է Մռավ լեռից ու այգեշատ Գյուլիստանից մինչև Կուրը երկայնությամբ, և Թարթառ գետից մինչև Գերան (Գուրան)` լայնությամբ»: Մելիքության կենտրոնն էր Գյուլիստանի բերդը, հիմնադիրը՝ 1601 թ. Բեգլարյան տոհմից Սև Աբովը (վախճ. 1632 թ.):

Րաֆֆի, Խամսայի մելիքությունները, Երկերի ժողովածու, հ. 10, Երևան, 1964, էջ 162: Խամսա արաբերեն բառ է, որը թարգմանաբար նշանակում է հինգ:
Միրզա Յուսուֆ Ներսեսով, Ճշմարտացի պատմություն, թարգմանությունը բնագրից, ներածությունը և ծանոթագրությունները՝ Ք. Կոստիկյանի, Երևան, 2000, էջ 43:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 8:

Սեփական մելիքների հովանու ներքո գավառաբնակ հայությանն աննախադեպ հնարավորություն է ընձեռվում վերստին լծվելու ստեղծագործ և շինարար աշխատանքի: Այդ մասին են վկայում նշյալ դարաշրջանից ավանդված նյութական մշակույթի մեծաքանակ հուշարձանները:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 8:

Մելիքությունը կառավարվում էր ժառանգաբար. «Հայտնի են որպես Մելիք-Բեգլարյաններ (Բեգլարովներ): Նրանց տոհմից մի քանիսը վարում են [այնտեղի] մելիքությունը, որից հետո Մելիք Հովսեփ (Ուսուբ) Մեծը գրավում է Գյուլիստանի բերդը և այնտեղ ամրանում»:

Միրզա Յուսուֆ Ներսեսով, Ճշմարտացի պատմություն, թարգմանությունը բնագրից, ներածությունը և ծանոթագրությունները՝ Ք. Կոստիկյանի, Երևան, 2000, էջ 43-44:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 8:

1710-ական թթ.-ից հաճախակի են դառնում մերթ Դաղստանից, մերթ Վրաստանից լեզգիների և վրացիների՝ թալանի նպատակով դեպի տարածաշրջան ձեռնարկվող արշավանքները:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 8:

Հայտնի է, որ 1722 թ. թալանով զբաղվող վրացական զորքերը հասել էին «...մինչև ի Գիւլստան գեղն...»:

Պատմութիւն համառօտ Աղուանից երկրի յօրինեալ ի Տ. Եսայ Աղուանից կաթողիկոսէ Հասան Ջալալեանց, յԵրուսաղէմ, 1868, էջ 42:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 8:

Առանց այն էլ երերուն խաղաղությունն իսպառ չքանում է 1724 թ. օսմանյան բանակների՝ երկրամաս ներխուժելու պատճառով: Սրանով սկսվում է երկար և հյուծիչ պատերազմական մի ժամանակաշրջան, երբ հայ մելիքները ստիպված էին տևաբար կենաց-մահու պայքար մղել Արցախ-ուտիքյան հայաշխարհ սողոսկած և երկրի հեռավոր խորքերում հաստատվել ձգտող թյուրքական ցեղերի դեմ:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 8:

1729-1731 թթ. Աբրահամ սպարապետի գլխավորությամբ Գյուլիստանի սղնախը վերածվում է թուրքերի դեմ մղվող հայ ազգային-ազատագրական շարժման առաջնային հենակետերից մեկի:

Հայ ժողովրդի պատմություն, հ. IV, Երևան, 1972, էջ 160-161:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 8:

1734 թ. հոկտեմբերին Առաջաձոր գյուղի ավագերեց Դավթին Խաչենի մելիք կարգելու առնչությամբ կազմված և Նադիր շահին ուղղված համախոսական մի գրության ներքո, որպես վկա, ի թիվս Մուրթուզա Ղուլի բեկի, Ալի Ռեզա աղայի և քյադխուդա մոլլա Մուհամմադի, Իգիրմիդորդից առկա է նաև Աբրահամ յուզբաշու ստորագրությունը:

Կոստիկյան Ք., Ղարաբաղի հայ մելիքները Նադիր շահի իշխանության տարիներին, Մերձավոր և Միջին Արևելքի երկրներ և ժողովուրդներ, հ. XXVI, Երևան, 2007, էջ 262:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 8:

Հայերի համար կացությունն ավելի է բարդանում Պարսկաստանում տիրող քաղաքական անկայուն իրավիճակի հետևանքով, որից օգտվելով՝ տեղի մահմեդականները մեկը մյուսի հետևից ազդարարում են գրեթե անկախ խանությունների ծնունդը (Գանձակի խանություն. հիմն.՝ 1747 թ., Ղարաբաղի խանություն. հիմն.՝ 1748 թ.): Սրանցից վերջինն առավել ատելի էր հայկական մելիքություններին, քանի որ այն պարզապես եկել և խցկվել էր հայոց տան մեջ և հաստատվել հենց երկրի սրտում՝ Շուշիում:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 8:

1754 թ. Շուշիին տիրացած Փանահ խանը հարձակվում է մելիքանիստ Գյուլիստան գյուղի բերդի վրա, որը սակայն, ավարտվում է թշնամու՝ շուրջ 300 զինվորների ոչնչացումով. «Հայերը գտնվում էին Սղնախում՝ Գյուլստանի (Կուլիստանի) բերդում: Նրանց գլխավորները մելիք Յուսուֆ (Ուսուփ) և մելիք Աթամ են կոչվում: Սրանք մինչև 1500 [զինված] մարդ ունին: Այս հայերի վրա հարձակվել է Փանա-խանը, հայերը հաղթել են, Փանա-խանի մարդկանցից 300-ի չափ սպանել են: Այս պատերազմը եղավ 1754 [թվի] օգոստոսի 26-ին»:

Մելիքսեթ-բեկ Լ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. Գ, Երևան, 1955, էջ 107:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 8:

Ի դեպ, Գյուլիստանի մելիքությունը հաճախ անվանվել է նաև երկրորդ նստավայր-կենտրոնի՝ Թալիշի անվամբ: Այսպես, օրինակ, 1783 թ. մարտի 4-ին Պ. Ս. Պոտյոմկինին ուղղված գրության ներքո ստորագրել է նաև «Ապաւ մէլիք Յօվսէփեան ի յերկրին Թալիշու»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 616, թ. 40:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 8:

Երևում է, որ Խամսայի սրտում մահմեդական իշխանություն՝ խանություն հիմնած անհարազատ տարրի դեմ երկրի բնիկների՝ շուրջ երեսնամյա հյուծիչ պատերազմների հետևանքով (իհարկե, հարկ է խոստովանել, որ թշնամու հաջողությունների մի կարևոր մասը ձեռք էր բերվում հայ մելիքների անմիաբան գործողությունների պատճառով) հայկական ուժերը մեծապես ջլատվել էին, և արդեն 1785 թ. մայիսի 15-ին Գյուլիստան գավառի իշխան Մելիք Աբովն Ամենայն հայոց Ղուկաս կաթողիկոսին գրում է երկրի խղճալի դրության և կովկասցիների (հիմնականում նկատի ուներ լեզգիներին) աշխարհավեր արարմունքների մասին:

Армяно-русские отношения в XVIII веке (1760-1800), Ереван, 1990, т. 4, с. 224.
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 9:

Հայերի պայքարը, ըստ էության, ավարտվում է հենց 1785 թ., երբ Ղարաբաղի Իբրահիմ խանը Շուշի է հրավիրում հայ մելիքներին ու կաթողիկոսին և ուխտադրժորեն բոլորին ձերբակալում: Կաթողիկոսը սպանվում է բանտում, իսկ մելիքներին հաջողվում է փախչել այնտեղից միայն 1787 թ., սակայն նրանք ոչ թե փորձում են վերստին դիմակայել, այլ հետին հուսահատության մեջ իրենց հպատակ ժողովրդի հետ (շուրջ 500 տուն) գաղթում են նախ Գանձակ, ապա այնտեղից էլ՝ Վրաստանի այլևայլ մարզեր՝ առավելապես դեպի Տփղիս, Սոմխիթ և Կախեթ:

Րաֆֆի, Խամսայի մելիքությունները, Երկերի ժողովածու, հ. 10, Երևան, 1964, էջ 243:
Օրինակ՝ Կախեթում գյուլիստանցիները հաստատվել էին Թելավ քաղաքի Ձվելգալավան թաղամասում և փաստորեն չէին միացել դեպի հայրենի գավառ 1817 թ. տեղի ունեցած ընդհանուր վերադարձի շարժմանը: Նրանց ներկայությունը Թելավում վկայող 1899 թ. վավերագրից պարզվում է, որ Ձվելգալավան թաղամասի Սբ. Գևորգ եկեղեցուն պատկանող մի հողակտորի պատճառով ծագած վեճի առնչությամբ հանդես եկած մի քանի վկաների նախնիները գյուլիստանցիներ էին: Այսպես, օրինակ, 63-ամյա Հովհաննես և 58-ամյա Ստեփան Պողոսյան Աչաբաշյանցները նշել են, որ իրենց պապը՝ Հովհաննեսը, գաղթել է Գանձակի գավառի Գյուլիստան գյուղից և բնակություն հաստատել Սբ. Գևորգ եկեղեցու բակում (Կարապետյան Ս., Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 63):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 9:

Ուշագրավ է, որ նույնիսկ երկրից հեռացած կեցության պայմաններում, օրինակ, 1798 թ. Մելիք Հովսեփի որդին` Մելիք Աբովը, հիշվում է որպես Իգիրմիդորդ գավառի և Գյուլիստանի բերդի տեր:

Армяно-русские отношения в XVIII веке (1760-1800), Ереван, 1990, т. 4, с. 496.
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 9:

1790-ական թթ. Գյուլիստանի մելիքներ են հիշվում աստանդական դարձած Աբով Մելիք-Հովսեփյանը և Մելիք Ֆրիդուն Մելիք-Բեգլարյանը:

Кавказская старина, Тифлис, 1872, № 2, с. 35.
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 10:

1804-1805 թթ.-ից հետո և մասնավորապես 1813 թ. հոկտեմբերի 1-ին Գյուլիստանում կնքված ռուս-պարսկական հաշտության պայմանագրով (մի կողմից` գեներալ Նիկոլայ Ռտիշչև, մյուս կողմից` Միրզա-Աբուլ-Հասան խան) ի վերջո ռուսական հպատակության ներքո են հայտնվում Գանձակի և Ղարաբաղի խանությունները:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 10:

Նոր իրողությունը վրաստանաբնակ դարձած և արդեն տեղի կալվածատերերի հետ լարված հարաբերությունների մեջ գտնվող գյուլիստանցիներին կամ ավելի ճիշտ գոնե նրանց մի մասին Հայրենիք վերադառնալու հնարավորություն է ընձեռում:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 10:

1817 թ. տեղի ունեցած դարձի մասին ուշագրավ վկայություններ են պահպանվել ոչ միայն աղբյուրագիտական երկերում, այլև նույնիսկ վիմագրական հուշարձաններում: Մասնավորապես հայտնի են Գյուլիստանի եկեղեցու որմի («...ՌՄԿԶ (1817) թվին Թիփ|լիզու էլիկն էկ|աւ...») և Էրքեջ գյուղի եկեղեցու մոտ գտնվող տապանաքարի («Թվ(ին) ՌՄԿԶ (1817), որ է Պօլնուսու գալն, մայիսի Ի (20)...») արձանագրությունները:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 10:

Իհարհե, առկա զանազան նյութերը հաստատում են, որ 1787-1817 թթ. ընթացքում, երբ մելիքները լքել էին հայրենի եզերքը, այնուամենայնիվ, ոչ բոլոր հպատակներն էին հետևել նրանց, և, ըստ էության, հայ կյանքը Գյուլիստան գավառում նվաղել, բայց չէր մարել: Իսկ 1817 թ.-ից հետո, ի հաշիվ վերադարձողների, գավառաբնակ հայությունը սկսում է կամաց-կամաց ոտքի կանգնել և միայն որոշ բացառություններով (ինչպես, օրինակ, Թոդան գյուղը, որն արդեն զբաղեցվել էր մահմեդականներով) հիմնականում կարողանում է վերաբնակվել հայրենի գյուղերում և վերատիրանալ նախկինում իրենց պատկանած հողատարածքներին:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 10:

Նոր-նոր վերականգնվող տնտեսությունները մի ծանր հարված էլ ստանում են 1826 թ., քանի որ խախտելով Գյուլիստանի հաշտության պայմանագիրը՝ պարսիկները պատերազմի են ելնում Ռուսաստանի դեմ. «Օղուրլու խան Զիադoղլին շարժվում է դեպի Գանձակ... 10-15000-անոց զորքով», բայց կրկին հաղթվում և դուրս են մղվում: Միայն դրանից հետո երկրամասում և մասնավորապես Գյուլիստանում կյանքը գրեթե ամբողջովին մտնում է խաղաղ հունի մեջ:

Միրզա Յուսուֆ Ներսեսով, Ճշմարտացի պատմություն, թարգմանությունը բնագրից, ներածությունը և ծանոթագրությունները՝ Ք. Կոստիկյանի, Երևան, 2000, էջ 111:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 10:

Հաշված տարիներ անց գավառաբնակները, որպես հարկ, զգալի մուծումներ էին կատարում. «1825 թուին Թալիշի կամ Իգիրմիդորդ մահալը, իւր Ղարաչինար, Թալիշ, Էրքէչ, Ղարաբուլաղ, Բուզլուխ, Վերին և Ներքին Աղճաքենդ գիւղերով, ուր կային 143 հարկատու և 102 հարկից ազատ տներ՝ վճարում էր խանին թէ հացահատիկներով և թէ դրամով՝ 1472 ր. 98 կ. և 114 չերվոնեց (ռուսական ոսկի), չհաշուած 300 րուբլի (խան րուբլիով հաշուածը), որ գնում էր որպէս չափար փուլի»: Ի դեպ, հարկերից ազատ էին հոգևորականները, տանուտերերը, քեդխուդաները, գզիրները և սափրիչները:

Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական հանդէս», 1899, գիրք Ե, էջ 251: Տե՛ս նաև Լալայան Ե., Գանձակի գավառ, Երկեր, հ. 2, Երևան, 1988, էջ 243: Չափար փուլին՝ խանի ձիավոր ծառաների վարձն է: Հարկերի մասին մանրամասն տե՛ս Լալայեան Ե., նշվ. աշխ., գիրք Ե, էջ 251-252: Նույնի՝ Երկեր, հ. 2, էջ 242-244:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 10:

Ռուսական տիրապետության շրջանում կամաց-կամաց պաշտոնական գործածությունից դուրս են մղվում գավառի՝ ինչպես պարսիկներից տրված Իգիրմիդորդ կամ Թալիշի մահալ, այնպես էլ հայկական շրջանակներում վաղուց հարազատացած Գյուլիստան անվանումները, և փոխարենը գավառամասը սկսում է կոչվել Ղարաչինար գյուղի անվան տարբերակներից մեկով՝ Ղարաչայ. «Ղարաչայը մի ընդարձակ գիւղական աշխարհ է, ընկած Ղարաչայ գետի երկու ափերում, Գանձակ քաղաքի արևելեան կողմում, մօտաւորապէս 50 վերստ հեռավորութեան վրա և գտնվում է ոչ հեռու Մռաւ անուանեալ լեռնային շղթայից: Ղարաչայի գլխաւոր ու մեծ գիւղօրայքը սրանք են. Ղարաչինար կամ Աղջաղալա, Վերին-Շէն և Ներքին-Շէն, իսկ փոքրերը հետևեալներն են՝ Մանասին-Շէն կամ Ենգիքէնդ (Նորշէն), Խարխափութ և Ղաբրիքենդ: Կան և թուրքաբնակ գիւղեր, որոնք են՝ Մօլլա-Վալադ, Զէյվա, Շափի-Բէգլու, Հաջալլու, Ղասըմբէգլու և այլն: Ղարաչայը յայտնի է իր պտղաբեր այգիներով և անդաստանով, սակայն դժբախդաբար նա յետադէմ անկիւններից մէկն է...: Կուլտուրան այդ անկիւնում չէ ընթանում, որովհետև ինիցիատօրներ չը կան»:

Զաքարեան Բ., Ղարաչայի իրականութիւնից, «Մշակ», 1910, N 261, 23 նոյեմբերի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 10:

Դեռևս 1881 թ. նկատվել է, որ «...Գյուլիստանի մահալի այժմյան տիրապետողները միակ են Ղարաբաղի բոլոր մելիքներից, որ կարողացել են ամբողջապես պահպանել իրանց հայրական ժառանգությունը», և որոնց տիրույթները սահմանագծում էին «...հյուսիսից Քյուրակ գետը, հարավից Թարթար գետը, արևելքից այժմյան փոստի ճանապարհը, իսկ արևմուտքից Մռավ սարը»: Նշվել է նաև. «Հին Գյուլիստանը իր սահմաններով այժմ որպես կալվածք և սեփականություն գտնվում է այդ երկրի նախկին տիրապետողների ժառանգների ձեռքում, որ բաժանված են երկու ճյուղերի, մեկը` Մելիք Բեգլարովները, մյուսը` Մելիք Յուսուփովները:

Րաֆֆի, Երկու ամիս Աղվանից և Սյունյաց աշխարհներում, Երկերի ժողովածու, հ. 8, Երևան, 1963, էջ 582:
Նաև՝ «Ասոր նախնի սահմաններն են` հիւսիսէն Կուրակ գետը, հարաւէն Թարթար գետը, արեւելքէն այժմեան սուրհանդակաց (poste) ճանապարհը և արևմուտքէն Մռաւ սարը» (Էփրիկեան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. Ա, Վենետիկ, 1903-905, էջ 530):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 10-11:

Մելիք Բեգլարովների տոհմի ձեռքում կա մինչև 70 հազար դեսյատին հող, իր դաշտերով, լեռներով, անտառներով և արոտամարգերով: Այդ տարածության վրա կա 15 գյուղ, չհաշվելով ձմեռոցները:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 11:

Մելիք Յուսուփովների ձեռքում կա 20 հազար դեսյատին հող, երեք գյուղերով»:

Րաֆֆի, Երկու ամիս Աղվանից և Սյունյաց աշխարհներում, Երկերի ժողովածու, հ. 8, Երևան, 1963, էջ 582:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 11:

Այլ էր կացությունը 1890 թ., երբ արդեն «Հողերի մեծ մասը պատկանում է Միրզա Ադիգեօզալով թուրք բէկերին, մնացածը Մէլիք-Բէգլարեան Սերգէյ-բէկին: Առաջիններին է պատկանում և Վերի-շէնի մոտ, Ղարաչայ գետի վրա գտնվող Ներքի-շէն հայ գիւղը:
Թէ ինչպէս թուրք բէկերը Գիւլիստան հայ գաւառներում երկու մեծ գիւղերի տէր դարձան, դրա մասին պատմում են հետևեալ աւանդութիւնը: «Խամսայի մէլիքութիւններից» յայտնի է, որ Վարանդայի իր չարագործութիւններով յայտնի Մէլիք Շահնազար II իր դուստր Նիւր-զադիին տուեց Ղարաբաղի Փանահ խանի որդի Իբրահիմ խանին կնութեան: Մի և նոյն ժամանակ Մէլիք-Շահնազար II-ի դուստրներից մէկը – Ամարնանին (Մարիամը) Գիւլիստանի Մէլիք-Բէգլար II-ի կինն էր: Մէկ օր Իբրահիմ խանի կին Նիւր-զադին գալիս է Գիւլիստան՝ իր փեսայ Մէլիք-Բէգլար II-ի և իր քրոջ մոտ հիւր: Ըստ հին սովորութեան Մէլիք Բէգլարը պարտաւոր էր իր քենուն մի թանկագին բան ընծայել: Վերցնում ընծայում է Վերի-շէն և Ներքի-շէն գիւղերը: Այդպիսով այդ երկու գիւղերը դառնում են Նիւր-զադիի, ուրեմն և Իբրահիմ խանի սեպհականութիւն: Վերջինից անցնում են նրա որդուն՝ Մէյտի Ղուլի խանին: Մէյտի-Ղուլի խանը այդ գիւղերը յանձնում է Միրզա Ադիգեօզալին կառավարելու: Երբ ռուսները տիրապետում են Կովկասին, Միրզա Ադիգեօզալը ինչ ինչ ճանապարհներով իրան է սեպհականացնում»:

Շ., Գիւղական տպավորութիւններ, «Մշակ», 1890, N 75, 5 յուլիսի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 11:

Հայտնի է, որ 1898 թ. «Մելիք Բէկլարեանները տիրապետել են ամբողջ Գիւլիստանին, ուր 24 գիւղ է եղել: Մելիքութիւնը կորցնելուց յետոյ էլ այս կալուածների մեծ մասը դարձեալ մնացել է նրանց ժառանգների ձեռքը: Այսօր էլ այդ ընդարձակ կալուածներից նրանց ձեռքին են մնացել հետևեալները.

Մելիք Բէկլարեաններին. Գիւլիստան գիւղը (մօտ 2000 դ.), Չարխչի կալուածքը (1500 դ.), Խարխափուտ գ. (1500 դ.), Ղարաչինար գ. (700 դ.), Ղազիքենդ կալ. (400 դ.), Ղողթութ գ. (200 դ.), Հայոց Պարիս (4000 դ.), Թոդան գ. (1200 դ.), Մանաշէտ (1200 դ.), Բուզլուխ գ. (2000 դ.), Ղարաբուլախ գ. (1500 դ.), Դիշտիխ կալ. (1000 դ.), Միլ կալ. (1600 դ.), Ղազիան կալ. (400 դ.), Խանագէ կալ. (5000 դ.), Թալիշ գ. (3500 դ.), Թութբուլախ գ. (1333 դ.), Քիւչուկ Սիղնախ կալ. (1250 դ.), Բարամբադ կալուածքը (3210 դեսեատին): Ընդամէնը՝ աւելի քան 33000 դեսիատին:

Մելիք Յովսէփեաններին. Էրքեճ գ. (5000 դ.), Ղազան-բուլախ կալ. (2000 դ.), Ենկի-քենդ գ. (500 դ.), Ղըզըլ-իլղուն (1000 դ.), Աղարամ (1000 դ.), Սուլուկ գ. (300 դ.): Ընդամնէը՝ մօտ 10,000 դ. ի միասին՝ աւելի քան 40,000 դ.»:

Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական հանդէս», 1899, գիրք Ե, էջ 250-251: Տե՛ս նաև նույնի՝ Երկեր, հ. 2, էջ 242:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 11-12:

Ռուսական տիրապետության՝ ընդհանուր առմամբ խաղաղ տարիներին, այնուամենայնիվ, հայ-թաթարական (իմա՝ ադրբեջանական) լարվածությունները ժամանակ առ ժամանակ իրենց զգացնել էին տալիս: Այսպես, օրինակ, 1901 թ. «Գաւառիս Իգիրմի-դորդ մըհալի ներքիշէնացի և Մանիշէթ գիւղացի երկու հայեր Էրքէջ գիւղի հողերում հերկելու ժամանակ երկու թուրքերի կողմից յարձակման են ենթարկւում: Թուրքերը մտադիր են եղել սպանել հայերին: Հայերից մին մտնում է սայլի տակ և հրացանն ուղղում է թուրքերի վրայ, սպառնալով որ կը կրակի, եթէ չհեռանան չարագործները: Թուրքերը հեռանում են և մի քանի րոպէից էլի են յարձակւում նոյն հայերի վրայ, այս անգամ չորս հոգով: Չարագործները շրջապատում են հայերին և չարաչար սպանում նրանց»:

«Նոր-Դար», 1901, N 144, 19 սեպտեմբերի, էջ 1:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 12:

Ինչ վերաբերում է 1905-1907 թթ. ցարական կառավարության անսքող միջամտությամբ խրախուսվող հայ-թաթարական ընդհարումներին, ապա այդ տարիների նրանց կեցվածքը պարզապես երանելի պայմաններ էր ստեղծում ուրիշի աշխատանքի հաշվին նյութական կարողություններ ձեռք գցելու թաթարների՝ բնական նկրտումներն առավելագույնս դրսևորելու համար, ուստի և գավառաբնակ հայոց նկատմամբ ծայր առած ոտնձգությունները պարզապես հաջորդում էին մեկը մյուսին:

Նմանօրինակ դեպքերը լուսաբանող ահազանգերը ժամանակի լրատվամիջոցներում բազմաթիվ են, ուստի միայն ընդհանուր պատկերացում կազմելու համար ստորև առաջ ենք բերում դրանցից մի քանիսը: Այսպես, համաձայն 1905 թ. սեպտեմբերի 28-ի թղթակցության, «Ղարաչինարը պաշարված է: Ահագին թւով թուրք հրոսակախմբեր արշաւում են գիւղի վրա, սակայն միշտ յետ են մղվում: Գաւառապետը եկաւ գիւղս մի խումբ կօզակներով: Մօտ գտնվող Մանասի-թաղ գիւղը ամբողջովին տեղափոխվել է Ղարաչինար: Այդ գիւղի նախիրը ամբողջովին թուրքերը քշեցին, բայց մի խումբ քաջ երիտասարդներ կօզակների հետ միասին այնպիսի սոսկալի կրակ բացին, որ թուրքերը ստիպված եղան թողնել ու փախչել...: Այս դէպքից յետոյ գաւառապետը, որ հայերին կասկածով էր վերաբերվում, վստահօրէն ասաց գիւղացիներին. «Այժմ ես հաւատում եմ, որ դուք, հայեր, մեղաւոր չէք, որ տեղիք տուողը թուրքերն են և նրանց պէտք է պատժել...» և այլն...: Սպասում են Գանձակից կօզակներին: Զոհեր կան՝ հայերի կողմից տանուտէր Սերգէյ Մելիք-Ստեփանեանցը և մի քաջ երիտասարդ՝ Ալէքսան անունով: Երիտասարդը յայտնի էր իր անվեհեր քաջութեամբ: Թուրքերի կողմից յայտնի չէ զոհերի թիւը: Հարևան հայ գիւղերը, որոնք են՝ Խարխափուտ, Պարիս, Ներքին-Շէն, Վերին-Շէն, Գիւլիստան, Թալիշ, իրանցից ներկայացնում են մի-մի պատերազմական բանակ... Դրութիւնը սոսկալի է: Գիւղացիները ամեն ինչ մոռացած՝ ինքնապաշտպանութեան են դիմում...: Գիւլիստանի հանդից տարել են մօտ երեք հարիւր ոչխար, երկու հովիւներով: Ոչխարները թուրքի են, որ բերած այդտեղ պահում էր ամեն տարվայ նման...»:

Միջադեպի մասին ուշագրավ և հանգամանալից տեղեկություններ է պարունակում հատկապես Բ. Զաքարյանցի՝ 1906 թ. ապրիլի 5-ի թղթակցությունը. «”Ղարաչայ” անուանեալ գաւառամասը, որը գտնւում է Գանձակու գաւառում և նոյն նահանգում, “Ղարաչայ” կոչուած գետի երկու ափերում գոյութիւն ունեցող գիւղօրայքն են, ծածկուած խաղողի ու մրգեղէնի գեղեցիկ այգիներով: Այդ` մէկը միւսից մօտի գտնւող գիւղօրայքից` սոքա են հայաբնակները. Վերին-Շէնը, Ներքին-Շէնը, Խարխափութը, Պարիսը, Ղարաչինարը կամ Աղջակալան և Ենգիքենդը (Նորաշէնը) կամ Մանասին-Շէնը: Վերջին գիւղի ներքևում հայաբնակ գիւղ չկա, այլ եղածները թուրքաբնակ են. օրինակ` Մօլլա-Վալադը (որը Ղարաչինարից շատ մօտիկ է), Զէյվան, Շափի-Բէգլուն, Նաջալլուն, Ղասըմ-Բէգլուն, Ղարբանդը, Սափի-Քիւրդը, Բալա-Քիւրդը և այլն...:

Վերոյիշեալ “Ղարաչայի” հայաբնակ գիւղօրայքը, գտնուելով տեղոյն Մէլիք-Բէգլարեանցների և Մէլիք-Յովսէփեանցների կալուածքներում, պտղաբէր տափարակներից մէկն է: Այդ գաւառամասի դաշտավայրերում կարելի է տեսնել բազմատեսակ մրգեղէնների ծառեր: Շատերին է յայտնի “Ղարաչայի” կարմիր խնձորը, տանձերի ու խաղողի տեսակները, գինին ու այլն: Մրգեղէններով հարուստ լինելու պատճառով “Ղարաչային” կարելի է անուանել “Բաղդադ”: “Ղարաչայի” կենտրոնը համարեայ Ղարաչինար կամ Աղջաղալայ մեծ գիւղն է, որտեղ կան վարչական, երկդասեան ուսումնարան, որի հոյակապ շինութիւնը շուտ կաւարտուի, կառուցած մեծ և գեղեցիկ եկեղեցի, նոր բացուած դեղատուն իւր ֆելտշէրով, բաւականի մանուփակտուրն-ի և գալանտերեյն-ի խանութներ, գեղեցիկ երկու յարկանի տներ, Սաշա-բէգ Մէլիք-Բէգլարեանցի այգիները շրջապատուած են քարէ պատի պատնեշով, այդտեղ (Ղարաչինարում) բնակւում է և տեղւոյն հաշտարար միջնորդը իւր հայ թարգմանի հետ. մի խօսքով Ղարաչինարը կարելի է անուանել և գիւղաքաղաք:

Մինչև թուրք-հայկական երկպառակութիւնները սկսուելը “Ղարաչայի” թուրք հարևանները իրանց «դոստ» և «աշնա» հայերին քիչ վնասներ չէին հասցնում իրանց գողութիւններով, աւազակութիւններով, մարդասպանութիւններով...: Նրանք (թուրքերը) էին, որ անցեալ 1905 թ. ամառը Էրքէջի դաշտավայրում անազնուաբար կոտորեցին անմեղ ճանապարհորդ ղարաչինարցի երեք քաջարիներին, որոնցից յայտնի էին Սարգիս Ղազարեանցը և Դուխանը... և որոնք բաւականին արիւնարբուների կոտորելուց յետոյ ընկան թշնամիների գնդակից ու դաշոյնի հարուածներից այն ժամանակը, երբ այդ քաջերի փամփուշտները բոլորովին հատել էր...: Նրանք` այդ “Ղարաչայի” հայերի «դոստ» ու «քիրվայ» թուրքերը վաղուց էին սպասում այսպիսի մոմենտների, նրանք սրտով ցանկանում էին, որ բռընկւի երկու տարրերի սերտ հարաբերութիւնները, նրանք միշտ ուզում էին յուզմունք առաջ բերելու, որպեսզի իրանք օգտուելով հանգամանքներից, կարողանան հայի քրտինքով ձեռք բերած սեպհականութիւններովը միանգամայն հարստանալ: Նրանք կարծում էին, թէ շատ հեշտութեամբ կարելի է հայերին միանգամից կուլ տալ: Սակայն այդ թուրքերը կենտրոնանալով վերոյիշեալ Մօլլա-Վալադ գիւղում, 1905 թ. աշնանը մի քանի անգամ յարձակուեցին Ղարաչինարի վրայ` շատ մեծ ոյժով, որոնց ժամանակ` կազակներով ու զինւորներով եկաւ Ղարաչինարը` Գանձակի նախկին գաւառապետ Րէուտը, բայց չնայած դրան, թուրքերը ուշք չդարձնելով այդ պաշտօնեայի գալու վրա, ուզում էին նրա ներկայութեամբ հեշտութեամբ բնաջինջ անել հայերին: Վերջապէս թուրքերը, տեսնելով, որ շատ հեշտ չէր հայերի հետ մենամարտուելը, ցրուեցին ու անհետացան, իսկ հայերի շատ մօտի հարևան մօլլավալադցիները, մտածելով, որ հայերը գռգռուած են իրենց դէմ, թէ ինչո՞ւ իրանք թոյլ են տալիս ուրիշ թուրքերին ժողովուելու իրանց գիւղը (Մոլլա-Վալադը) ու իրանց առաջնորդութեամբ ու օգնութեամբ յարձակում դարաւոր հայ հարևանների վրայ, թողնում են իրենց ծննդավայրերը ու փախչում ուրիշ թուրքաբնակ գիւղեր ու գլխաւորապէս Զէյվան: Գեղեցիկ ու նոր կառուցած տներ ունեցող մօլլավալադցի բէգերից շատերը, հեռանալով իրենց բնակավայրերից, կպցնում են իրենց գեղեցիկ ու սիրելի տների ճակատից ռուսերէն լեզուով գրուած թղթեր այսինչ բովանդակութեամբ. «Խնդրում ենք մեր սիրելի հարևան հայերին, ինչ ուզում են անեն, միայն մեր մեծ չարչարանքով կառուցած տները չքանդեն, մեզ բաշխեն»...: Ճշմարիտն ասած հայերը չէին դիպչելու Մօլլա-Վալադին, հայերը նրանց (թուրքերի) նման անազնուաբար չէին վարուելու, եթէ մօլլավալադցիք քոչելուց յետոյ, այդ անմարդաբնակ գիւղը` գիշերները չհաւաքուէին թուրք սրիկաները, հրոսակախմբերը ու դիրք ունենալով Մօլլա-Վալադի տները, չանհանգստացնէին հայերին: Եւ պատճառն այդ է լինում, որ հայերը ստիպուած են լինում աւերել ու հողին հաւասարեցնել Մօլլա-Վալադի տները և նրանց հնադարեան շէնքերը, ինչպէս թուրքերը վարուեցին մեր անմոռանալի Մեծ Սարովի հետ:

Մօլլա-Վալադը աւերուելուց յետոյ թուրքերի հաւաքուելի, ժողովուելի ու “կոնգրեսա”-տեղի կենտրոնը դառնում է մէկ էլ Զէյվան: Այստեղ թուրքերը իրենց գլխաւոր խանզադաների ղեկավարութեամբ, առաջնորդութեամբ մեծ ոյժեր հաւաքելով, սոյն տարուայ յունուարի սկիզբներում` գիշեր ժամանակը` գաղտնաբար գալով աւերուած Մօլլա-Վալադը ու դիրք ունենալով այդ գիւղի այգիները և Մանասին-Շէնի շրջակայքում գտնւող մերկ սարերը, պատում են Ղարաչինարի ու Մանասին-Շէնի ներքևը` անթիւ հրոսակախմբեր և սկսելով սաստիկ հրացանաձգութիւնը, գնդակները կարկուտի նման թափում են յիշեալ գիւղօրայքի վրայ: Հայերը իրենց կողմից շտապով մտնում են իրենց վաղօրոք աչքի առաջ ունեցած դիրքերը և սկսելով արձակել դէպի թշնամիները` օրինաւոր զալպերը, շնորհիւ կանոնաւոր դիսցիպլինային` կարողանում են շուտ հալածել թշնամիներուն ու չթողնել նրանց իրենց դիրքերից առաջ գնալու: Այդ սարսափելի կռիւը տևում է առաւոտեանից համարեայ կեսօրուայ ժամի մէկը: Թուրքերը, տեսնելով, որ ոչինչ չեն կարողանում անել հայերին, թողնելով կռւի դաշտում իրանցից մինչև 20 զոհեր, շատ վիրաւորներով փախչում, անհետանում են...: Այդ կռւում աչքի էին ընկնում յաճախակի իրենց քաջութեամբ Մանասին-Շէնացի երիտասարդները, իսկ Ղարաչինարի երիտասարդներից ինչ սպասւում է` չէ տեսնւում: ...այդ կռւում տեղոյն հայ կալուածատէրերից աննկարագրելի յուսահատուած ու շփոթուած հայերին օգնողը ու խելացի կարգադրութիւններ անողը եղել է համարեայ միայն Դ. Մէլիք-Բէգլարեանցը, որի այդպիսի արիութիւնը և իւր ցեղակիցների թշնամուց պաշտպանելը` հայ լսողները չեն մոռանալ յաւիտեան...: ...թուրքերը, տեսնելով հայերի արիութիւնը... փախչում անհետանում են ...ու վճռում են ուրիշ եղանակով վնասել ու վրէժ առնել հայերից: ...այն ինչ է` գաղտնաբար քշել հայի ապրանքը (տաւարը) անցեալների նման, սպանել պատահած հայերին կամ կարելոյն չափ գերի բռնել պատահած հայերին ու չարչարելուց ու նրանց հետ դրամաներ սարքելուց յետոյ կոտորել նրանց: Եւ իրաւապէս զէյվեցի և այլ թուրքերից բաղկացած մի աւազակախումբ, աջողեցրեց գերել սրանից մի քանի շաբաթ առաջ Մանասին-Շէնացի Աբրահամ Օհանջանեանցին ու Մաղաքէլ Յակոբեանցին, երբ վերջինները բանում էին յիշեալ գիւղի (Մանասին-Շէնի) դաշտում ու բացի այդ քշեցին բաւականին հայի տաւար: Յիշեալ հայերին գերելուց յետոյ, մի քանի զինուած թուրքեր, գալիս հեռու կանգնում են Ղարաչինարից և Մանասին-Շէնից և կանչելով իրենց մօտ մի քանի հայերի, յայտնում են նրանց, որ կորած հայերին իրանք են գողացել և որ այդ հայերը գտնւում են կենդանի իրենց մօտ և իրանք կխօստանան նրանց արձակել այն ժամանակը, երբ հայերը (Ղարաչինարի կամ Մանասին-Շէնացի հասարակութիւնը) կտան իրանց յայտնի գումար...:

Շատ դժուար է ներկայումս Մանասին-Շէնացոց համար, որոնց արտերը գտնւում են Զէյվայ թուրքաբնակ գիւղի մօտերքին, այն Զէյվի մօտերքին, որի թուրքերը... գերեցին դաշտից բան անելու ժամանակ երկու մանասինշէնացի անմեղ հայերին: Այժմս յիշեալ գիւղի հայերը, որ վախենում են իրենց գիւղից (Մանասին-Շէնից) մօտի այգիներում բանելու, ապա ինչպէ՞ս պէտք է ջրեն, հնձեն, նորից վարեն իրենց այն բոլոր արտերը, որոնք գտնւում են թուրքաբնակ Զէյվի մօտերքին...»:

Օրեր անց հերթական հրապարակումն ավելի է պարզում իրավիճակի շիկացման պատճառները. «Գանձակ գաւառի հարաւ-արևմտեան մասը, Աղջաղալա, Վերին-շէն ու Ներքին-շէն գիւղերի շրջանը, այժմս գտնվում է մեծ իրարանցման մէջ. յիշեալ հայաբնակ գիւղերի դրութիւնը օրհասական է համարեա: Հարևան թուրք գիւղերից անհետացել է ոչխարների մի փոքրիկ հօտ իր հովիւներով, թւով երկու հոգի: Թուրքերը, որոնք այս խառնակ ժամանակ ալան-թալանի վրա միշտ աչք ունեն տնկած ու իրարից էլ գողանում, յափշտակում են մեծ ջանասիրութեամբ, հօտի ու հովիւների անհետանալը վերագրում են Աղջաղալայի հայերին ու պահանջում են անյապաղ վերադարձնել իրանց կորուստը, սպառնալով մերժման դէպքում հիմնովին քարուքանդ անել թէ՛ Աղջաղալան և թէ՛ նրա շրջակայ միւս հայաբնակ գիւղերը: Աղջաղալեցիները, լաւ իմանալով, որ թուրքերի հօտը քշել, անհետացրել են Ջիւանշիրի գաւառից եկած յայտնի արիւնարբու «քօլանի» թուրքերը, վճռաբար մերժում են կատարել իրանց դրացիների անարդար պահանջը, բնաւ չը վախենալով նրանց սպառնալիքներից: Աղջաղալեցիների մերժման թուրքերը պատասխանում են գիւղի պաշարմամբ, որը չորրորդ օրն է ինչ տևում է. հաւանական է, որ պաշարումը կը շարունակվի երկար, եթէ իշխանութեան եռանդուն ու կտրուկ միջամտութիւն չը լինի...: Աղջաղալայի վիճակակից են նրա շրջանի միւս հայաբնակ գիւղերը՝ Վերին-շէնը, Ներքին-շէնը, Պարիսը. ընդհանուր յուզումը նկատվում է նաև միւս, աւելի հեռաւոր գիւղերում...: Թուրքերի այժմեան տակտիկան, հայ գիւղերի պաշարումը նպատակ ունի դաշտային աշխատանքների կատարեալ ընդհատումը, որի հետևանքը կը լինի անխուսափելի սովը մօտաւոր ապագայում: Աղջաղալան ու նրա շրջակայ գիւղերի պաշտպանողների թիւը հասնում է այժմս մի քանի հարիւր հոգու. այդ թիւը գնալով ստուարանում է: Դէպքերի վայրն է գնացել Գանձակի գաւառապետ պ. Րէուտը, որն իր տրամադրութեան տակ չունի, սակայն, բաւականաչափ զօրք: Հայ գիւղացիներն իրանց յոյսը դրել են իրանց վրա գլխաւորապէս, բայց տարաբախտաբար սակաւ են ինքնապաշտպանութեան միջոցները, շատ սակաւ. եղածն էլ ձեռք է բերվում շատ թանկ գնով ու ոչ լաւ տեսակի: Զայրանալի, քստմնելի է անչափ այն, որ մեզանում բուսել են նոր տիպի վաշխառուներ, որոնք արդի դաժան պայմաններից օգտւելով՝ ինքնապաշտպանութեան հնացած, փչացած գործիքները վաճառում են կրկնակի, եռակի գնով...»:

Մասնավորապես 1905 թ. տիրող կացության մասին նշվել է. «...մի շարք պտղատու, այգիներով հարուստ Վերին-Շէն, Ներքին-Շէն, Պարիս, Խարխապուտ, Մանասբէկ, Աղջաղալա և Ղաբրիքենդ գիւղերը: Աղջաղալայից սկսւում է Ղարա-Չայի ստորին հովիտը՝ ձգուած դէպի ընդարձակ դաշտավայրը, ուր ընկած են Մօլլա-Վալադլու, Զէյվա, Ղարակուջաղ, Սաֆի-Քիւրդ, Ղըզըլ-Հաջըլու, Ղասումբէկլու, Բօյ-Ահմեդլի և այլ բազմաթիւ թուրք գիւղեր իրենց անհանգիստ տարրերով, որոնք նոյնիսկ խաղաղ ժամանակ առիթը բաց չեն թողնում դիպչել տեղացի և անցորդ հայերին ու նրանց կայքին ու կենդանիներին» (Ա-Դօ, Հայ-թուրքական ընդհարումը Կովկասում (1905-1906 թթ.), Երևան, 1907, էջ 327):
Յովասափեան Ա., Տեղեկութիւններ գաւառից, «Մշակ», 1905, N 200, 2 հոկտեմբերի, էջ 1-2: Նաև՝ «Մեր գիւղն են ժողովուել շրջակայ հայ գիւղերի շինականները: Ներկայումս շրջապատուած ենք Արփաւոտ, Բարդա և այլ թրքաբնակ գիւղերի ձիաւորներով: Սպանուել է մեր տանուտերը, և մի քանի հոգի էլ վիրաւորուել են: Զօրքի օգնութեանն ենք սպասում» («Նոր-Դար», 1905, N 23, 4 հոկտ., էջ 1):
Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 227, ց. 1, գ. 404, թ. 2-5 շրջ.:
Տէր-Աւետիքեան Ստ., Նամակ Գանձակից, «Մշակ», 1905, N 203, 6 հոկտեմբերի, էջ 3-4:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 12-14:

1905 թ. հոկտեմբերի 22-ին հերթական գույժն է սփռվում. «...Դօզիլար կոչված թրքական գիւղի մօտ անհոգ ճաշելիս են լինում ղարաչինարցի Սարգիս Ղազարեանը, իր փեսայ Ջաւադը, տանուտէր Դուխանը (րՑՈՐՔՌվՈ), Ֆրիդունը, Յովհաննէսը և Արշակը: Յանկարծ յիշեալ թուրք գիւղացիները, թւով 30-40 հոգի, յարձակվում են չորս կողմերից: Բոլորովին շփոթված տղաները այս ու այն կողմն են թռչում կռւելով, բայց շրջապատված լինելով տմարդի թուրքերով, ընկնում են բոլորը, թւով 5 հոգի, միմիայն Արշակին աջողվում է հրաշքով ազատվել ու հասնել Երքեջ, գիշեր ժամանակը: III գաւառամասի պրիստաւ Բահրամ-բէկ Ջվանշիրը, այդ դիմակաւորված գազանը, այդ վայրկեան Երքեջ լինելով, առանց ժողովրդին յայտնելու, գնում է աղէտաբեմը և դիակները թաքցնում: Հետևեալ օրը հայ երիտասարդները 30 կօզակների հետ մի կերպ հարկադրում են դիակները տալ: «Նամարդ» թուրքերը ամենագազանաբար էին վարվել անշունչ դիակների հետ, մէկին այրելով, միւսի երեսը մաշկելով, երրորդին կտոր-կտոր անելով և այլն և այլն»:

Յովասափեանց Ա., Տեղեկութիւններ գաւառից, «Մշակ», 1905, N 221, 8 նոյեմբերի, էջ 1:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 14:

Լարված և դժնդակ տարում իրենց սև գործն էին անում նաև ազգային ցեցերը. «Հայ գիւղացիների գլխից անպակաս էին բիւրօկրատների բռնութիւնները. այժմ կարծես դրանք բաւական չեն. և ահա ուղարկել են մեր շրջանը մի ոմն Գէորգ Տէր-Յարութիւնեան, որ կառավարութեանը անվարձ ծառայում է և դարձել է նրա մի շատ եռանդուն ագենտը: Վերցնում է կօզակներին, գիւղից-գիւղ շրջում, ծեծում գիւղացիներին և պահանջում, որ իրեն հիւրասիրեն, պատիւ տան, «աղա» ասեն...»:

«Զանգ», 1906, N 10, 23 օգոստոսի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 14:

Ակնհայտորեն կողմնակալ կեցվածք որդեգրած ռուսական իշխանություններն ահա թե ինչպես են միջամտում հայկական գյուղերի նկատմամբ բազմաթիվ ոտնձգություններին նրանց տված մեկ պատասխանի առիթով. «Բալա-բէգ Քէրդըզկիի 12 գլուխ տաւարը սրանից երկու ամիս առաջ գողանում են. գեներալ Ալֆտանը համարելով Վէրաշէնի հայ գիւղացիներին մեղաւոր՝ ենթարկում է 450 րուբլի տուգանքի:

Վերջերս պրիստաւը տուգանքը պահանջելու համար այդ գիւղն է գնում. գիւղացիները կամենալով տուգանքը վճարելուց ազատւել. ասել են՝ տաւարներ տանողը իրենք չեն եղել, այլ Խարափորի հայ գիւղացիք: Պրիստաւը պարապ վերադառնում է Աշագէգալա գիւղը, այնտեղից վերցնում կօզակներ ու գնում Խարափոր գիւղը: Կօզակները մտնելով գիւղը, դուրս են թափում գարի, իւղ, պանիր, գինի ու արաղ, ապա բարձրանում են խոտի դէզերի գլուխ, ու սկսում են ցրիւ տալ. մի մասը ոչնչանում, ու մնացեալն էլ տալիս իրենց ձիերին. հայերին այսքան նիւթական վնաս հասցնելուց յետոյ, 20 գլուխ տաւար ջոկում ու տանում են Վէրան-շէն գիւղը: Ճանապարհին իրենց պատահող երեք հայերին, երբ պրիստաւը հարց ու փորձ անելով իմանում է, որ նրանք խարափորցի են, կօզակներին հրամայում է սաստիկ ծեծել»:

«Զանգ», 1906, N 6, 18 օգոստոսի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 14:

Ազգամիջյան հարաբերությունների այդ լարված ժամանակաշրջանում իրեն զգացնել էր տալիս վարչական բնույթի մեկ այլ արհեստական անհարմարություն: Այդ կապակցությամբ 1906 թ. սեպտեմբերի 3-ին Գանձակ գավառի Իգիրմիդորդ գավառակի Ղարաբուլաղ, Էրքեջ, Մանաշիդ, Վերիշեն, Ներքիշեն, Կարաչինար, Խարխափութ, Մանասաշեն, Բորիս, Բուզլուխ և Գյուլիստան հայաբնակ գյուղերի բնակիչները մի նամակ էին հղել Մկրտիչ Ա կաթողիկոսին՝ պատմելով Ղարաբաղի հայոց վիճակային կոնսիստորիայի իրավասության տակ գտնվելու անհարմարությունների և Գանձակի հոգևոր կառավարության իրավասությանը ենթարկվելու իրենց ցանկության մասին. «...թողած մօտակայ Գանձակի հոգևոր կառավարութիւնը, որ մեր ամենահեռաւոր գիւղից հազիւ թէ քառասուն վերստ կլինի, իսկ մօտինը քսան և հինգ, իսկ մենք ստիպուած ենք այս արեան և կրակի ժամանակ 180-200 վերստ լեռնային դժուար ճանապարհները կտրել, երկու գաւառ անց կենալ (Ջւանշիր և Շուշի գաւառներ) և Շուշի կոնսիստորիայի դուռը հասնել, որ գրեթէ անկարելի է և անտանելի է: Բացի այդ, տարիներով վեղարաւորի չենք հանդիպում, տարիներով թեմակալների երես չենք տեսնում, Շուշին հեռու է, իսկ Գանձակը, որ մօտ է, որտէղ ամէն օր, ամէն գիւղից տասնով, քսանով, յիսունով, հարիւրով լինում ենք մեր դատաւարութեան համար, առևտուրի, պետութեան գանձարանի հետ հաշիւներ ունենալու համար, գաւառական վարչութիւնը գնալ-գալու և գիմնազիան և քաղաքային ուսումնարաններ աշակերտ ունենալու համար...»:
Արձագանքը չի ուշանում, և հենց նույն ամսին խնդրո առթիվ Մկրտիչ Ա կաթողիկոսը մասնավոր կոնդակում նշում է. «...յանուն Վրաստանի և Իմերէթիայի առաջնորդի կարգադրել է, որ Ղարաբաղի թեմի Իգիրմիդորդի գործակալութեան 11 գիւղերը, սոցա բնակիչների խնդրագրերի համաձայն, ենթարկուին Գանձակի փոխանորդութեան և իրաւասութեան Վրաստանի Հայոց թեմին»:

Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք Է, Խրիմեան Հայրիկը եւ ցարական բռնապետութիւնը (1903-1907 թթ.), Երեւան, 2000, էջ 593-594:
Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք Թ, Հայ առաքելական եկեղեցու Արցախի թեմը (1813-1933 թթ.), Երեւան, 2001, էջ 627:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 14-15:

Սակայն հազիվ ամիսներ անց կաթողիկոսը ստիպված է լինում հերթական գրությամբ չեղյալ համարել նախանշված փոփոխությունը: Այդ առթիվ Արցախի թեմակալին հղված գրության մեջ նշվել է. «...պատուիրեցաւ թողուլ զգործակալութիւնն Իգիրմիդորդի ընդ իշխանութեամբ թեմին Ղարաբաղու»:

«Արարատ», 1907, Թ, էջ 748:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 15:

1906-1907 թթ. տեղի ունեցած այդ տարօրինակ կացության մասին, երբ կաթողիկոսական մի գրություն ընդառաջում, իսկ մյուսը մերժում էր մի ամբողջ գավառի բնակիչների ցանկությունը, 1914 թ. այսպես է պարզաբանվել. «Ղարաբաղի թեմին են պատկանում և Գանձակի գաւառից 12 գիւղեր՝ Ղարաչինարը, Ղահթութը, Նոր-շէնը, Խրխափորը, Գիւլիստանը, Ներքին և Վերին-շէները, Բուզլուխը, Մանուշեցիքը, Էրքէջը, Պարիսը և Ղարաբուլաղը...: Խրիմեանի կաթողիկոսութեան օրով այս 12 գիւղերը իրանց յարմարութեան համար կցվեցին Գանձակի փոխանորդութեանը, որոնց հեռաւորութիւնը այդ քաղաքից միայն 18 վերստ է, իսկ Շուշուց մօտ 100-120 վ., սակայն վեհափառ հայրապետի այդ կարգադրութիւնը յետ վերցնել տուին՝ պատճառաբանելով թեմական դպրոցի հասոյթների պակասելը: Այժմ թեմական դպրոցը ապահովված է և ժամանակ է, որ այդ գիւղերը, յարմարութեան համար, կցվեն Գանձակի փոխանորդական վիճակին...»:

Խնդրո առթիվ 1914 թ. խնձրիստանցի Պետրոս քահանան նշել է. «Գանձակի ապագայ թեմը իր 3980 ր. արդիւնքով, Ղարաչինարի 12 գիւղերի նպաստներով և իւրաքանչիւր պսակին 1 կամ 2 ր. աթոռահասերի աւելացումով հեշտութեամբ կը պահպանի իր գոյութիւնը»:

Նշյալ հարցը մեկ անգամ ևս բարձրացվում է 1916 թ. և հղվում Ղարաբաղի թեմի կառավարիչ Վահան ծայրագույն վարդապետ Տեր-Գրիգորյանին: Հերթական գրության հեղինակներն այս անգամ նշում են, որ գործակալության գյուղերի քաղաքացիական, ոստիկանական, զինվորական, դատական և նույնիսկ առօրյա գործերը կատարվում էին Գանձակում, միայն «հոգևորի համար նոքա գնում են Շուշի...: Իգիրմիդորդի գործակալութիւնը Գանձակի գաւառի մէջ է մտնում, և այստեղ կենտրոնացած են այն բոլոր հաստատութիւնները, որոնց հետ բնակիչները կապուած են որպէս քաղաքացիներ»:

Խնդրին հետամուտ՝ նույն թվականի սեպտեմբերին Գանձակի փոխանորդ Լևոն վարդապետը Գևորգ Ե կաթողիկոսին մի բացատրագիր է ուղարկում և նկարագրում այցելած 11 գյուղերի կացությունը:

Ըստ էության՝ ոչ թե ազգի հոգսերին ու խնդիրներին ընդառաջ, այլ սոսկ թեմի եկամուտների նվազման հեռանկարից դժգոհ Ղարաբաղի թեմի ժամանակավոր վարդապետ Վահան Տեր-Գրիգորյանը Լևոն վարդապետի այդ շրջագայությունը համարում է անխոհեմություն և ուրիշների իրավունքների մեջ խառնվել, քանի որ այն կատարվել է առանց իր միջնորդության և կարգադրության, և իբր թե դեռևս ոչ մի միջնորդություն և կարգադրություն չկա Իգիրմիդորդի 11 հայկական գյուղերը Գանձակի փոխանորդությանը միացնելու համար: Այդ առթիվ Լևոն վարդապետը նշում է. «...ուղիղ տասը տարի առաջ այս 11 հայ գիւղերի բնակիչները ուրոյն ուրոյն համախօսականներով յարուցել են այդ միջնորդութիւնը և ի Տէր հանգուցեալ երջանկայիշատակ Տ. Մկրտիչ Ա. Հոգելոյս Կաթուղիկոսը Սրբատառ կոնդակով կարգադրել է, ի յարգանս այդ միջնորդութեան, 11 գիւղերը ենթարկել Վրաստանի և Իմերէթիայի Հայոց թեմական իշխանութեան՝ միացնելով Գանձակի փոխանորդութեան, թէև յետոյ այդ կարգադրութիւնը թողել է առանց հետևանքի, շնորհիւ Ղարաբաղի ժամանակի թեմական իշխանութեան բողոքի: ...յընթացս տասը տարւոյ եղել են մի շարք միջնորդութիւններ այս միացման մասին...»:

Հարցը լուծում է ստանում 1917 թ., քանի որ Իգիրմիդորդի գործակալությունը Գանձակի հոգևոր կառավարության ենթակայության ներքո է դրվում միայն այդ ժամանակ. «Ռուսաստանի հայ թեմերի բաժանումը եղել է 1836 թ., երբ հաստատուեցան ,,պօլօժենիեն,,: Այդ ժամանակից անցել է 81 տարի..., Իգիրմիդօրդ, որ նշանակում է 24, այդ անունը այլևս գործածական չէ, հին ժամանակներից է մնացած և այժմ դորա փոխարէն գործադրւում է Ղարաչինար անունը, կենտրոնի գլխաւոր գիւղի անունով: Այդ գիւղը Մէլիք-Բէգլարեանների տոհմի գիւղն է: Ղարաչինարի կենտրոնը 12 գիւղ է. Ղարաչինար, Ղահթութ, Նորշէն, Խրխափոր, Գիւլստան, Ներքին-շէն, Վերին-շէն, Բուզլուխ, Մանուշեցիք, Ղարաբուլախ, Էրքէջ և Հայ Պարիս: Այս 12 գիւղերը միացնելով Գանձակի 23 գիւղերի հետ, այդ փոխանորդութիւնը կազմում է 35 գիւղ...»:

Պետ (Պետրոս Տեր-Հովհաննիսյան քահանա), Ռուսաստանի հայ թեմերի աւելացնելու խնդրի շուրջը, «Մշակ», 1914, N 98, 8 մայիսի, էջ 2: Ի դեպ, 1912 թ. գավառը վարչականորեն մտնում էր Ելիզավետպոլի նահանգի 3-րդ ոստիկանական շրջանի մեջ. Աղջաքենդի գյուղախմբի մեջ մտնում էին Վերին և Ներքին Աղջաքենդ, Ղարաչինար, Ենգիքենդ, Գաղթութ, Հայ Բորիս, Գյուլիստան, Խարխափուտ և Բալլուղայա, Բորիսի գյուղախմբում՝ Ռուս Բորիս, Թափ և Լևոն Արխ, Էրքեջի գյուղախմբում՝ Էրքեջ, Մանաշիդ, Ղարաբուլախ, Բուզլուխ, Սարիսու, Արմավիր-Ղուշչի, Թոդան և Գյուրզալիլար գյուղերը (Памятная книга Елисаветпольской губернии на 1914 год: Приложение к памятной книге, Тифлис, 1914, с. 52, 54): Գրեթե նույնպիսի վարչական կացություն է արձանագրվել 1915 թ., ըստ որի՝ Աղջաքենդի գյուղախմբի մեջ էին մտնում՝ Վերին և Ներքին Աղջաքենդ, Բալլուղայա, Հայ Պարիս, Գաղթութ, Գյուլիստան, Ենգիքենդ, Ղարաչինար և Խրխափոր, իսկ Պարիսի գյուղախմբի մեջ՝ Ռուս Պարիս և Թափ գյուղերը (Кавказский календарь на 1917 г., Тифлис, 1916, отдел статистический, с. 51):
Պետ, Ռուսաստանի հայ թեմերի թիւն աւելացնելու խնդրի շուրջ, «Մշակ», 1914, N 168, 2 օգոստոսի, էջ 3:
Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք Թ, էջ 621, 627: Ի դեպ, 1916 թ. օգոստոսի 10-15-ին Լևոն վարդապետի շրջագայության մասին մանրամասն նշվել է. «...վիճակիս Գետաշէն գիւղի Ղևոնդ քահանայ Տէր-Իսրայէլեանցի ուղեկցութեամբ...: Եւ օգոստոսի 10-ին, Աստուածածնի Պահոց չորեքշաբթի օր, ժամը 12-ի մօտերքը դուրս եմ եկել վիճակիս Նոր-Արմաւիր գիւղից դէպի Էրքէջ, իջել քահանայի մօտ և սպասել, ... 11/2-2 ժամից յետոյ դուրս եկել դէպի Մանասաշէն և երեկոյեան 7-ի մօտերքը հասել ու իջել գործակալի տունը...: 12-ին իջել եմ Ղարաչինար ոտով, 1 վերստ, հաշտարար միջնորդ Շաւլադզէի հետ խօսելու համար՝ յիշեալ Նոր-Արմաւիր գիւղը հանելու Էրքէջի հասարակութեան տանուտէրութեան իրաւասութիւնից և ենթարկելու Գետաշէնի տանուտէրութեան, ինչպէս այդ խնդրել էր ինձանից Նոր-Արմաւրի հասարակութիւնը, իւր քաղաքացիական յարմարութիւնները ի նկատի ունենալով: ...նոյն օրը նոյն գործակալի, Վերին Շէնի տ. Խորէն քահանայի և հետիս քահանայի հետ եկել Խարխափուտ գիւղը, որը ճանապարհի վրայ է, ...կէս ժամից յետոյ ճանապարհ ընկել Ներքին Շէն գիւղը: Ճաշել քահանայի տանը՝ մասնակցութեամբ գիւղի երեք քահանաների և անցել Վերին Շէն գիւղը, որտեղ հասել երեկոյեան ժամը 5-ին, երեկոյեան ժամերգութիւն կատարել, ...քարոզ տուել ... լուսաւորութեան և գիւղի անշուք եկեղեցին պայծառացնելու մասին: 13-ին, առաւօտեան 11-ի մօտերքը ճանապարհուել Գիւլիստան ուխտավայր գիւղը՝ ճանապարհին նախապէս այց ելնելով նոյնանուն յայտնի և գեղեցկանիստ բերդը...: Միւս օրը, 14-ին, ճաշից յետոյ, վերադարձել Վերին Շէն և հասել ժամը 6-ին, գիշերել. հետևեալ օրը, 15-ին, առաւօտեան ժամը 10-ին, դուրս եկել Մանաշիդ. իջել քահանայի տունը. ճաշելուց և ձին փոխելուց յետոյ՝ իջել Նոր Արմաւիր և ապա Գետաշէն» (էջ 621-622):
Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 4, գ. 713, թ. 9:
Պետ, Թեմի սահմանի փոփոխութիւն, Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 227, ց. 1, գ. 13, թ. 4 :
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 15-16:

1917 թ. սեպտեմբերի 23-ից հոկտեմբերի 13-ը Թիֆլիսում տեղի ունեցած Հայ ազգային խորհրդակցության ժամանակ Ա. Շահխաթունյանը նահանգների, գավառների, զեմստվոների սահմանների վերաբերյալ զեկույցում անդրադառնում է նաև Գանձակի նահանգին: Ըստ նրա՝ այն պետք է բաժանվեր 2 մասի՝ լեռնային և դաշտային: Առաջինը, որտեղ գերակշռում էր հայ ազգաբնակչությունը, պետք է կոչվեր Գանձակի նահանգ, իսկ երկրորդը, որտեղ մեծամասնություն էին կազմում մահմեդականները, ստանալու էր Ելիզավետպոլի նահանգ անունը: Ի դեպ, Գանձակի նահանգի կազմի մեջ մտնելու էին նաև Աղջաքենդի, Պարիսի և Էրքեջի գյուղական համայնքները:

Шахатунян А., Административный передел Закавзскаго края, Тифлис, 1918, с. 128-129.
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 16:

Գավառաբնակ հայության համար դրությունը գրեթե օրհասական է դառնում 1918 թ., երբ դեպի Բաքու առաջացող թուրքական բանակները գրավում են Գանձակն ու շրջակաները:

Ողջ տարածաշրջանում անմիջապես աշխուժանում է մեկուկես տասնամյակ առաջ հայկական գյուղերի վրա հարձակվելիս ամոթահար հետ շպրտված թուրք-թաթարական կիսավայրենի տարրը, որը ոչ միայն ամբողջովին ազատ էր իր գազանաբարո գործողությունների մեջ, այլև դրանում ուներ նորելուկ Ադրբեջանի իշխանությունների գործուն հովանավորությունը:

Հայերի համար սկսվում է անօրինակ մղձավանջային մի ժամանակաշրջան, որի ընթացքում գավառաբնակ հայությունը ոչ միայն մեծաթիվ անմեղ զոհեր է տալիս, այլև ի վերջո թշնամին գրավում և անխտիր ավերում է հայկական բոլոր գյուղերը:

1918 թ. հուլիսին Կոմիսարների խորհուրդը ձախափնյա Խաչենի, Ջրաբերդի և Գյուլիստանի գավառապետ է նշանակում Մարկոս Տեր-Աստվածատրյանցին, օգնական՝ Արշակ Շահիջանյանին, իսկ սեպտեմբերի 7-11-ը գումարված Ղարաբաղի երկրորդ համագումարում աբլահցի Բագրատ Ղազարյանին՝ Ջրաբերդի և Գյուլիստանի հրամանատար:

Իշխանեան Ե., Լեռնային Ղարաբաղ (1917-1920), Երևան, 1999, էջ 163, 204:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 16:

1918 թվականի հոկտեմբերի 26-ին շրջան այցելած Վրաստանում Հայաստանի դիվանագիտական ներկայացուցչության պորուչիկ Մուսայելյանն իր զեկուցագրում նշում է. «26-ին անցա Մանաշեն, Բուզլուխ, Էրիշեն գյուղերով և գիշերը հասա Գուլուստամ (իմա՝ Գյուլիստան): Թվարկված բոլոր գյուղերից, նույնպես տրված թուրքերին, գալիս էին գյուղացիները, կանգնեցնում ինձ և խնդրում իրենց հաղորդել՝ “Արդյոք շուտ կգա Կովկաս այնպիսի իշխանություն, որը կկարողանա ազատել իրենց թուրքերից...” և անմիջապես զարմացած ասում՝ “Մի՞թե մենք մնալու ենք թուրքերի ճնշման ներքո”: Իմ հարցին, թե ինչու են այդպես սպասում անգլիացիներին և ռուսներին, պատասխանեցին՝ “Թուրքերի գալով մենք վերջնականապես սնանկացանք, նրանք պահանջում են ամբողջի, ինչ-որ մենք ունենք (տավար, հավ, հաց և այլն) 1/10-րդը, ամեն օր հավաքում են մի քանի տասնյակ ռուբլի նոր հարկեր, անգամ կան գյուղեր, որոնցից վերցրել են հարյուր հազար (օրինակ՝ Ներքիշեն, Երիշեն): Ներքիշենը վերջնականապես քայքայեցին, քանի որ այն թուրքական զորքի մշտական կայանն է: Լրտեսությունը չափազանց տարածված է, ամեն օր գյուղացիներին խուզարկում են և ձերբակալում: Բավական բարձր հարկեր չվճարողներին և ձիերին կեր տալու հեծյալի առաջին իսկ պահանջի մերժողներին ծեծում են: Հայերի բողոքներին ուշադրություն չեն դարձնում, իսկ թաթարների բողոքների դեպքում, որ իր ոչխարը 10-15 տարի առաջ կորել է հայկական գյուղի մերձակայքում, ունենում է այն հետևանքը, որ թուրքերը ակնթարթորեն ձերբակալում են գյուղացիներին և վերցնում եռակի վճար”»:

Հայերի կոտորածները Բաքվի և Ելիզավետպոլի նահանգներում 1918-1920 թթ., Փաստաթղթերի և նյութերի ժողովածու, կազմողներ՝ Սոնյա Միրզոյան, Ալվարդ Ղազիյան, Երևան, 2003, էջ 130 (բնագրում՝ “26-го проезжал через селения Манашен, Бузлух, Эришен и прибыл ночью в село Гулустам. Со всех перечисленных селений, тоже сдавшихся туркам, выходили крестьяне и крестьянки, останавливали меня и умоляли им сообщить: “Скоро ли придет на Кавказ такая власть, которая смогла бы освободить от турецкого ига? Где англичане и русские? Даже удивленно говорили: “Неужели мы останемся под гнетом турок”. На мой вопрос, почему они так ждут англичан и русских, отвечали: “С приходом турок мы окончательно разорились, они требуют от нас 1/10 всего, что мы имеем (скотины, кур, хлеба и т. д.), ежедневно собирают новые налоги по несколько десятков тысяч руб., даже есть села, с которых взимали сотни тысяч (пример, Неркишен, Еришен). Неркишен окончательно разорили, потому что там постоянное пребывание турецких войск. Шпионаж слишком развит, ежедневно у крестьян обыски и аресты. Не повинующихся к уплате сверх сил налогов и не давших по первому требованию всадника корма лошадьям - здорово бьют. На жалобы армян не обращают внимания, а жалоба татарина на армянина, что у него 10-15 лет тому назад пропал баран недалеко от армянского селения, имеет то последствие, что турки моментально арестовывают сельчан и взимают тройную плату”).
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 16:

1919 թ. փետրվարի 20-ին՝ դեռևս նույն ամսվա 10-ից Շուշիի թեմական դպրոցի սրահում տեղի ունեցող արցախահայության 4-րդ համագումարի ժամանակ, ընդունվում է Արցախի ժամանակավոր կառավարման 11 կետից բաղկացած նախագիծը, որը ներառում էր նաև Գյուլիստան գավառն ու նրա ներկայացուցչին.

«Հայկական Ղարաբաղի ժամանակավոր կառավարման

Առաջիկայում, մինչև խաղաղության կոնֆերանսի որոշումը, Հայկական Ղարաբաղը ղեկավարվելու ներքոյիշեալ կանոնների հիման վրա.

Հայկական Ղարաբաղ է կոչվում Շուշու, Կարյագինոյի, Ջիվանշիրի (Ջրաբերդ) և Ելիզավետոպոլի (Գյուլիստան) գավառների լեռնային գոտին, որն ունի հայության հոծ մեծամասնություն...:

Կառավարումը կենտրոնանում է մարզային խորհրդի ձեռքում, որի նստավայրը Շուշին է:

Խորհուրդը կազմված է 7 հայից (1-ը՝ քաղաքից, 1-ը՝ Խաչենից, 2-ը՝ Վարանդայից, 1-ը՝ Դիզակից, 1-ը՝ Ջրաբերդից, 1-ը՝ Ելիզավետոպոլի գավառից (Գյուլիստանից) և երեք մուսուլմանից (1-ը՝ քաղաքից և 2-ը՝ գավառից)...»:

Կարապետյան Հ., Փաստերն ու փաստաթղթերը Հայաստան-Արցախ պետական միավորմնա մասին, «Խորհրդային Ղարաբաղ», 1989, N 228, 6 հոկտեմբերի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 16:

Ի մասնավորի` հայտնի է, որ 1919 թ. փետրվարի 22-ին թուրքերը սպանում են Էրքեջից 1, Մուլամետից [Մանաշի՞դ]՝ 1, Ենգիքենդից՝ 1, Վերին Աղջաքենդից՝ 2 և Ղարաչինարից 2 հոգու: Ի դեպ, մինչ այդ Աղջաքենդի տանուտերը հաղորդել էր թուրքերի կողմից սպանված ևս 9 հոգու մասին:

«Արցախ», 1919, N 7, 23 մարտի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 16:

1919 թ. մայիսի 25-ին Դռնավարզ գյուղում գումարված զինվորական համագումարում Արցախի 5 ինքնապաշտպանական շրջաններից Ջրաբերդ-Գյուլիստանի գլխապետ է նշանակվում Արշակ Զախարբեկյանը:

Իշխանեան Ե., Լեռնային Ղարաբաղ (1917-1920), Երևան, 1999, էջ 417:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 16:

Արդեն «1919 թ. սեպտեմբերի կեսերին Գանձակի գավառապետը ժամանում է Գետաշեն և պահանջում, որ Գյուլիստանի շրջանի գյուղերը հպատակվեն իրեն և խնդիր է դնում զինաթափելու բնակչությանը: Այդ մասին տեղյակ է պահվում Շուշիի հայ ազգային խորհրդին, իշխանության տարբեր օղակներով պահանջում են, որ Գանձակի գավառապետը վերջ տա իր ապօրինի քայլերին»:

Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք. հողը կանչում է, հ. Բ, Երևան, 2005, էջ 166:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 16-17:

1919 թ. նոյեմբերի 25-ին պատգամավոր Լևոն Տեր-Մինասյանը դիմում է ՀՀ նախարարների խորհրդի նախագահին և խնդրում նրա աջակցությունը Գյուլիստանի շրջանի հայաբնակ 13 գյուղերը (Գյուլիստան, Վերիշեն, Ներքիշեն, Ղարաչինար, Խրախափոր, Ենիքենդ, Ղաբրիքենդ (Գաղթութ), Պարիս, Էրքեջ, Բուզլուխ, Մանաշիդ, Արմավիր և Ղրբուլախ) Ղարաբաղին միացնելու հարցում:
Դեկտեմբերի կեսերին արդեն Գյուլիստանում «...գոյութիւն ունէր շրջանի բնակչութեան համակրանքը վայելող Հինգի խորհուրդ մը, որուն մէջ կը մասնակցէին թէ՛ չէզոքներ, թէ՛ դաշնակցականներ եւ թէ՛ սօց. յեղափոխականներ. վերջիններս հակառակ Շուշուայ իրենց ընկերներու որդեգրած քաղաքականութեան: Գիւլստանն իր առանձին պահանջներն ունէր: Անոր բացառապէս հայ բնակչութիւնը չէր կամենար Գանձակի նահանգին միանալ, որովհետև վերջինս Ադրբեջանի իշխանութեան տակ էր: Անոնց ներկայացուցիչները բազմիցս դիմումներ կատարած էին դաշնակից պետութիւններու Անդրկովկասեան ներկայացուցիչներուն եւ Հայաստանի կառավարութեան եւ խնդրած, որ իրենց շրջանը միացուի Լեռնային Ղարաբաղին՝ իբրեւ անոր անբաժան մէկ մասը եւ կցուի Հայաստանին: Իրենց այդ դիմումներով չբաւականանալով, անոնք առաջ էին բերած Ինքնապաշտպանողական եւ Զինուորական մարմիններ, նշանակած էին իրենց ճակատներու հրամանատարները եւ պատրաստ էին, հոգ չէ թէ թոյլ էին, զէնքով դիմադրելու Ադրբէջանի իւրաքանչիւր ոտնձգութեան»:

Нагорный Карабах в 1918-1923 гг., сборник документов и материалов, Ереван, 1992, с. 356-358 (ներկայացնում ենք վավերագրի բնագիրը. “Гюлустанский район, состоящий из 13 армянских селений, а именно: Гюлустан, Верхний Агджакенд, Нижний Агджакенд, Карачинар, Хархапут, Енгикенд, Габркенд, Парис, Эркеч, Бузлух, Манашид, Армавир и Карабулаг, расположенный у подошвы горы Мров–Даг и имеющий естественные живые границы – с востока река Инджи (Инча-чай) и запада – река Кюракчай (Чайкенд), испокон веков входит в состав Карабаха по Джеванширскому уезду, Чрабертскому участку.
В старину, в самые страшные дни турецкого ига, Карабах отстаивал свою самостоятельность и сохранял свою свободу, как, например, во времена Хамсаи Мелика. Когда же колесо истории повернулось и Карабах подпал под власть русских, то с укреплением последних в крае была введена в 1868 г. Елизаветпольская губерния, с образованием новых уездов, по каковому нововведению Гюлустанский район оторван от Карабаха и присоединен к Елизаветпольскому уезду, для удобства администрации. В отношении же духовном Гюлустанский район в составе Чраберта оставался в ведении Карабахской армянской епархиальной консистории до последних трех-четырех лет.
После великой революции России, одним из главных лозунгов которой является самоопределение населяющих Россию народов, каждая нация стала развиваться и возвращаться к национальным культурным занятиям,– словом, самоопределяться. Карабах тоже признал за собой это право и избрал своим центральным пунктом гор. Шушу, а не Гянджу. На V же Карабахском армянском съезде, в котором участвовали и представители Гюлустанского района, Карабах получил санкцию представителя английского командования – генерала Шательворта, который нанес на карту Карабаха и Гюлустанский район, фактически управляемой с марта 1919 года армянской администрацией Карабаха.
Летом 1919 года произошли кровавые столкновения между азербайджанским правительством и карабахскими армянами из-за владения Карабахом, которые были закончены заключением мирного договора в августе, впредь до разрешения во вопроса о Карабахе на Парижской мирной конференции. В договоре по части определения границ Карабаха употреблены русские термины: “Нагорные части Шушинского, Джебраильского и Джеванширского уездов, населенные армянами”, и армянские термины: “Варанда, Хачен, Тизак и Чраберт”. Под названием Чраберта подразумевается и Гюлустанский район, так как он исторически и этнографически имеет тесную связь с Чрабертом, который без того района теряет свое значение. Об этом представители VII Карабахского армянского съезда заявили при заключении мирного договора генерал-губернатору г. Султанову, который тогда же дал категорическое обещание снестись с Ганджинским губернатором на счет присоединения этого района к Карабаху. Одновременно, по заключении мирного договора, сообща были составлены штаты для администраций Варанды, Хачена, Тизака и Чраберта, в штате которого учреждена должность одного помощника Джеванширского уездного начальника и двух приставов, один из коих – специально для Гюлустанского района. Должности эти были замещены лицами, избранными на Джеванширском армянском съезде 28 сентября 1919 года, и лица эти и в данное время занимают свои должности. В середине сентября ганджинский уездный начальник – Баграм-бек, прибыв в селение Чайкенд, призвал к себе некоторых сельских должностных лиц Гюлустанского района и потребовал подчинить район ему и разоружить население района. Об этом своевременно было сообщено этими должностными лицами Шушинскому национальному совету и другим властьям, которые телеграфно, через надлежащие власти, подтребовали прекращения самовольных действий названного уездного начальника на том основании, что район подчиняется карабахской власти и по мирному договору население Карабаха разоружению не подлежит. Требование это имело свое воздейсвие и уездный начальник, кажется, даже пострадал за свои неправильные действия.
Так как формальное присоединение Гюлустанского района к Карабаху тянулось, то район 10 сентября распорядился составить мирские приговоры 13 селений, отдельно по каждому селению, о непоколебимом решении присоединиться к Карабаху, и приговоры эти, через своих делегатов, представил 1 октября Карабахскому армянскому национальному совету и помощнику генерал-губернатора Калантарову, с просьбой поддержать ходатайство района и содействовать скорейшему присоединению района к Карабаху. С такой же просьбой район обратился через своих представителей и к приехавшим на соединенный съезд населения Джеванширского уезда 29 октября 1919 года членам Особого совета при генерал-губернаторе в составе 6 лиц. Кроме того, район через своих делегатов письменно обратился и к Ганджинскому армянскому национальному совету, с просьбой также поддержать ходатайство района и исходатайствовать согласие ганджинского губернатора на присоединение района к Карабаху. Все эти учреждения и должностные лица, к коим обращались делегаты и представители района, торжественно обещали содействовать удовлетворению желанной мечты района. На просьбу же Ганджинского армянского национального совета глава азербайджанского правительства Усуббеков, в бытность свою в г. Гандже, заявил, что вопрос о присоединении района к Карабаху получит свое разрешение в парламенте; при этом он обещал содействовать в благоприятном для района смысле. После всего этого явился в район командированный ганджинским уездным начальником старшина Михайловского общества и на районном собрании 12 ноября предъявил 2 переписки: 1. Отношение карабахского генерал-губернатора от 21 октября на имя ганджинского губернатора о том, что вместе с тем предложено джеванширскому уездному начальнику не касаться дел Гюлустанского района, и 2. Предложение ганджинского губернатора от 1 ноября на имя ганджинского уездного начальника о принятии в свое ведение дел Гюлустанского района.
Такое распоряжение администрации азербайджанского правительства было неожиданностью для Гюлустанского района, который, по всестороннем обсуждении данного вопроса, письменно изложил все обстоятельства дела и просил г. ганджинского губернатора не отказать в предоставлении краткого срока на окончательное выяснение положения дел.
В ответ на эту просьбу ганджинский уездный начальник, по поручению губернатора, явился с большой командой в соседнее с районом татарское селение Моллавалатлу и 18-го числа подтребовал к себе по шесть представителей от каждого селения района со старшинами их для подчинения района власти администрации Ганджинского уезда.
Ввиду такого положения дела, принятые ганджинской администрацией мероприятия к присоединению района к Ганджинскому уезду неизбежно вызовут недоразумения, могущие иметь печальные последствия.
Поэтому я имею честь покорнейшие просить Вас, не отказать в принятии участия в законном решении справедливой претензии Гюлустанского района о формальном присоединении его к Карабаху и тем предотвратить неминуемые несчастья в виде человеческих жертв”). Տե՛ս նաև Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք, հ. Բ, էջ 167:
Միքայէլեան Ա., Ղարաբաղի վերջին դէպքերը, «Հայրենիք», 1923, N 8, յունիս, էջ 111:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 17-18:

1920 թ. փետրվարի 26-ին Գանձակ է ժամանում Ադրբեջանի նախարարապետ Յուսուֆբեգովը և հայ-ադրբեջանական մի շարք հարցերի մասին խոսելուց հետո նշում է. «Կայ ևս մի խնդիր: Դա Գիւլիստանի-Իգիրմիտորդի 12 հայ շէներն են, որոնք չեն հնազանդւում Ազրբէյջանին: Նոքա սկզբում խնդիր դրին Շուշուայ նահանգապետութեան կցուելու, երբ կառավարութիւնը վերջապէս յօժարեց դորան, նոքա յայտարարում են, որ միանում են Հայաստանին: Մի բան, որ ըստ աշխարհագրական հանգամանքի հնարաւոր չէ»:
Հազիվ մեկ ամիս անց Ադրբեջանը որոշում է շրջանի հայության կամքը կոտրել զենքի ուժով և սկսում ընդհանուր հարձակումը:
Օրհասական այդ օրերի մասին Ա. Վերդյանն իր հուշերում նշում է. 1920 թ. մարտի 25-ին «Յարձակւում են Ղարաչինարի և Էրքէջի վրա», մարտի 26-ին «Կռիւը տեղի է ունենում Ղարաչինարի վրայ: Մերոնք գիշերը նահանջում են դէպի Խարխափուտ», մարտի 27-ին «Կռիւը՝ Ղարաչինար, Խարխափուտ, Պարիս, Էրքէջ գիւղերի վրայ», մարտի 28-ին «Կռիւը՝ Ներքին-Շէն, Պարիս, Էրքէջ և Մանաշէն»:
Արդեն մարտի վերջին նշվել է. «Ադրբէջանի կողմից Գանձակի գաւառում հրի ու սրի մատնուած գիւղերից առայժմ յայտնի են...» Ղարաչինարը, Պարիսը, Մանասբեկը, Վերին և Ներքին Աղջաղալաները և Էրքեջը:
Մեկ այլ տեղեկությամբ «...Ադրբէջանի կառավարութեան հրամանով Քեազիմ բէյի ղեկավարութեամբ (Խան Խոյսկու փեսան)՝ «Գանձակի գունդը» սկսել է իր բարբարոսութիւնները: Կառավարական այդ կանոնաւոր զօրագունդը մէկը միւսի ետևից թնդանօթի բերան է տալիս Գանձակի գաւառի խաղաղ ու լոյեալ գիւղերը և սրի քաշում հայ գիւղացիութեանը՝ առանց հասակի ու սեռի խտրութեան: Առանձնապէս դաժան կոտորածներ են տեղի ունեցել Ղարաչինարում և իր շրջակայ գիւղերում»:

Վավերագրեր հայ եկեղեցու պատմության, գիրք Ե, Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածինը Առաջին հանրապետության տարիներին (1918-1920 թթ.), Երևան, 1999, էջ 353-354:
Վարդանեան Յ., «Ադրբէջան կոչեցեալ» հանրապետութեան մէջ, «Մշակ», 1920, N 39, 16 յունիսի, էջ 4:
«Նոր աշխատաւոր», 1920, N 1, 2 ապրիլի, էջ 2: Տե՛ս նաև «Ժողովուրդ», 1920, N 55, 6 ապրիլի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 18:

Ըստ 1920 թ. մարտի 31-ի թուրքական տեղեկատվության՝ «Ապստամբ հայերի դէմ լեռնային մասերում կռիւները յաջողութեամբ շարունակւում են, թուրք պարտիզանական խմբերը վերցրել են հայկական հետևեալ չորս մեծ գիւղերը՝ Ղարաչինար, Էնգիքենդ, Վերին և Ներքին Աղջաղալաները, որոնք դիմադրութիւն են ցոյց տւել: Մարտի 23-ին գրոհով գրաւել են Էրքէջը, որտեղից պարտիզանական խմբերը ճանապարհւել են Գիւլիստան, առաջանալով դէպի Ղարաբաղ...: Այսօր քաղաք է եկել Էրքէջ և Գետաշէն գիւղերի հայերի պատւիրակութիւնը՝ հնազանդութիւն յայտնելու»:
Նույն օրվա թուրքական մեկ այլ հաղորդագրությունից երևում է, որ հայերը, այնուամենայնիվ, ուժերի ներածին չափով դիմադրում էին, և յուրաքանչյուր հայ գյուղ թշնամուն շատ թանկ գնով էր տրվում. «Ղարաչինար, Էրքէջ գիւղերի տակ մեր կամաւորների ու հայերի միջև տեղի ունեցած ընդհարումների ժամանակ մահմեդականներից վիրաւորւել և սպանւել են մօտ 600 հոգի. հայերը բազմաթիւ դիակներ են թողել: Յիշեալ գիւղերն այրւեցին և թալանւեցին: Երեկ մեր կամաւորները գրաւեցին Մանաս, Բարխատա (թերևս խոսքը Ղահթուտի մասին է) և հայկական Բօրիս գիւղերը: Հայերը դէն են շպրտում իրենց զէնքերն ու փախչում: Միւս հայկական գիւղերը պախարակում են պրովոկատորներին ու դաշնակցականներին: Հազարաւոր կամաւորներ են գնում դէպի լեռները, դէպի սահմանագիծը: Այդտեղ տեղական հայերն ու հայ կանօնաւոր զօրքը բուռն դիմադրութիւն են ցոյց տալիս»:
Աննկարագրելի ծանր էր վաղ գարնանային այդ օրերին փախստական դարձած հայ գյուղացիության վիճակը. «Մարտի 23-ից մինչև ապրիլի 3-ը Ղարաչինարի շրջանում 10 հայ գիւղեր աւերւած են ու գետնին հաւասարեցւած: Այդ գիւղերն են 1) Ղարաչինար, 2) Խարխափութ, 3) Ենգի-Քենդ, 4) Խաղթուղթ, 5) Ներքի-Շէն, 6) Էրքէջ, 7) Մանաշեցիք, 8) Բուզլուխ, 9) Պարիս և 10) Երի-Շէն: Այս 10 գիւղերի ժողովուրդի կենդանի մնացած մասը, զուրկ ապրուստի բոլոր միջոցներից՝ ապաւինել են լեռներին ու անտառներին, աննկարագրելի սոսկալի դրութեան մէջ»:

«Յառաջ», Երևան, 1920, N 73, 7 ապրիլի, էջ 2:
Գանձակում (թուրքական ինֆօրմացիա), «Նոր աշխատաւոր», 1920, N 3, 4 ապրիլի, էջ 2:
Գանձակի եւ իր շրջանի օրհասական վիճակը, թղթակցություն, «Նոր աշխատաւոր», 1920, N 4, 6 ապրիլի, էջ 2: Ի դեպ, ժամանակ անց այս ողբերգության պատճառների անդրադարձում նշվել է. «Գիւլստանի շրջանի մի քանի հայ գիւղեր, շնորհիւ այդ ճակատի ռազմական գործողութիւնները վարող քանի մը բոլշեւիկ եւ սոց. յեղափոխական սպաներու դասալքութեան, դատարկուել էին եւ ազգաբնակութիւնը գաղթել էր դէպի Ջվանշիր» (Միքայէլեան Ա., Ղարաբաղի վերջին դէպքերը, «Հայրենիք», 1923, N 12, հոկտեմբեր, էջ 123): Տե՛ս նաև Օրհասական վիճակը Գանձակում և շրջանում, թղթակցություն, «Յառաջ», Երևան, 1920, N 75, 11 ապրիլի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 18:

1920 թ. ապրիլի 14-ին Վրաստանում Հայաստանի դիվանագիտական ներկայացուցիչ իշխան Մ. Թումանյանը գրել է. «Ելիզավետպոլի նահանգում ոչնչացված են Ղարաչինար, Պարիս, Մանասբեկ, Վերին Աղջղալա, Ներքին Աղջղալա, Էրքեջ, Աբլահ, Ղարադաղլու, Սուլուխ գյուղերը և մասամբ Գետաշեն (Չայքենդ) մեծ գյուղը: Դրանց բնակիչները, որոնք չեզոք էին, զենքերը հանձնելուց հետո մորթվել են, բացառությամբ ոչ մեծ խմբերի, որոնք փրկվել են՝ թաքնվելով անտառներում, իսկ գյուղերն ամբողջությամբ այնպես են ոչնչացվել, որ նրանցից մի քանիսից ոչ մի հետք էլ չի մնացել»:
Արդեն ապրիլի 21-ին Գանձակի փոխանորդ Լևոն վարդապետը հայր Արսենին հղած նամակում նշում է. «Այսօր ստացայ Ղարաչինարի շրջանի գործակալից մի նամակ, որի մեջ նկարագրուած է նոր տասը գիւղերի աւերածութիւնը, 10-12 հազար ժողովուրդի սովի և հիւանդութիւնների մասին»:
Տեղի ունեցածի մասին Բաքվի հայ ազգային խորհուրդն Ադրբեջանի կառավարությանը հղած գրության մեջ շեշտում էր. «Գանձակի գավառում կառավարությունը ձեռք առավ անսովոր դաժան միջոցներ, մինչեվ մի շարք գյուղերի փաստական լիակատար ոչնչացումը: Ոչնչացված են՝ Ղարա-չինար, Գաղթութ, Ներքին ու Վերին Հաջիքենդ, Գյուլիստան, Բարիս, Էրքեջ, Բուզլուխ, Մանաշեն, Ղարա-բուլախ, Արմավիր, Սուլուք (Ազատ) գյուղերը...: Այդ գյուղերի ազատված բնակիչները, կանայք ու երեխաներ, խոր ձյունի մեջ քշված են դեպի անտառներն ու դատապարտված անպայման մահվան, քանի որ նրանց բնակությունները հողի հետ են հավասարեցված, իսկ գույքը թալանված է կամավոր զորախմբերի կողմից»:

Հայերի կոտորածները Բաքվի և Ելիզավետպոլի նահանգներում 1918-1920 թթ., էջ 457 (բնագրում՝ “В Елизаветпольском уезде уничтожены селения Карачинар, Парис, Манасбек, Верхный Агджгала, Нижний Агджгала, Эркедж, Аблах, Карадаглу, Сулук и отчасти большое село Геташен (Чайкенд). Жители этих селений, оставшиеся лояльными и сдавшие оружие, после сдачи оружия были вырезаны, за исключением небольших групп, спасшихся в лесах, а сами селения уничтожены до того основательно, что от некоторых из них не осталось никаких следов”).
Վավերագրեր հայ եկեղեցու պատմության, գիրք Ե, էջ 401: Տե՛ս նաև նշվ. աշխ., գիրք Թ, էջ 744-745:
Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 223, ց. 1, գ. 124, թ. 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 18-19:

1920 թ. հունիսի 23-ին կազմված «Հայաստանի չորս նահանգների սահմանները» խորագիրը կրող հաղորդագրության համաձայն՝ Գյուլիստանը մտնում էր Սյունյաց նահանգի մեջ. «Սյունյաց նահանգը, որի մեջ մտնում են Զանգեզուրը և Ղարաբաղը, Վարանդան, Դիզակը, Ջրաբերդի և Գանձակի գավառի հայկական մասերը»:
Խորհրդայնացումից հետո գավառաբնակ հայերը շարունակում են արդեն եթե ոչ Խորհրդային Հայաստանին, ապա գոնե ԼՂԻՄ-ի հետ միավորվելու պայքարը:

Նախիջևան-Շարուրը 1918-1921 թթ. փաստաթղթեր և նյութեր, «Բանբեր Հայաստանի արխիվների», 1993, N 1-2, էջ 217:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 19:

1925 թ. գարնանը Շահումյանի շրջանի հայությունը գրություն է հղում ԽՍՀՄ Կենտգործկոմի նախագահ Մ. Կալինինին, Անդրկենտգործկոմի քարտուղար Ա. Ենուկիձեին, Ն. Նարիմանովին, Ս. Տեր-Գաբրիելյանին և Անդրկենտգործկոմի նախագահ Մ. Ցխակայային. «Մեր ծանր դրության մասին հայտնելով կենտրոնական իշխանություններին, խնդրում ենք մեր շրջանը, որը տնտեսական, աշխարհագրական և պատմական առումով հանդիսանում է Ղարաբաղի բաղկացուցիչ մասը, միացնել Ինքնավար Ղարաբաղին...»:
Նույն թվականի նոյեմբերի 23-ին ԱդրԿ(բ)Կ կենտկոմի նախագահությունը մերժում է ԼՂԻՄ-ին միանալու Շահումյանի հայության խնդրանքը. «Շրջանի միացումը կամ առանձնացումը կհանգեցնի նման միտումների ողջ Անդրկովկասում, ինչը կսրի ազգամիջյան հարաբերությունները»:
Հայտնի է, որ 1923 թ. հուլիսին կազմավորված Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի սահմանների մեջ Գյուլիստանն ընդգրկելուն վերաբերող խնդրագրերը մշտապես լռության են մատնվել, իսկ 1926 թ. մանաշիդցի Հակոբ Առստամյանի և 15 պատվիրակների՝ միավորման խնդրով այցը Ստեփանակերտ «լուծվում է» վերջիններիս բանտարկությամբ:
Վարչական սույն անարդարության մասին հենց 1926 թ. նշվել է. «Եթէ այդ ձեւով կը խոստովանին որ Ղարաբաղը հայկական է, ուրեմն ի՞նչ է մեղքը լեռնային Գանձակի, որու Գիւլիստանի մասը պարզ Ջիվանշիրի շարունակութիւնն է մինչև Գանձակ գաւառի թաղերը, իսկ մնացած մասը բնական շարունակութիւնը Դիլիջան գաւառին: Ինչու՞ 50-60,000 հայութիւն, որ միապաղաղ կը տարածուի Փոքր Կովկասի վրայ, Ջիվանշիրի և Ղարաբաղի միջև, կը կտրուի և Ադրբէյջանի իշխանութիւնը գամի մը պէս կը մտնէ մեր երկիրը»:
Ադրբեջանում խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո հին Ղարաչինարի մահալից 1930 թ. օգոստոսի 3-ին կազմվում է ներկա վարչական շրջանը: Շուտով, ի պատիվ Ստ. Շահումյանի, վերանվանվում է Շահումյանի շրջան, իսկ շրջկենտրոնի վերածված Ներքիշենն էլ 1938 թ.` Շահումյան (Շահումյանովսկ):
Հայության միատարր բնութագիրն աղճատելու նպատակով 1940 թ. Շահումյանի շրջանին են միացվում ադրբեջանաբնակ մի քանի գյուղեր: Դրանք էին Թոդանը (հարևան Խանլարի շրջանից), Զեյվան, Շեֆեկը և Գյուրզալարը (Կասում-Իսմայիլլովի շրջանից):

Խաչատրյան Կ., Սուքիասյան Հ., Բադալյան Գ., Խորհրդային Հայաստանի և ԼՂԻՄ-ի տարածքային կորուստները 1920-1930-ական թվականներին, Երևան, 2015, էջ 139-141:
Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք. նշխարներ, հ. Ա, Երևան, 2002, էջ 21:
Ռուբէն, Գանձակ-Ղարաբաղի վէճը, «Դրօշակ», 1926, N 2, էջ 49:
Азербайджанская ССР, Административно-территориальное деление. Баку, 1979, с. 7.
Շահմուրադյան Ս., Ճակատագրի շղթան. գրառումներ Շահումյանի շրջանից, «Գրական թերթ», 1989, N 35, էջ 1:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 19:

1962 թ. Լեռնային Ղարաբաղից 2500 հայերի ստորագրությամբ կազմվում է Խորհրդային Հայաստանին վերամիավորվելու կամ ՌՍՖՍՀ-ի կազմի մեջ մտնելու համար մի փաստաթուղթ՝ ուղղված Խորհրդային Միության Նախարարների խորհրդի նախագահ, Կոմկուսի կենտկոմի քարտուղար Ն. Խրուշչովին. «Մենք՝ Լեռնային Ղարաբաղի Ավտոնոմ մարզի կոլտնտեսականներս, բանվորներս ու ծառայողներս և Ադրբեջանական ՍՍՌ Շամխորի, Խանլարի, Դաշքեսանի, Շահումյանի շրջանների հայ ազգաբնակչությունս, մեր կյանքի ծանր պայմանների պատճառով հուսահատության հասնելով, որոշեցինք դիմել Ձեզ՝ արդարության ու պաշտպանության համար:
Անհիշելի ժամանակներից Քուռի, Արաքսի, Սևանա լճի միջև ընկած մեր հողը, որ պատմականորեն հայտնի է «Արցախ» անունով, միշտ էլ Հայաստանի անբաժանելի մասն է կազմել: Թուրք-մոնղոլների արշավանքները հայերին դուրս են մղել հարթավայրերից, գյուղերն ու քաղաքները ոչնչացվել են և քոչվորների համար վերածվել արոտավայրերի: Հայերին հաջողվել է ամրանալ ու պաշտպանություն գտնել Ղարաբաղի նախալեռնային ու լեռնային շրջաններում միայն: Ռուսաստանին միանալուց հետո վերացվեց Ղարաբաղի հայության ֆիզիկական գոյության ոչնչացման վտանգը, չնայած դեռ մնում էր ցարական իշխանության ծանր լուծը: Ցարական իշխանությունը 1903-1905 թթ. աճող հեղափոխական շարժումից պաշտպանվելու նպատակով արհեստական թշնամանք ու կոտորած հրահրեց հայերի ու ադրբեջանցիների միջև: Ադրբեջանի մուսավաթական կառավարությունը Ղարաբաղի հայկական շրջանները մեկուսացրեց արտաքին աշխարհից և ոչնչացնում էր հայերին ամեն տեղ, ուր այդ հնարավոր էր: Ղարաբաղի հայությունը, ուժերի գերագույն լարմամբ, չհնազանդվեց Ադրբեջանի մուսավաթական կառավարությանը, հերոսական ջանքերով պաշտպանելով իր անկախությունն ու ինքնուրույնությունը...: Հայաստանում սովետական իշխանություն հաստատվելուց հետո Ադրբեջանի սովետական կառավարությունն ընդունեց Ղարաբաղն ու Նախիջևանը Հայաստանին վերադարձնելու մասին դեկլարացիա, որը ստորագրել և 1920 թ. դեկտեմբերի 1-ին Բաքվի Սովետի հանդիսավոր նիստում հրապարակել է Ն. Նարիմանովը: Սակայն այդ արդարացի որոշումը չիրականացվեց: 1921 թ. մարտին, Թուրքիայի հետ կնքված դաշնագրով, Նախիջևանը մտցվեց Ադրբեջանական ՍՍՌ-ի կազմի մեջ: 1923 թ. Ղարաբաղի լեռնային մասին տրվեց ինքնավարություն՝ Ադրբեջանական ՍՍՌ-ի սահմաններում, իսկ գերակշռող հայկական ազգաբնակչությամբ Շամխորի, Խանլարի, Դաշքեսանի, Շահումյանի շրջանները (շուրջ 90 %) ուղղակի մտցվեցին Ադրբեջանական ՍՍՌ-ի մեջ: Այսպիսով Ղարաբաղի հայությունը կտրեցին Հայկական ՍՍՌ-ից, և ինքնավարությունը չընդգրկեց բոլոր շրջանները: ...Ղարաբաղը միաժամանակ բնակեցվում է ադրբեջանցիներով: Ուղղակի տարվում է ազգային-շովինիստական, պանթուրքիստական քաղաքականությունը, որը միանգամայն աներևակայելի է ու անհարիր Սովետական իշխանության պայմաններում, բայց, ըստ երևույթին, ընդունելի է Ադրբեջանի Հանրապետության ղեկավարության համար: Այդ քաղաքականությունը ավելի նողկալի ձևեր է ընդունել մարզից դուրս գտնվող հայկական շրջաններում (Շամխորի, Շահումյանի, Խանլարի շրջաններ)...: Մենք խնդրում ենք անհապաղ վճռել Լեռնային Ղարաբաղը և հարակից հայկական բոլոր շրջանները Հայկական ՍՍՌ-ի մեջ վերամիավորելու կամ ՌՍՖՍՌ-ի կազմի մեջ մտցնելու հարցը: Մենք խնդրում ենք Ղարաբաղի հայության նկատմամբ գործադրել միայն լենինյան ազգային քաղաքականություն»:

Յուշագիր Սովետական Միութեան Մինիստրների սովետի նախագահ, Սովետական Միութեան կոմունիստական պարտիայի Կենտկոմի քարտուղար Ն. Ս. Խրուշչովին, «Սփիւռք», 1963, բացառիկ համար, դեկտեմբերի 31, էջ 2-3: Տե՛ս նաև Հայության պայքարը ԼՂԻՄ-ը Խորհրդային Հայաստանի հետ միավորելու համար, փաստաթղթերի և նյութերի ժողովածու, կազմ.՝ Կ. Խաչատրյան, Հ. Աբրահամյան, Երևան, 2011, էջ 39-40, 44-45:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 19-20:

1960-ական թվականներին «Ամբողջ ԽՍՀՄ-ում իրականացվող տնտեսությունների ու շրջանների խոշորացման պատրվակի տակ Ադրբեջանը որոշեց Շահումյանի փոքր հայկական շրջանը միացնել Կասում-Իսմայիլովի (Գերանբոյ) խոշոր ադրբեջանական շրջանին, որը կդառնար ներքին ինքնուրույնության կորուստ և հայերի արտահոսքի պատճառ: Շրջանի ժողովուրդը ըմբոստացավ, պահանջեց գոնե միացնել հարևան հայկական Խանլարի շրջանին, բայց Ադրբեջանը, բնականաբար, այդ քայլին չէր գնա, որովհետև հայերը դրա շնորհիվ ավելի համախմբված ու մեծ ուժ կդառնային: Համառ պայքարի շնորհիվ շրջանը պահպանվեց: Ցավոք, Խանլարի հայկական շրջանը չկարողացավ պահպանել իր ինքնուրույնությունը. հայ ղեկավարներին որոշ խոստումներով հնազանդեցրին, որի պատճառով ադրբեջանցիներն այնտեղ գերակշռող դարձան: ...շրջանը պահպանվեց՝ որպես բացառիկ երևույթ ամբողջ ԽՍՀՄ-ում. «արդարացնելու» համար այն կոչեցին Շահումյանի լեռնային շրջան, բայց այդ հավելումն էլ շուտով մոռացվեց»:

Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք, հ. Ա, էջ 24-25:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 20:

1989 թ. «...մեկ տարի տևած Ղարաբաղյան արդար շարժմանը միաձույլ էին և հարևան շահումյանցիները: Սակայն ԼՂԻՄ-ում հատուկ կառավարման ձև մտցնելուց հետո Շահումյանի շրջանը մնաց միայնակ: Բացի մեր շրջանից, գրեթե մյուս բոլոր հայաբնակ քաղաքների ու գյուղերի բնակիչները դարձան փախստականներ: Այժմ, երբ կուսակցության և կառավարության կողմից ընդունված են փախստականներին հարազատ վայրերը վերադարձնելու որոշումներ, ցավալի է, որ Շահումյանի շրջանում սկսվել է բնակչության արտահոսքը դեպի երկրի տարբեր ռեգիոններ: Դատարկվում են հայաբնակ գյուղերը, և հիմնականում գնում են երիտասարդ ընտանիքները: Բուզլուխ և Մանաշիդ գյուղերում մնացել են ընդամենը մի քանի ընտանիքներ: Այդ ցավը արդեն պատել է էրքեջցիներին...: Վերջերս Էրքեջ գյուղից մարդիկ էին գնացել Հայաստանի շրջաններում տներ գնելու, իրենց ասելով՝ հետագայի ապահովության համար»:
Պատմությունը մեկ անգամ ևս կրկնվում է, և շրջանի հայությունը, վտանգելով նույնիսկ ֆիզիկական գոյությունը, ոտքի է ելնում՝ Ադրբեջանի՝ արդեն շուրջ 70-ամյա ապօրինի տիրապետությունից ձերբազատվելու համար. «Փոքր է մեր շրջանը, ընդամենը ունի 20,5 հազար բնակիչ: Նրանցից 16 հազարը հայ է, 3,8 հազարը՝ ադրբեջանցի...: Ամենացավալին այն է, որ մեր շրջանի երկու ադրբեջանական գյուղերի՝ Շեֆեկի ու Զեյվանի ազգայնական ուժերը տմարդի գտնվեցին նույն շրջանում ապրող, դարավոր հարևան և եղբայրացած, միասին աղ ու հաց կերած, իրար հյուրընկալած հայերի նկատմամբ: Նրանք փակեցին դեպի երկաթուղային կայարան, Կիրովաբադ, Երևան տանող ճանապարհը...: Այժմյան շահումյանցին մի փափագ, երազանք ունի՝ միանալ վաղուց կորցրած ու նոր գտած եղբոր՝ Արցախի հետ»:

Լալայան Մ., Օգնենք հարևանին, «Խորհրդային Ղարաբաղ», 1989, N 103, 3 մայիսի, էջ 3:
Խաչատրյան Բ., Մեր իղձը, մեր նպատակը, «Խորհրդային Ղարաբաղ», 1989, N 266, 22 նոյեմբերի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 20:

Արդեն 1988 թ. փետրվարին Սումգայիթի, իսկ նոյեմբերին Գանձակի հայության ջարդերից հետո Շահումյանի շրջանը հայտնվում է երեք կողմից մեկուսացված և պաշարված դրության մեջ:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 20:

1989 թ. հուլիսի 25-ին Շահումյանի շրջանային խորհրդի արտահերթ նստաշրջանը Լեռնային Ղարաբաղին միավորվելու հարցով (55 կողմ, 8 ձեռնպահ) դիմում է Ադրբեջանի Գերագույն խորհրդին, որն էլ նույն թվականի օգոստոսի 1-ին տալիս է բացասական պատասխան և 1990 թ. հունվարի 15-ին շրջանում հայտարարում արտակարգ դրություն:

Շահմուրադյան Ս., Ճակատագրի շղթան. գրառումներ Շահումյանի շրջանից, «Գրական թերթ», 1989, N 35, էջ 1: Տե՛ս նաև Шевелев М., Шаумяновский район: война по просьбам трудящихся?, "Московские новости", 1990, N 5, с. 5.
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 20:

1990 թ. հունվարին կացությունն ավելի է լարվում Բաքվի հայերի զանգվածային ջարդերի և արտաքսման (13-19-ը) հետևանքով:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 20:

1991 թ. սկզբին Ադրբեջանի ղեկավարությունը որոշում է Շահումյանի շրջանը ներառել Գերանբոյի շրջանի մեջ: Այդ որոշման դեմ Շահումյանի շրջգործկոմի նախագահ Վ. Աղաջանյանը ԼՂԻՄ-ի գործկոմի նախագահ Ս. Բաբայանի և Ստեփանակերտի, Ասկերանի, Հադրութի, Մարտակերտի և Մարտունու շրջգործկոմի նախագահների հետ միասին նշյալ թվականի հունվարի 15-ին զեկուցագիր է հղում ԽՍՀՄ փոխնախագահ Գ. Յանաևին, ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նախագահ Ա. Լուկյանովին և ՀԽՍՀ Գերագույն խորհրդի նախագահ Լ. Տեր-Պետրոսյանին՝ պահպանելու Շահումյանի շրջանը՝ որպես առանձին վարչատարածքային միավոր: Մասնավորապես նշվում է, որ «Հակառակ Շահումյանի (գյուղական) շրջանի 80 տոկոս կազմող հայ բնակչության կամքի՝ որոշում է ընդունվել նրա լուծարման և հարևան ադրբեջանական շրջանի կազմի մեջ մտցնելու մասին: Շահումյանի շրջանը՝ Գյուլիստանը, Արցախի պատմական հինգ մելիքություններից մեկն է, որը մյուս մելիքությունների հետ միասին Գյուլիստանի 1813 թ. պայմանագրով մտավ Ռուսաստանի, իսկ երկրամասի խորհրդայնացումից հետո նրանից բռնի կերպով անջատվել է և մտցվել Ադրբեջանի կազմի մեջ: Շրջանը 100 տոկոսանոց հայ բնակչությամբ կազմվեց 1930 թ.: 1940 թ. ընդգրկվեցին 4 գյուղխորհուրդներ հարևան ադրբեջանական շրջաններից, ինչպես տեսնում եք, հեռուն գնացող նպատակներով...: Այդ որոշման ընդունմանը նախորդեց թռուցիկների միջոցով այն պահանջի տարածումը, ըստ որի՝ շրջանի հայ բնակչությունը կարճատև ժամանակամիջոցում տարածքից պետք է հեռանար: Հակառակ դեպքում սպառնում էր հայկական գյուղերի հրկիզմամբ: Մենք վճռականորեն բողոքում ենք Շահումյանի շրջանի հայ բնակչության իրավունքների ոտնահարման դեմ և պահանջում գործնական քայլեր ձեռնարկել նրա կարգավիճակը, որպես վարչատարածքային միավոր, պահպանելու համար»:

Առստամյան Ա., Արցախահայության պայքարը ԼՂԻՄ-ը Ադրբեջանի կազմից հանելու համար (1988-1991 թթ.), Արխիվային նյութերի ժողովածու, Ստեփանակերտ, 2018, էջ 65-66 (բնագրում՝ “Шаумяновский район - это одно ис исторических пяти княжеств Арцаха-Гюлистан, которое вместе с другими княжествами вошло в состав России по Гюлистанскому договору 1813 г., а после советизации края был отторгнут от него и включен в состав Азербайджана. Район со 100-процентным армянским населением был образован в 1930 г. В 1940 г. в его состав были включены четыре сельсовета из соседных азербайджанских районов, как видите, с далеко идущими целями. ...Принятию этого решения предшествовало распространение листовок с требованием от армянскоого населения района в кратчайший срок покинуть его, угрожая в противном случае сжечь все арямские села. Мы заявляем решительный протест против бесцеремонного попрания прав армяского населения Шаумяновского района и требуем принятия действенных мер по сохранению его статуса как административно-территораильной единицы”).
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 20-22:

Դրությունը, սակայն, շարունակվում է լարվել, և արդեն 1991 թ. հուլիսի 16-ին ադրբեջանցի հրոսակները գրավում են Էրքեջ, Մանաշիդ և Բուզլուխ գյուղերը: Ճիշտ է, նույն թվականի սեպտեմբերի 13-ին հայկական ինքնապաշտպանական ուժերին հաջողվում է ազատագրել վերոնշյալ երեք գյուղերը, բայց 1992 թ. հունիսի 13-14-ին ադրբեջանական ուժերը ռուսական զորքերի աջակցությամբ լայնածավալ հարձակումով վերագրավում են ոչ միայն այդ գյուղերը, այլև ամբողջ Շահումյանի շրջանը: Հայ ազգաբնակչությունը՝ շուրջ 16.000 շունչ, ինչպես 1920 թ., ամեն ինչ թողնելով, ընդամենը ֆիզիկապես փրկվելու հույսով փախուստի է դիմում: Այս բռնագաղթի ընթացքում հայերը տալիս են մի քանի հարյուր զոհ և անհետ կորած:
Բռնագաղթի ենթարկված շահումյանցիները ցրվում և հաստատվում են Երևանում, Նուբարաշենում, Կոտայքի մարզի Աբովյան, Արզնի և Հրազդան քաղաքներում, Լոռու մարզում՝ Վանաձորում, ՌԴ-ում՝ մայրաքաղաք Մոսկվայում, Ալթայի երկրամասում, Բառնաուլում, Բիյսկում, Ամուրի մարզի Սվոբոդնի քաղաքում, Աստրախանում, Խարաբալայում, Արխանգելսկի մարզի Նյանդոմա և Կոնիշ քաղաքներում, Բելգորոդի մարզի Յուրևսկայա շրջանում և Ստարի Օսկոլ քաղաքում, Իրկուտսկում, Կաբարդայի Տրնաուզ քաղաքում, Կալինինգրադի մարզի համանուն քաղաքում, Օզյորսկի շրջանի համանուն քաղաքում և Բոգդանովո գյուղում, Նովոստրոևո, Տրուդովիկ, Չիստոպոլիե, Ռյազանսկոյե, Լվովսկոյե, Մալցևո, Ռեզնիկովո, Բագրատիոնովո, Գավրիլովո, Կարամիշևո, Պլավնի, Նիլովո, Յուդինո, Լուժկի, Լուժկի-Սադովոյե, Ժուչկովո, Օտրադնոյե, Օլենովո, Օլխովո, Զաոզերնոյե, Կրասնոյարսկոյե ավաններում, Կրասնոզնամենսկի շրջանի համանուն քաղաքում, Դոբրովոլսկ ավանում, Ալեքսեևկա և Ֆեվրալսկ գյուղերում, Ղազախստանի Պետրոպավլովսկ և Պավլոդար քաղաքներում, Բելոռուսում՝ Մինսկում, Լատվիայի մայրաքաղաք Ռիգայում, Լիտվայում, ԱՄՆ-ի Կալիֆոռնիա նահանգի Սակրամենտո քաղաքում, Կանադայում, Բելգիայում, Գերմանիայում, Հոլանդիայում, Նորվեգիայում, Դանիայում, Շվեյցարիայում, Իտալիայում, Սլովենիայում և այլուր:

Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք. կարոտի հասցեներ, հ. Գ, Երևան, 2011, էջ 129-339:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 22:

2012 թ. հունիսի 13-ին Մոսկվայի հայկական նորակառույց եկեղեցու բակում կանգնեցվում է խաչքար՝ ի հիշատակ Շահումյանի շրջանի հայաթափման 20-րդ տարելիցի, իսկ 2014 թ. հունիսի 13-ին Կալինինգրադի Սբ. Ստեփանոս եկեղեցու բակում՝ Շահումյանի շրջանի հայաթափված գյուղերի զոհերի հիշատակը հավերժացնող խաչքար-հուշարձան.

Խաչքարի պատվանդանին փորագրված է.

Ի յիշատակ | հնոց եւ նորոց | նահատակաց հայոց | ի շրջանէ Շահումեան, | 2014 թ.:

Կոթողին կից առկա է երկլեզվյան հիշատակագրություն.

13 Ռ՚վՖ 1992-2014. | հպռ ւՈփՍՈՐ տՏրՑՈՉսպվ Չ տՈՎÿՑՖ | ՑՐՈչՌփպրՍՏռ ՊպտՏՐՑՈՓՌՌ | ՍՏՐպվվՏչՏ ՈՐՎÿվրՍՏչՏ վՈրպսպվՌÿ | Ռջ 11 րպս ՄՈցՎÿվրՍՏչՏ ՐՈռՏվՈ.

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 22.

Կորստյան հիշատակի հուշարձաններ են կառուցվել նաև առանձին գյուղերի համար: Ի հիշատակ զոհված գյուլիստանցիների՝ հուշակոթողներ են կանգնեցվել Աբովյան քաղաքի գերեզմանոցում և Գյուլիստանի Ամենափրկիչ (Նապատ) վանքի եկեղեցու մոտ: Այն ներկայումս փաստորեն Շահումյանի բռնազավթված ողջ շրջանից հայկական կողմի վերահսկողության ներքո գտնվող միակ պատմական հուշարձանախումբն է:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 22:

Բնակչություն

Հնուց անտի Շահումյանի ներկայիս վարչական շրջանի տարածքն Արցախ-ուտիքյան հայաշխարհի միջնահատվածում էր և դատելուվ մատենագրական տեղեկություններից և պահպանված նյութական մշակույթի մեծաքանակ հուշարձաններից՝ զուտ հայաբնակ է եղել մինչև 1787 թ. տեղի ունեցած գաղթը դեպի Վրաստան: Երևում է, որ օտար տարրը հենց միայն դրանից հետո է սողոսկել գավառամաս: Համենայն դեպս, հայերի մի մասի՝ 1817 թ. վերադարձից հետո նախկին հայաբնակ որոշ գյուղեր արդեն զբաղեցվել էին մահմեդականներով:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 22:

1831 թ. հունվարի 6-ի մարդահամարի տվյալների համաձայն՝ գավառի 12 հայաբնակ գյուղերում բնակվում էր ընդամենը 275 տուն հայ (ունեին 12 քահանա և 9 գործող եկեղեցի): Արդեն 1871 թ. ծխերի թիվը շուրջ 1000 էր, իսկ 1914 թ.՝ 958 (մոտ 8000 շունչ):

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 57, ց. 1, գ. 63, թ. 3:
Խ. Մ. Տ. Յարութիւնեանց, Ղարաչինար եւ Իկիրմիտէօրթ, «Արարատ», 1871, ԺԱ, էջ 373:
Պետ (Պետրոս Տեր-Հովհաննիսյան քահանա), Ռուսաստանի հայ թեմերի աւելացնելու խնդրի շուրջը, «Մշակ», 1914, N 98, 8 մայիսի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 22:

Վիճակագրական սույն տվյալները նկատելի են դարձնում այն հանգամանքը, որ Ռուսաստանի կազմում ընդգրկվելուց հետո տարածքի հայաբնակ բոլոր գյուղերը մինչև Ի դարի սկզբներն առանց բացառության շարունակաբար աճել են: Անգամ 1902-1905 թթ.՝ քաղաքականապես լարված տարիներին, 11 հայաբնակ գյուղերի բնակչությունն ընդհանուր առմամբ ավելացել էր 410 շնչով կամ 6,98 %-ով, իսկ հաջորդ երեք տարիներին (1905-1908)՝ 707 շնչով կամ 11,25 %-ով:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 23:

1912 թ. գավառն ուներ 12 գյուղ՝ 846 տուն՝ 8000 (4245 ար. և 3755 իգ.) բնակիչ:

Պետ, Ղարաբաղի դպրոցների շուրջը, «Մշակ», 1912, N 187, 25 օգոստոսի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 23:

1916 թ. մայիսի 1-ին ԿՀԲ ընկերության հանձնարարականով Կովկասյան ռազմաճակատի պարենավորման հանձնաժողովի կողմից լիազորված Շմավոն Դիլանյանցը մեկնում է Ելիզավետպոլ` տեղի գաղթականների հարցերը լուծելու և մթերքների պահեստներ հիմնելու նպատակով (գաղթականները տեղավորված էին գավառի 41 գյուղերում). հաղորդակցության ուղիները և գյուղերի տեղաբաշխվածությունը նկատի ունենալով՝ նա գավառը բաժանում է 4 շրջանի: Առաջին շրջանի մեջ էին մտնում Խարխափութը, Հայ Պարիսը, Վերին և Ներքին Աղջաքենդները, Ղարաչինարը, Ենգիքենդը, Գաղթուտը, Գյուլիստանը և Էրքեջը (կենտրոնը Ղարաչինարն էր), երկրորդ շրջանի մեջ` Գետաշենը, Մանաշիդը, Աբլահը, Ազատը, Ղարաբուլաղը, Բուզլուխը և Արմավիրը (կենտրոնը Գետաշենն էր), երրորդ շրջանի մեջ` Աննենֆելդը (Աննեն, Աննենո), Գիորգևսկը, Չարդախլուն, Բադաքենդը, Գետաբեկը, Ջագիրը, Բարումը, Բարսումը և Նուզգարը (կենտրոնն էր Աննենֆելդը), չորրորդ շրջանի մեջ` Կորյունապատը (Կովալյովկա), Ելլենդորֆը, Մուռուտը, Ոսկանապատը, Բրաջուրը, Միրզիկը, Բանանցը, Չովդառը, Խաչակապը, Կիրանցը, Փիբը, Վերին և Ներքին Քարհատները:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 28, ց. 1, գ. 929, թ. 12-13 շրջ.:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 23:

1916 թ. հոկտեմբերի 15-ի գրությամբ Արմենակ Բորյանը ԿՀԲԸ կից Կովկասյան ճակատի պարենավորման մասնաճյուղին ուղղված գրությամբ խնդրում է մեկական վագոն ալյուր ուղարկել Ղարաչինարի և Աննենի շրջանների գաղթականների համար:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 28, ց. 1, գ. 929, թ. 64:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 23:

1916 թ. դեկտեմբերի 1-ի դրությամբ Ղարաչինարի շրջանում ապաստանել էր 1014 գաղթական:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 28, ց. 1, գ. 581, թ. 2: Ի դեպ, նրանք տեղավորվել էին Մանաշիդ, Բուզլուխ, Վերին և Ներքին Աղջաքենդ, Գյուլիստան, Խարխափուտ, Ենգիքենդ, Գաղթուտ, Ղարաչինար, Պարիս և Էրքեջ գյուղերում (թ. 22 շրջ., 24, 25 շրջ.):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 23:

1917 թ. հոկտեմբերի 25-ի գրությամբ Գաղթականական պարենավորման բաժանմունքին Արմենակ Բորյանն իրազեկում է, որ «Մեր շրջանի երեք պահեստից ամենաապահովն է ներկայումս Ղարաչինարի շրջանը, ուր 2 1/2 վագոն ալիւր կայ, որը կբաւականանայ առնւազը 4 ամիս այս շրջանի մէջ»:
Նույն թվականի նոյեմբերի 2-ի գրությամբ, սակայն, Գաղթականական պարենավորման բաժանմունքից Ա. Բորյանին հանձնարարում են փակել Ղարաչինարի պահեստը` դատարկ լինելու և ավելորդ ծախսեր չանելու պատճառով: Ըստ ամենայնի` պահեստը չէր փակվել, քանի որ 1918 թ. ապրիլի 17-ին ևս նման հանձնարակական է տրվում:
Հետագայում ևս գավառի հայ բնակչությունը շարունակաբար աճել է, սակայն մեծապես տուժել 1918-1920 թթ. երկրամաս ներխուժած թուրք ջարդարարների և տեղի մուսավաթականների կազմակերպած կոտորածներից:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 28, ց. 1, գ. 932, թ. 24, 27, 39:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 23:

1989 թ. Շահումյանի շրջանի ընդհանուր բնակչության թվաքանակը կազմում էր 20.625 մարդ (15.973-ը` հայ, 3.889-ը` ադրբեջանցի և 763-ը` ռուս):
Ըստ Բորիս Ղլեչյանի` բռնագաղթի նախօրեին բնակչության թիվը հասնում էր մոտ 20.100-ի:

Շահմուրադյան Ս., նշվ. հոդվ., «Գրական թերթ», 1989, N 35, էջ 1:
Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 1159, ց. 10, գ. 63, թ. 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 23:

1992 թ.՝ հայության բռնագաղթի նախօրեին, վարչական շրջանն ուներ 18 բնակավայր՝ 16 գյուղ, 2 ավան: Խորհրդային տարիներին, բայց ավելի ստույգ՝ 1950-ական թթ., Վերիշեն ավանի մոտ՝ հին Քարահունչ գյուղատեղիում, հիմնվում է և աճում շրջանի հայաբնակ 12-րդ գյուղը (պաշտոնապես կոչվում էր Բալլուղայա):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 23:

Հայաբնակ գյուղերից և ավաններից զատ՝ շրջանն ուներ նաև ադրբեջանաբնակ 5 գյուղ (Բաշղշլաղ, Գյուրզալար, Զեյվա, Շեֆեկ և Թոդան): Դրանք բոլորն էլ տեղաբաշխված էին շրջանի ծայրամասերում: Կար նաև ռուսաբնակ 1 գյուղ, որի բնակիչները ԺԹ դարի կեսերին հիմնվել էին հայկական Հին Պարիս գյուղի ավերակներին կից՝ ընդարձակ անտառներով շրջապատված գեղատեսիլ վայրում:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 23:

Շրջանի բնակավայրերը դարերի ընթացքում անվանափոխվել են: Բնիկ տեղանունների փոխակերպումն օտարաշունչ անվանումներով ինչպես Պատմական Հայաստանի որևէ այլ անկյունում, այստեղ ևս ունի հին պատմություն: Երևույթը նկատելի է օտար տիրապետությունների հաստատման իրականությանը զուգահեռ՝ սկսած Հերգ գավառանունից և բերդանունից, որոնք դարձել են Գյուլիստան, մինչև Բուզլուխն ու Ղարաչինարը, որոնց բնիկ հայկական անուններն իսկ մոռացության են մատնվել: Որոշ գյուղեր էլ թեկուզ պահել էին իրենց հայկական անվանումները, այնուամենայնիվ, արդեն ԺԹ դարում ունեին նաև օտարներից ստացած անուններ, որոնց մեծ մասը ռուսական իշխանությունների կողմից պաշտոնականացվելու պատճառով լայն տարածում է գտնում և ճանաչվում: Այդպես Վերիշենը դառնում է Յուխարի Աղջաքենդ, Նորշենը՝ Ենգիքենդ, Քարահունչը՝ Բալլուղայա, Պարիսը՝ Բորիսի, Խրխափորը՝ Խարխափուդ, իսկ Ներքիշենը, որն արդեն իսկ շրջանառվում էր որպես Աշաղի Աղջաքենդ, ինչպես վերը նշեցինք, Շահումյան:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 23:

Տնտեսություն

Հնուց ի վեր շրջանի ներկայիս տարածքը հայտնի է եղել որպես հողագործության, այգեգործության և անասնապահության համար բնական հարմարություններով օժտված տարածաշրջան. «Այնտեղ մշակվում են ամեն տեսակի բարձրորակ հացահատիկային և այլ բույսեր»:

Միրզա Յուսուֆ Ներսեսով, Ճշմարտացի պատմություն, թարգմանությունը բնագրից, ներածությունը և ծանոթագրությունները՝ Ք. Կոստիկյանի, Երևան, 2000, էջ 43:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 23-24:

Գավառը հայտնի էր նաև որպես արցախյան ձիերի բուծման կարևոր տարածաշրջան. «Մելիք Բեգլարովները բացի երկրագործությունից պահում են ձիաների զավոդ: Ղարաբաղի հռչակված ձիաների ցեղը վերջին ժամանակներում բոլորովին այլասերվել էր: Հայտնի է, որ Ղարաբաղի ձիաների ցեղը մի խառնուրդ էր տեղական և պարսկական (արաբական) ձիաների:
Նախքան ռուսաց տիրապետությունը Ղարաբաղի խաները, Պարսկաստանի հետ հարաբերություններ ունենալով, այստեղից կամ բերել էին տալիս, կամ ընծա էին ստանում ազնիվ նժույգներ և իրանց ձիաների ցեղը միշտ նորոգում էին: Բայց ռուսների տիրելուց հետո նրանց հարաբերությունները Պարսկաստանի հետ կտրվեցավ, և ձիաների սերմը չնորոգվելով, այլասերվեցան: Այժմ Մելիք Բեգլարովները կազմելով մի թաբուն երկրի ընտիր մատակներից, Թեհրանից ստացել են երկու պարսկական նժույգներ, մեկը ուղարկել է Սադրազամը, մյուսը` Շահի փեսա մի խան: Տարակույս չկա, որ այդ հոգածություններով Մելիք Բեգլարովները կարող են վերանորոգել Ղարաբաղի ձիաների ցեղը, որ հռչակված էր մեր կողմերում»:

Րաֆֆի, Երկու ամիս Աղվանից և Սյունյաց աշխարհներում, Երկերի ժողովածու, հ. 8, Երևան, 1963, էջ 585:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 24:

Հողագործության բնագավառում երբեմն խնդիրներ էին ծագում հենց հողատեր կալվածատիրոջ պատճառով: Այդպիսի մի իրավիճակի մասին ուշադրություն է հրավիրել 1910 թ. օգոստոսյան թղթակցություններից մեկը. «Գանձակի գաւառի երրորդ մասը (Վերին-Շէն, Ներքին-Շէն, Էրքիջ, Գիւլլուստան իրանց հարևան գիւղերով և ամբողջ դաշտերով) բռնել է դաշտային անթիւ մկներով, որոնք գիւղացոց յուսահատ դրութեան մէջ են դրել: Չը նայած որ արտերը հնձվել են, բայց հանդից տուն փոխադրելու դեռ իրաւունք չէ ստացւել, որովհետև յիշեալ գիւղօրայքը պատկանում են բէկերի, որոնք ստանում են ստացված բերքից տասանորդ. այդպիսով հնձված խուրձերը պէտք է մնան դաշտում, մինչև որ բէկերի կողմից ընտրված մարդիկ գնան ցուցակագրեն ու այնուհետև իրաւունք տան հանդից տուն բերելու: Այդ պատճառով էլ այդ գիւղացիք աւելի են տուժում դաշտային մկներից»:

Սիւնեցի, Տեղեկութիւններ գաւառից, «Մշակ», 1910, N 185, 24 օգոստ., էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 24:

Ճիշտ է, հազվադեպ, սակայն պատահում էր, որ գավառի գյուղատնտեսությունը տուժում էր նաև բնական տարերքների պատճառով: Օրինակ՝ 1912 թ. ապրիլի 11-ին տեղի ունեցածի մասին նշվել է. «...երեկոյեան ժամը 51/2-ին Ներքին-Շէնում ու մօտակայ գիւղերում տեղի ունեցաւ սաստիկ, անձրևախառն փոթորիկ, որը տևեց մինչև միւս երեկոյեան ժամը 6-ը: Այդպիսի բան դեռ մեր շրջանում չէ տեսնված: Ամբողջ այդ գիշերը գիւղացիք ահ ու դողի մէջ էին, կարող եմ ասել, որ բոլորովին քնող չէ եղել. ամեն մի կողմից լացի ու աղաչանքի ձայներ էին լսվում: Կատաղի քամին շատ տների կտուրներ է վերցրել, շատ անասուններ՝ ձի, ոչխար, գոմէշ, կով են կոտորվել: Այգիների վնասը չափից դուրս մեծ է. պտղատու ծառերի վրա բոլորովին ծաղիկ չէ մնացել. մինչև անգամ բողբոջների մեծամասնութիւնը թափվել է և այդ ծառերը, որոնք մեր Ներքին-Շէնի ու Ղարաչինարի գիւղացիութեան ապրուստի մեծ օժանդակ էին, դատարկվել են բոլորովին: Այս վնասներին խեղճ ու աղքատ գիւղացիք դժուար թէ դիմանան. նրանց ամբողջ մի տարվայ ապրուստը այսօր միանգամից զոհ գնաց կատաղի քամուն»:

Եղ. Յով., Եղանակները Կովկասում, «Մշակ», 1912, N 89, 28 ապրիլի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 24:

Շրջանի տարածքում տնտեսական որոշակի նշանակություն ունեին նաև գիպսի հանքերը, որոնցով հարուստ էին հատկապես Վերիշեն և Գյուլիստան գյուղերը:
Նախկին գավառի սահմաններում (ներկայիս շրջանի սահմաններց դուրս)՝ թրքաբնակ Ղասըմբեգլու գյուղի մոտ, 1910 թ. հայտնաբերվել էին նավթահանքեր, «որտեղ այժմ եռում է գործն ու աշխատանքը և եթէ աջողութեամբ դուրս գայ նաւթը, այն ժամանակ այդ “Նօվթալան” անուանեալ տեղը կը հանդիսանայ մեզանում արդիւնագործական մի տեղ»:

Զաքարեան Բ., Ղարաչայի իրականութիւնից, «Մշակ», 1910, դ 261, 23 նոյեմբերի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 24:

Հայտնի է, որ շրջանի տարածքում պատրաստվում էր նաև վառոդ. «Հրացանը շինում էին Գիւլիստանի բերդում, իսկ վառօդը՝ Երիշէնում, ուր կայ շորա (селитра), վառօդ պատրաստելը մելիքի արտօնութիւնն էր կազմում»:

Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական հանդէս», 1899, գիրք Ե, էջ 253: Տե՛ս նաև նույնի՝ Երկեր, հ. 2, էջ 245:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 24:

Հայտնի է նաև, որ Մելիք Աբովի հրացանը Մելիք-Բեգլարյանների ժառանգները 1000 ռուբլով վաճառում են գեներալ Ալեքսեյ Երմոլովին (1777-1861), և նա այն նվիրում է Սանկտ Պետերբուրգի Զինապալատին:

Րաֆֆի, Խամսայի մելիքությունները, Երկերի ժողովածու, հ. 10, Երևան, 1964, էջ 169, ծնթ. 1: Ի դեպ, մելիք Աբովի հրացանի մասին Հարություն Թումանյանցը գրել է մի պոեմ, որտեղ ասվում է, թե մահվանից առաջ՝
    «...իր պատանի միակ ժառանգին
    Աբովն համբուրեց օրհասի ժամին,
    Եւ տալով նորան սադափով նախշած,
    Արծաթ օղերով հրացանըն, ասաց.
    «Ահա, սա ա՛յն է, որով Կաղ-Աբով
    Պահեց Գիւլիստան ազատ, ապահով.
    Սա ա՛յն զէնքըն է ահեղ, մահաբեր,
    Որից սոսկացին մեր թշնամիներ, որը պաշտպանեց մեր եկեղեցին
    Եւ փառք ու պարծանք վաստակեց հային» (Թումանեանց Յ., Մելիք Իւսուփ (1728-1750), «Լումայ», 1900, գիրք Բ, էջ 303-304):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 24:

Կրթություն

Իհարկե, միջնադարյան մատենագիրներից և գրիչներից մեզ հասած կցկտուր տեղեկություններում վանական կամ եկեղեցական-ծխական դպրոցների գործունեության մասին ոչինչ չպարունակող տվյալներն իսկ ապացույց չեն, թե գավառի տարածքում երբևէ նմանօրինակ հաստատություններ գոյություն չեն ունեցել: Սակայն փաստ է, որ շրջանի հայկական բնակավայրերը կրթօջախների բացման խնդրում իրապես որոշ թերացումներ են արձանագրել. «...ի 1855 թուականէն մինչ ցայս 1871 թիւ Իկիրմիտօրտ (24) գիւղօրէից ժողովեալ յօգուտ ուսումնարանի ևլն դրամքը երբէք չպիտոյացան մանկանց մերոց...»:

Խ. Մ. Տ. Յարութիւնեանց, Ղարաչինար եւ Իկիրմիտէօրթ, «Արարատ», 1871, ԺԱ, էջ 373:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 24:

1870-ական թթ., ի վերջո, գավառի առավել մարդաշատ գյուղերում մի քանի դպրոցներ են բացվում (1873 թ.՝ Վերիշենում, 1874 թ.՝ Ղարաչինարում, 1870-ական թթ.՝ Ներքիշենում և Նորշենում):
Թվում է, սակայն, որ այս դպրոցներից ոչ մեկն իր գոյությունը չէր կարողացել կայուն պահպանել, ուստի արդեն 1892 թ. նշվել է, որ Իգիրմիդորդի 24 գյուղերից և ոչ մեկը եկեղեցական-ծխական դպրոց չուներ:

«Նոր-Դար», 1893, N 9, 20 յունուարի, էջ 1:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 24:

Կրթական նոր զարթոնքը գավառի բնակավայրերում նկատելի է դառնում ազգային դպրոցների գործունեության արգելքի վերացումից (1905 թ.) հետո: Այս շրջանում վերաբացվում են նախկինները, հիմնվում` նորերը (1908 թ.՝ Մանաշիդում և Էրքեջում):
Բացի եկեղեցական դպրոցներից՝ արդեն 1910 թ. գործում էին նաև պետական (ռուսական) դպրոցներ Ղարաչինարում և Վերիշենում՝ երկդասյա, իսկ Ներքիշենում` միդասյա:

Զաքարեան Բ., Ղարաչայի իրականութիւնից, «Մշակ», 1910, N 261, 23 նոյեմբերի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 24:

1912 թ. նշվել է, որ գործող դպրոցների «...ուսուցչութիւնը դպրոցի չորս պատերից դուրս ոչինչ բան չէ անում, համայնական այս կամ այն գործը ղեկավարելու և առաջնորդելու մէջ բնաւ երես չունի»:
Նույն թվականի օգոստոսին պետական դպրոցներ էին գործում Ղարաչինար, Վերիշեն և Ներքիշեն գյուղերում:

Անդրօ, Փոխատու խնայող. դրամարկղ, «Հորիզոն», 1912, N 194, 5 սեպտեմբերի, էջ 3:
Պետ (Պետրոս Տեր-Հովհաննիսյան քահանա), Ռուսաստանի հայ թեմերի աւելացնելու խնդրի շուրջը, «Մշակ», 1912, N 187, 25 օգոստոսի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 25:

Ազգային կրթության ոլորտում կացությունը մտահոգիչ էր հատկապես 1916 թ. «...Ջրաբերդի և Իգիրմիդորդի հայերը, որոնց համար դպրոցը երազ է: Ամբողջ այդ լայնարձակ շրջանում, որի մի ծայրը Գանձասարն է, միւսը Գանձակը, մի հատիկ ծխական դպրոց չէք գտնի. եղածները բոլորը կառավարչական են: Եւ հակառակի պէս էլ այդտեղ հայ լեզուն ու հայ սովորութիւնները մեռնում են, որովհետև գիւղերը ցան ու ցրիւ են և շրջապատւած թուրք, քիւրդ ու քոլանի ցեղերով, որոնք կազմում են երկրի ճնշող մեծամասնութիւնը և ...խեղդում փոքրամասնութիւն կրող հայերի հայկական ամեն ինչ»:

Միտսար, Դպրոցական խոհեր, «Հորիզոն», 1916, N 106, 14 մայիսի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 25:

1917 թ. նոյեմբերի 22-ին Արմենակ Բորյանի՝ ԿՀԲԸ կից Հայկական կենտրոնական կոմիտեին հղած գրության մեջ նշվել է. «Անցեալ... ն. տարւայ սկզբից (հոկտեմբերից) կոմիտէիտ յանձնարարութեամբ Գանձակ և նրա շրջանում բացւեցին 14 դպրոց 600 աշակերտութեամբ: 5 դպրոցում պաշտօնավարել են տեղական ծխական դպրոցի ուսուցիչներ, իսկ մնացեալ դպրոցներում` գաղթական ուսուցիչներ են եղել: Այս տարի սպասւում էր, որ 14 դպրոցին պիտի աւելանային մի քանի դպրոցներ ևս. մինչդեռ կատարւեց հակառակը, այսինքն` Ներքի-Շէն, Վերին-Շէն, Փիբ, Բանանց, Միրզիկ, Ոսկանապատ, Գառնակեր գիւղերի գաղթական աշակերտ-աշակերտուհիներ մնացին առանց ուսման»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 28, ց. 1, գ. 170, թ. 5:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 25:

1936 թ. շրջանում գործում էր միայն մեկ միջնակարգ դպրոց՝ 13 ուսուցչով, իսկ 1976/1977 ուստարում՝ արդեն 13 միջնակարգ դպրոց՝ 405 ուսուցչով:

Խորհրդային տարիներին և մինչև 1992 թ. բռնագաղթը շրջանի գրեթե բոլոր գյուղերում գործում էին միջնակարգ, ութամյա կամ տարրական դպրոցներ:

Առստամյան Ռ., Նոր հորիզոններ, «Նոր ուղի», 1977, N 92, 2 օգոստոսի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 25:

Հուշարձաններ

Շրջանի ներկայիս տարածքն ունի բազմադարյան և տարաբնույթ հուշարձանների այնպիսի ներկապնակ, ինչպիսին հատուկ է ողջ Պատմական Հայաստանին և մասնավորապես նրա Արցախ-ուտիքյան հայաշխարհին:
Մինչև 1992 թ. շրջանի տարծքում կանգուն, կիսավեր կամ ավերակ վիճակում առկա էին պաշտպանական, ճարտարագիտական, արտադրական, գերեզմանական, պաշտամունքային, տնտեսական, բնակելի և այլևայլ նշանակության մեծաքանակ հուշարձաններ:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 25:

Բերդեր. այս կարգի հուշարձաններից եզակիորեն առանձնանում է միջնադարյան աղբյուրներում բազմիցս վկայված Հերգ (Հերք, Հերքան), հետագայի՝ Գյուլիստան բերդը, որը գավառի ոչ թե միայն գլխավոր, այլ, ըստ էության, միակ բերդն էր, ուստի և պատահական չէ, որ հայտնի էր հենց գավառանվամբ:

Չենք կիսում վաստակաշատ պատմաբան Գ. Բադալյանի այն տեսակետը, թե իբր «...բերդանունը որոշակի կապ ունի հայկական Էրքաջ (Էրքեջ) գյուղանվան հետ» (Բադալյան Գ., Հայոց Արևելից կողմերի տեղանուններն ըստ հայկական սկզբնաղբյուրների, «Աշխատանքային տետրեր», 2014, դ 3-4, էջ 55), քանի որ Էրքեջի մոտերքում ոչ միայն նշանավոր, այլև աննշան մի բերդ գոյություն չունի, ուստի Հերգ-Հերքանը հենց Գյուլիստան բերդն է:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 25:

Կամուրջներ. շրջանի տարածքով հոսող երեք գլխավոր գետերի վրա դարերի ընթացքում բազմաթիվ կամուրջներ են կառուցվել, սակայն կանգուն վիճակում մեզ են հասել միայն Փոքր Կյուրակ գետի Քարե, Սևջրի՝ Խռոված և Գյուրգյուր կամուրջները:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 25:

Վանքեր. հայտնի են Երեք մանկուք, Արքայեկ և Ամենափրկիչ վանքերը, որոնցից առաջինը կիսավեր է, երկրորդը՝ ավերակ, իսկ երրորդը, որը նաև երջանիկ դիպվածով գտնվում է հայկական զինված ուժերի վերահսկողության ներքո, կանգուն է և հնարավորինս նաև նորոգված:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 25:

Եկեղեցիներ. գյուղական եկեղեցիների հիմնական մասը (բացի Հայ Պարիս գյուղի եկեղեցուց) կառուցվել է ավելի հին և քայքայված եկեղեցիների տեղում և դրանց փոխարեն:
Հորինվածքային առումով բոլորն էլ բազիլիկներ են (միանավ և եռանավ):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 25:

Սրբատեղիներ. մի քանի պարզ խաչքարի, երբեմն ճարտարապետական արժանիքներով առանձնապես աչքի չընկնող մատուռների կամ հատուկ հատկությունների վերագրմամբ քարերի (օրինակ՝ իբր բժշկող, անձրևաբեր և այլն) կարելի է հանդիպել գրեթե բոլոր գյուղերում կամ նրանց մերձակայքում, սակայն սրանց մեջ մի առանձին համբավ է ունեցել Մռավ լեռան գագաթի սուրբը. «Նրա գագաթի վրա կան երկու գերեզմաններ, որ հայոց ուխտատեղի է: Այդ գերեզմանները պատկանում են ճգնավորների, որոնք բնակվում էին այդ լեռան գագաթի վրա: Մինչև այսօր ցույց են տալիս նրանց ճգնարանները, որոնք ուրիշ բան չեն, եթե ոչ երեք ահագին քարեր միմյանց մոտ դրած և մի քար ևս դրած նրանց վրա որպես ծածկոց: Միջում մի մարդ միայն կարող է բնակվիլ: Այդ ահագին քարերի այսպես միմյանց վրա դրվիլը միայն հսկաների գործ կարող է համարվել»:

Րաֆֆի, Երկու ամիս Աղվանից և Սյունյաց աշխարհներում, Երկերի ժողովածու, հ. 8, Երևան, 1963, էջ 589:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 25:

Գերեզմանական հուշարձաններ. ինչպես մինչև 1992 թ. հայաբնակ գյուղերում, այնպես էլ ավելի վաղ ժամանակներում լքված հին գյուղատեղիների գերեզմանոցներում պահպանվել էին մեծ թվով տապանաքարեր և խաչքարեր (թվակիրների մեջ առավել հները վերաբերում են ԺԲ դարին):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 25:

Բնակելի հուշարձաններ. պահպանված նմուշները կարելի է բաժանել երկու խմբի: Առաջինը մինչև ԺԹ դարի վերջերը բոլոր գյուղերում գերակշռող երդիկավոր գլխատունն էր, որ ժամանակի ընթացքում կամաց-կամաց փոխարինվել էր կղմինդրածածկ երկթեք տանիքներով առավելապես կրկնահարկ (գեղեցիկ բազրիքներով հարդարված պատշգամբներով) «եվրոպական» տիպի տներով, իսկ երկրորդը՝ մելիքական կամ ավելի ուշ պարզապես բեկական կոչվող բնակելի շենքերը:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 25:

Մահմեդական հուշարձաններ. ըստ էության՝ այդպիսիք շրջանի տարածքում գոյություն չունեն: Թերևս բացառություն է կազմում Մանաշիդ, Էրքեջ և Թոդան գյուղերի միջնահատվածում գտնվող մահմեդական գերեզմանոցը՝ 1880-ական թթ. վերաբերող արձանագիր զույգ տապանաքարերով հանդերձ:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 26:

Վիմագրեր

Շրջանի տարածքում ԺԲ դարից սկիզբ առնող ցարդ հայտնաբերված վիմագիր արձանագրությունները գրեթե բացառապես հայերեն են (եզակի բացառություն են կազմում 1880-ական թթ. վերաբերող արաբերեն երկու տապանագրերը):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 26:

Բնագավառում առաջին հետազոտությունները կատարած հեղինակը Սարգիս Ջալալյանցն է, որը գրի է առել և հրատարակել միայն մեկ արձանագրություն: Այնուհետև այդ ուղղությամբ մեծ աշխատանք է կատարել Մակար Բարխուդարյանցը, որը, այցելելով շրջանի հնավայրերի մեծագույն մասը, հավաքել և հրատարակել է 18 վիմագիր (14-ը վերաբերում են ԺԸ դարի վերջերին, 4-ը՝ ԺԹ դ. սկզբին):

Ջալալեանց Ս., Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, մասն Ա, Տփխիս, 1842, էջ 210:
Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 241-252:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 26:

Նախախորհրդային տարիներին բնագավառին անդրադարձած վերջին հետազոտողը Երվանդ Լալայանն է, որը, սակայն, որոշ ուղղումներով սոսկ վերահրատարակել է նախկինում հրատարակված արձանագրություններից 9-ը:

Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական հանդէս», 1899, գիրք Ե, էջ 122-127:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 26:

Երկար ընդմիջումից հետո՝ 1978 թ. մի քանի նոր արձանագրություններ է հրատարակել Կիմ Ղահրամանյանը, որը նաև հետագա տարիներին շարունակաբար զանազան հրատարակություններով ներկայացրել է 87 արձանագրություն:

Ղահրամանյան Կ., Միջնադարյան մի նորահայտ հուշարձան, «ԼՀԳ», 1978, N 5, էջ 110-111: Նույնի՝ Նյութեր Գյուլիստանի մելիքության պատմության վերաբերյալ, «ԼՀԳ», 1979, N 12, էջ 112-116: Հյուսիսային Արցախ, գիրք Ա, Երևան, 1993: Օջախի գիրք, հ. Ա և Բ:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 26:

1982 թ. լույս ընծայված «Դիվան հայ վիմագրության» մատենաշարի «Արցախ» պրակում տեղ է գտել 14 արձանագրություն (13-ը՝ ԺԸ, իսկ 1-ը՝ ԺԹ դարից): Պրակն անհարկի անտեսել է Կ. Ղահրամանյանի՝ արդեն հրապարակած վիմագրերը:

Դիվան հայ վիմագրության, Արցախ, պրակ V, կազմ.՝ Ս. Բարխուդարյան, Երևան, 1982, էջ 243-244, 248-249:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 26:

Եվս 21 միավոր արձանագրություն էլ (որոնցից 18-ն առաջին անգամ) հրատարակվել է 1984 թ.:

Կարապետյան Ս., Խրխափորի ձորահովտում գտնվող պատմաճարտարապետական հուշարձանները և դրանց նորահայտ հուշարձանները, «ՊԲՀ», 1984, N 2, էջ 232-238:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 26:

Բնագավառում կարևոր ներդրում ունի նաև ճարտ. Արտակ Ղուլյանը: Նրա անտիպ հավաքածուն (29 միավոր) ներկայացվում է այս աշխատության մեջ:
Ընդհանուր առմամբ սույն հատորը պարունակում է 177 միավոր արձանագրություն:

Ղուլյան Ա., Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 43:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 26:

Տեսակը Տիեզերքից
Հեղինակը Google Earth
Տարեթիվ 2010 թ․

Անտակ ծովը տիեզերքից

Ուղղությունը ⇗ Հյուսիս-արևելքից
Հեղինակը Արտակ Ղուլյան

Մռավ լեռը հյուսիս-արևելքից (լուս.՝ Ա. Ղուլյանի, 1980-ական թթ.)

Ուղղությունը ⇗ Հյուսիս-արևելքից
Հեղինակը Արտակ Ղուլյան

Մռավ լեռը և Գյուլիստան գյուղը հյուսիս-արևելքից (լուս.՝ Ա. Ղուլյանի, 1980-ական թթ.)

Հեղինակը Հովհաննես Բադալյան

Ինջա գետի հովիտը Գյուլիստանի բերդից (լուս.՝ Հ. Բադալյանի, 1980-ական թթ.)

Տեսակը Քարտեզ

Հերգ գավառի մոտավոր սահմանները՝ փոխադրված Բ. Հարությունյանի «Մեծ Հայքի վարչա-քաղաքական բաժանման համակարգն ըստ «Աշխարհացոյց»-ի» աշխատության քարտեզի՝ խնդրո առարկա հատվածի վրա

Տեսակը Քարտեզ

Տարածաշրջանի վարչական քարտեզը

Տեսակը Քարտեզ

Տարածաշրջանի վարչական քարտեզը ԺԹ դարի վերջին

Տեսակը Քարտեզ

Տարածաշրջանի վարչական քարտեզը ԺԹ դարի վերջին (ըստ Ե. Լալայանի)

Հատված Ելիզավետպոլի նահանգի՝ Գյուլիստանի տարածաշրջանին վերաբերող վարչական քարտեզից (1902 թ.)

Տեսակը Քարտեզ

Տարածաշրջանի վարչական քարտեզը 1920-ական թթ. կեսերին

Տեսակը Քարտեզ

Հատված Շահումյանի շրջանի տարածաշրջանին վերաբերող խորհրդային ռազմական քարտեզից (1975 թ.)

Տեսակը Քարտեզ

Ազգաբաշխական քարտեզ (1914 թ.)

Տեսակը Քարտեզ

Դպրոցի հիմնադրման տարեթիվն ու տեղաբաշխումը շրջանի տարածքում

Տեսակը Քարտեզ

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Հերգ