Շուշի :: ԱՐՑԱԽԻ ՏԵՂԱՆՈՒՆՆԵՐ

20 Հուշարձան

ԼՂՀ (Երկիր) / Շուշի (Շրջան) / Շուշի (Շրջկենտրոն)

Պատմություն
1891 թ․

Մեր հայրենիքում գրատպության երկրորդ խոշորագույն օջախը Շուշին է: Այդ մասին 1891 թ. նշվել է. «Տպագրութեան արհեստը Շուշում լաւ է դրւած. այդտեղ կան երկու հարուստ տպարաններ, որոնց մէջ գործում են արագատիպ մեքենաներ: Կովկասում Շուշին Թիֆլիսից յետոյ առաջին տեղն է բռնում հայերէն գրքերի հրատարակութեան գործում. և այդ կողմից նա առաջ է անցել այնպիսի մեծ ու հայաշատ քաղաքից, որպիսին է Բագուն»:

«Տարազ», 1891, N 22, էջ 319:
Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 4:

1920 թ․

Շուշիում մինչև 1920 թ. գործել է 10 տպարան, որտեղ հրատարակվել են 160 գիրք և 11 պարբերական:

Էմմա Աբրահամյան, Տպարանները հայոց հայրենիքում, «Վարձք», 2012, N 6, էջ 4:

Բնակչություն

Ըստ Հայկունու. «Հռովմէական առածն ասում էր. «Մարդկանց ճանաչելու համար հարկաւոր է հետերը փթերով աղ ուտել»: Ես շուշեցւոց հետ կէս մսխալ էլ չեմ կերել: Ուրեմն և նրանց նիստուկացին, բնոյթ ու սովորութիւնների մասին իմ կողմից մի բան չեմ կարող գրել: Բայց, ինչ որ շատերից և այն մի քանի աղբիւրներից լսեցի, այն էլ այս է ահա: Հների նիստուկացը, կենցաղավարութիւնը չափաւոր է, համեստ, նահապետական-պատուական: Նոր սերունդն է միայն անչափաւոր և անպիտան, որ ողջ գիշերը, երբեմն և ցերեկները չէ դուրս գալիս հիւրանոցներից և կլուբից, չէ հեռանում նրանց թագ ու պսակ համարուած խաղասեղաններից, մի ախտ, որ անբաժան է ամէն մի գաւառական քաղաքից: Ընդհանրապէս շուտ են պսակվում, 16 տարին անցկացրած աղջիկը դժբախտ է համարվում: Սրանք էլ պսակուելուց յետոյ զոկերի նման տարիներով դրսերումն են լինում, այսինքն` լոկ տղամարդիկ: Հների մասին մեր լրագրութիւնում գրուեցաւ, թէ քաղաքականապէս ամուսնանում են: Դա հասարակեալ սովորութիւն չէ, այլ ցաւալի բացառութիւն, այն էլ յատկապէս գիւղերում: Իսկ քաղաքում այդպիսի անձը դատապարտելի է հասարակաց աչքում և անէծքի բուն: Այդ բացառութեանը գիւղերում մասնակից են քահանայք ոմանք` քրիստոնէական կրօնի այդ նոր տեսակ մօլլայք: Սակայն մերձաւոր և հեռաւոր հոգևոր իշխանութիւններն աշխատում են խափանել և առաջն առնել այդ պարսկական սովորութեան: Այդ դէպքում հոգ. իշխանութեանը մարմնաւոր իշխանութիւնն ևս երբեմն աջակից է և օգնական: Շատ լաւ կանէր մարմնաւոր իշխանութիւնը, եթէ որ ուշք դարձնէր և թւով 4 հիւրանոցների վերայ, ուր տգեղ տեսարանները և թղթախաղը, ասում են, անպակաս են: Մարմնաւոր իշխանութեան պարտքն է նմանապէս շուտափոյթ հոգ տանել և արմատախիլ առնել վիճակից սիֆիլիսը, որով վարակուած են Շուշաքէնդ, Ղզղալա, Աշան, Հադրութ, Թաղասէր, Առաքէլ, Որդնաշատ, Թաղոտ, Նորշէն և Հացիկ գիւղերը: Դիցուք թէ Արցախը իւր դիրքով Զէյթունի նմանութիւն ունի, բայց ցանկալի չէ, որ արցախցին էլ զէյթունցւոց նման ախտաջինջ լինի»:

Հայկունի, Եղիշե ավագ քահանա Գեղամյանց, «Ուղեգնացական ակնարկներ», Երևան, 2010, էջ 12:

«Շուշեցի հայք գաղթական են շրջականերից և Գողթն գաւառի Ագուլիս, Մեղրի և Ղազանչի գիւղերից: Միմեանց հետ անհաշտ են, կռուասէր, հայհոյասէր և անժամասէր: Նոր-նոր սկսել են հարկադրել միմեանց գէթ կիւրակէ և տօն օրերին յաճախել եկեղեցին: Դրա համար շուշեցիք մի միջոցի են դիմել, որ իմ աչքում արուեստական, ուրեմն և անտևական է թվում: Քահանայ շատ ունին, բայց իրանց կոչման համապատասխանող շատ քչերն են: Թէ՛ առաջինքը և թէ՛ վերջինքն աղքատ են և տնանկ: Տարեկան եկամուտներն առ առաւելն` 250-300 մանէթ: Ունին մի նշանաւոր քահանայ, որ լսածներից նայելով` պէտք է որ մեր սովորական ազատամտութեան վիժմունք լինի: Չը նայելով Շուշուայ հայ հոգևորականութեան այս անկեալ վիճակին, այնուամենայնիւ, կան ժողովրդական խմբեր, որոնք ուզում են նոր-նոր քահանաներ: Եւ դրա համար խնդրամատոյց են եղել: Մերժել, բոլորովին մերժել»:

Հայկունի, Եղիշե ավագ քահանա Գեղամյանց, «Ուղեգնացական ակնարկներ», Երևան, 2010, էջ 12:

Կառուցապատում

Եղիշե ավագ քահանա Գեղամյանցը (Հայկունի) իր «Ուղեգնացական ակնարկներ»-ում այսպես է նկարագրել Շուշին. «Երեք ժամից յետոյ հազիւ Շուշուայ պատուանդանը կազմող լերան ստորոտն հասանք: Մի ժամումն էլ լեռը և իւր քարքարուտ կապաններն անցանք, և ահա ես արդէն Շուշիումն եմ` մօտ 6000 ոտնաչափ բարձրութեան վերայ, որտեղից և գրում եմ այս առաջին նամակս: Երևակայեցեք մի նեղկակ, գոգաւոր հովիտ, չորս կողմը լեռներ, մէջտեղում մի այլ լեռ, որոյ գլխին 5-6 հազար տներ` լո՛խն (բոլորն) էլ քարաշէն և միայարկ, կրկնայարկ և եռայարկ, մի քանիսն էլ քառայարկ: Մի հատիկ էլ հինգ յարկանի շինութիւն կայ, և այն էլ իջևանատուն: Տների ամենամեծ մասը` դստիկոններով, պատշգամբներով և ցանցաձև վանդակապատ լուսամուտներով է: Կտուրները` թեք, մեծագոյն մասը` աններկ և դիմացկուն փայտից, փոքրագոյնը` երկաթեայ թիթեղից: Կան, որ ծածկուած են խառն` երկու իսկ նիւթից: Տները` քար, փողոցները` քար, շրջապատ պարիսպը` քար, չորս կողմդ` քար, մի նոր տեսակ Զէյթուն կամ Սասուն է: Գրեթէ ամէն տուն իւր պարտէզն ունի, ուր ամէնից շատ երևում են շլորենի, տանձենի և խնձորենի: Անպտուղ ծառերը` ուռենի և բարդի, որին տեղացիք սխալմամբ անուանում են սօսի: Ծաղիկներ չեմ տեսնում` բացի սովորական անհոտ և անհամ վարդից և զրավարդից: Զրավա՞րդ. ճշմարիտ որ զուր, կեղծ, վայրի վարդ: Պարտէզները` երբեմն պարսպապատ-քարապատ, երբեմն` տախտակապատ և երբեմն էլ ցանկապատ-փշապատ` յաճախակի պատած, փաթաթած եղինջով-կճանով և մեծ ու սուր ասեղներով, փշերով: Զարմա՜ցք, երկիրն այսքան քարքարուտ, բայց, միևնոյն ժամանակ, այսքան բուսոտ ու ծառուտ»:

Հայկունի, Եղիշե ավագ քահանա Գեղամյանց, «Ուղեգնացական ակնարկներ», Երևան, 2010, էջ 10:

Զբաղմունք

Շուշեցի կանայք «Արձակ-համարձակ ման են գալիս փողոցներում և միմեանց հետ փնթփնթում ու քնթքնթում: Իսկ երբ տուն են դառնում, աշխատասէր են և տոկուն: Տանը սանդիրքով բուրդ են գզում, ճախարակով և իլիկով թել մանում, վիլհանով (կաժ) մետաքս փաթաթում. կապացու, վարտիկցու և վերարկուացու (ղըլջի) պատրաստում, բարձի երես, սփռոց և փռոց ասեղնագործում, քեարգահ բանում, կապերտ, խուրջին և թամբի պարկ ու պայուսակ շինում: Ոմանք էլ ընտիր գործ ու թաղիք են գործում և վաճառահանում: Եւ այդ բոլոր առարկաների շինողն էլ իրանք, ներկողն էլ: Ապրի՜ք, զօրանա՜ք, ո՛վ շուշեցի կանայք: Ներկուածքները` պայծառ, մաքուր ու դիմացկուն, որ այլ և այլ հողերից և արմատ ու տերևներից էլի իրանք են պատրաստում: Գորգ և թաղիք գործելում առաւել շատ ու յաջողակ են թրքուհիք: Իսկ հայկուհիներից դրանցմով պարապում են գլխաւորապէս քաղաք գաղթող գիւղացիք: Այր մարդկանց` թէ՛ հայկազանց և թէ՛ պարսկաց մեծագոյն մասը պարապում է արհեստներով, մնացեալը առևտուրով, որ այժմ ընկած է: Ուստի, այլոց նման, շուշեցին էլ, անգործ նստած, բախտի բերման և կամ դէպքի կսպասէ: Իզու՜ր: Եթէ չի լինի գիւղացւոց յաճախ երթևեկութիւնը, մեր շուշեցին ոտքով-գլխով կորած է: Եւ պարապութիւնիցը հարկադրված` հաւաքուելու է միշտ հրապարակներում բամբասելու, գրաբանելու: Հայերի գլխաւոր հրապարակը ժողովարանն է` թոփխանայ: Մի այլ հրապարակ էլ պարսկաց թաղում կայ: Երկու իսկ հրապարակներումը միշտ լիքն են և՛ մարդիկ, և՛ կենդա¬նիք` եզ, էշ, գոմէշ, ձի ու ջորի»:

Հայկունի, Եղիշե ավագ քահանա Գեղամյանց, «Ուղեգնացական ակնարկներ», Երևան, 2010, էջ 11:

Տնտեսություն

«Գաւառումս մինչ օրս բանում են պպ. Ահարոնեանցի, Ճգնաւորեանի, Զոհրաբեանի, Թամիրեանի և Օհանեանի գործարանները թէև դարձեալ առանց էական վաստակի, մանաւանդ թէ՛ վնասով, թէ՛ աւելի պակաս, քան պ. Ներսիսեան: Պատճառն այն է, որ վերջինս ջրի և փայտի համար օրական 8 ռ. ծախս է անում, մինչդեռ գիւղերում միևնոյն ծախսը համեմատաբար պակաս է լինում: Արցախի մետաքսեայ բոլոր գործարաններում բանւորների թիւը 2.300 հոգու է հասնում: Քաղաքի և գաւառի այժմեան գլխաւոր արտադրութիւնքն են, բացի մետաքսիցը, օղի, որ թթից են քաշում, գինի, որ շատ էժան է ծախվում, բուրդ, ցորեն և մասամբ ծխախոտ ու բամբակ»:

Հայկունի, Եղիշե ավագ քահանա Գեղամյանց, «Ուղեգնացական ակնարկներ», Երևան, 2010, էջ 12:

Նկարագրություն

Ահա այսպես է նկարագրել Եղիշե ավագ քահանա Գեղամյանցը (Հայկունի) Շուշիի բնակչության վիճակը. «Այժմ մտնենք քաղաք այս անանուն, ծուռ ու մուռ, նեղլիկ, ցից-ցից, դարիվեր և դարիվայր փողոցներով: Վա՜յ ինձ նման կոծիծ-մազօլ ունեցողներին: Վա՜յ կառքերին, որ, սակայն, չը կան ամենևին: Բնակիչները կա՛մ հայ են, կա՛մ պարսիկ, մի քանի տնւոր էլ` ծառայող ռսներ: Իրանք, ընդհանրապէս, քարակազմ են, կայտռունք թէ՛ մեծերը և թէ՛ մանկունք, մանաւանդ` հայկազունք: Քալուածքները` սէգ, շարժուածքները` բռի, խօսուածքները` տռօզ: Կերած հացերի տեսակներն են լաւաշ և պռօշ: Տղամարդիկ հագնում են չուխայ, արխալուղ և շալվար, մէջքները` կա՛մ բաց կա՛մ քամար: Գլխներին երբեմն կոնաձև, երբեմն գլանաձև փափախ կայ: Նորերն են միայն, որ գործ են ածում ռուսական շաբկայ: Իսկ շապօ, շլեափ ամենևին չը կայ, աստուած տայ: Ոտնամաններից կօշիկը հազուագիւտ է և նորերին յատուկ: Ժողովրդի երկու իսկ սեռի սովորական կօշիկն է չմօշկ-քօշ` շինած փայտից, կաշիից և երկաթից, որով շուշեցիք օրնի բուն քաղաքի քարքարուտներն են դոփում և տրոփում: Գեղեցիկ սեռի զգեստները յար և նման են Գողթնացւոց և Ջուղայեցւոց զգեստներին: Գլխներին` սպիտակ (թրքուհեացը` սև կամ կապուտակ) չադրա, որ անձրևի ժամանակ հովանոցի նման պարզում են: Չադրայի ներքև` չարղատ արծաթեայ` չանգալով խառանաձև փաթաթած վզին: Ճակատներին` ճլատանոց` շար ի շար ոսկի կամ արծաթ, քունքերիցն այտերն ի վար` չնապատ-ծնօտապատ և գիւգիւլ կամ գնտակ: Թևքերի լայն թեզանիքը` զարմայ և կոճակ, լոխը կա՛մ ոսկի, կա՛մ արծաթ: Այս է ահա հինաւուրց շուշեցի և գաւառացի հայ կնոջ բոլոր զարդ ու զարդարանք: Քինթ ու բերանները ծածկած քնթկալով` գոյնը միշտ և հանապազ սպիտակ: Իրանի (մարմնի) վրա` թիկնոցամէջքում, նեղլիկ գօտի արծաթեայ կամ բեհեզեայ, մէջքիցը ցած` ծնկակալ-վարտիք, իսկ ոտներին` բրդեայ գուլպէք: Եւ այդ ամէնը` խատուտիկ ու նախշունիկ, թէև գերիշխող գոյնն է կարմրիկ: Կան կնանիք, որ, ինչպէս թիֆլիսցիք, կապա ու դահրա և կովտա ու չիքիլա են գործածում: Կան, որ եւրօպացի կնոջ հանգի պճնվում և սեթևեթվում են: Սրանք են ահա, որ իրանց նոր սերնդի տեղ են դնում: Կանանց կերպարանքը առհասարակ սիրուն է: Թշներիցը մանաւանդ կաթ և արիւն է կաթում: Գրաւիչ է նոյնպէս իրանց աչքերը, որ եզան խոշոր աչքերի նմանութիւն է բերում: Սակայն կանանց ընդհանուր կազմուածքում ես ներդաշնակ գեղեցկութիւն չեմ տեսնում: Արձակ-համարձակ ման են գալիս փողոցներում և միմեանց հետ փնթփնթում ու քնթքնթում...»:

Հայկունի, Եղիշե ավագ քահանա Գեղամյանց, «Ուղեգնացական ակնարկներ», Երևան, 2010, էջ 11:

Համաձայն Հայկունու. «Քաղաքի տարեկան արդիւնքը հասնում է 50,000 ռուբլիի: Նոյնքան էլ ծախք կը լինի: Ծախուց մէջ ամենախոշորը դպրոցներին տրուած նպաստն է, րէալականին` 10,000, իսկ քաղաքական-օրիորդականին` 1,000 ռուբլի: Ընդամէնը ուրեմն տարեկան 11,000 ռ., որոյ 2/3 մասը վճարում են հայք, իսկ 1/3 մասը` պարսիկք: Արդեանց ամենամեծ աղբիւրքը տնահարկն է, 14 առ 100%: Քաղաքի դրամագլուխը` 12,000 ռուբլի: Պարտքը` 20,000 ռ.: Պարտքը գոյացել է և շատանում է գաւառական ոստիկանարանի պահպանութեամբ (6000 ռ.), որ ամբողջապէս քաղաքն է հոգում, իհարկէ, զրկանք կրում: Մինչդեռ ոստիկանարանի գլխաւոր ոյժերը գաւառն է խլում: Այս զրկողութիւնը և անյարմարութիւնը յատուկ է կովկասեան և անդրկովկասեան բոլոր քաղաքներին: Թէպէտև միևնոյն ժամանակ մեր բոլոր ոստիկանարանաց նիւթական դրութիւնը միշտ խեղճ է, աննախանձելի: Այդպէս է իսկապէս և Շուշին: Զարմանալի բան. պետական ոչ մի հիմնարկութեան վերայ այնքան բազմաթիւ և բազմատեսակ դժուարին, կնճռոտ պարտականութիւնք դրած չեն, որքան ոստիկանարանաց վերայ, բայց միևնոյն ժամանակ ոչ մի հիմնարկութեան նիւթական միջոցները նոյնքան սուղ և մուրացիկ չեն, ինչպէս դարձեալ ոստիկանարանաց միջոցները: Շուշուայ ոստիկանարանը մի քանի առանձին արտօնութիւններ է վայելում պարտազանցներին, յանցաւորներին բանտարգելում և տուգանելում: Քաղաքը խնդրում է ինքնավարութիւն: Խնդրոյ կատարումը և յաջողութիւնը ինձ կասկածելի է թվում: Թոփխանայում և թիւրքաց հրապարակում մինչև կէսօր գիւղերից եկած բարին, կենսական մթերքը լիքն է, առատ և էժան: Հացը, միսը, իւղը, պանիրը` համեղ ու պատուական: Ձկունք և թռչունք էլ շատ կան: Վերջիններիցս լորը, կաքաւը և մոշահաւը զեղում և վխտում են մօտակայ արտ ու քարափներում: Մոշահաւ (մոշ-մոր, մրահաւ) ասածը սարեկի ցեղիցն է և նրա տեսակ: Կտուցն է միայն կարմրորակ: Երգում է շատ, բայց տխուր եղանակ: Ես շատ անգամ լսեցի Արցախի այդ թռչունի երգը: «Մեռնող ուսանողի երգն է » դա. «Ազնի՛ւ ընկեր, մեռանում եմ, Բայց հանգիստ եմ ես հոգւով »:

Հայկունի, Եղիշե ավագ քահանա Գեղամյանց, «Ուղեգնացական ակնարկներ», Երևան, 2010, էջ 13:

Եղիշե ավագ քահանա Գեղամյանցը (Հայկունի) իր «Ուղեգնացական ակնարկներ»-ում այսպես է նկարագրել Շուշիի տները. «Այցելեցի մի քանի տներ: Ուրեմն և մի քանի խօսք էլ նրանց արդուզարդի մասին: Տների յատակ և պատերի վերին մասերը երբեմն պարսկաձև ներկած, երբեմն մերկ, բաց են: Պատերը` յաճախ գաճած, երբեմն պաստառած: Յատակը` յաճախակի աններկ, բայց երբեմն ներկած և երբեմն շքեղապէս պարկետած: Կահ-կարասիքը` և՛ եւրօպականը և՛ պարսկականը, ի միասին, թէև բաւականին ներդաշնակ կերպով: Տների մաքրութիւնը օրինակելի է, թէև բնակչացը` ոչ այնքան գովելի: Կանայք բաղանիք շատ ուշ-ուշ են գնում: Սրանք սովորաբար տներումն են լուացվում: Թիւրքաց փողոցները և հրապարակը համեմատաբար անմաքուր են, քան հայերինը: Փողոցները նեղ են, տները` խիտ, ներքնայարկերը և միջնայարկերի լոյսն է սակաւ, գուցէև խոնաւ: Մի տան մէջ խօսելիս հանդիպակացում կարող են լսել: Հանդիպակաց տներից կարող են և միմեանց տեսնել: Ջահիլ և սիրահար մարդկանց համար այսպիսով մի քանի կենդանութիւններ ունին Շուշուայ տները: Գրեթէ իւրաքանչիւր տան պատից մի-մի թառ է կախած: Ածում և երգում են պարսկերէն: Նորերը երգում են և՛ հայերէն: Իրանց սիրելի բանաստեղծն Գամառ-Քաթիպան է: Արժէ՛ և պէտք է՛: Տների սանդուղները` փայտից, թէև շուշեցին երկիւղ չունի հրդեհից: Փողոցների լապտերները քիչ են, լուսով աղօտ և կարծեօք չեն վառվում մինչև առաւօտ: Բայց ես, օգուտ քաղելով բլղուրդ գիշերից, ման եմ գալիս և դիտում: Գիշերուայ ժամը 9-ին կամ 10-ին տներումը լոյս չէ երևում: Մարդիկ քնած են կա՛մ սենեակներում, կա՛մ երբեմն պատշգամբ ու պարտէզներում, մանաւանդ թիւրքերը: Երջանիկ են, որովհետև երկիւղ չունին ո՛չ մոծակից և ո՛չ ճանճ ու կարիճից: Բայց մի՞թէ տներումը շոգ է, որ մարդիկ դուրսն են քնանում: Ես մրսում եմ: Այսպէս թէ այնպէս շուշեցի հին սերունդը ժամը 9-ին, 10-ին հանգիստ ու խաղաղ ննջած է, որպէսզի առաւօտեան ժամը 4-ին նորից զարթնի ու գործէ»:

Հայկունի, Եղիշե ավագ քահանա Գեղամյանց, «Ուղեգնացական ակնարկներ», Երևան, 2010, էջ 14:

Հուշարձաններ

Շուշիում պահպանվել են մի քանի ապարանքներ, որոնք գտնվում են քաղաքի հարավ-արևելյան մասում, միմյանցից ոչ հեռու՝ այժմ արդեն մեծ մասամբ ավերված բնակելի տների կառուցապատման մեջ և ձորեզրին: Հուշարձանները ինչ-ինչ պատճառներով դուրս են մնացել հայ ուսումնասիրողների ուշադրությունից, և դրանց մասին որևէ գրավոր վկայություն հայտնի չէ: Օգտվելով այս բացից՝ ադրբեջանական ճարտարապետության ուսումնասիրողներ Ա. Ալիզադեն և Ա. Սարկիսովը ապարանքներից երկուսը ներկայացրել են որպես խանական դղյակներ, ենթադրաբար մեկը վերագրելով Իբրահիմ խանին, մյուսը՝ նրա դստերը՝ Մեծ Խանումին: Ընդ որում, այս վերագրումը սկսելով «այսպես կոչված» վերապահումով, հեղինակները Իբրահիմինն են համարում ձորեզրինը, իսկ Մեծ Խանումինը՝ դրանից «մի փոքր հեռու» գտնվողը:

А. Али-заде, А. Саркисов, О некоторых архитектурных памятниках Шуши, “Памятники архитектуры Азербайджана”, сборник, т. 2, Баку, 1950, с. 120-122 и табл. 165-167.
Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 96:

Հետագայում հարցին անդրադարձել է Է. Ավալովը, նշելով, որ «Ղարաբաղի պատմագիր Միր Մեհտի Խազանիի մոտ գտնում ենք հիշատակություն այն մասին, որ Փանահ խանը իր համար Շուշիում կառուցել է «փոքր ամրոցի նմանվող պալատ՝ պարիսպներով ու բուրգերով», իսկ մյուս կողքի բլրի վրա՝ «գեղեցիկ պալատ»՝ ավագ որդի Իբրահիմ խանի համար»: Այնուհետև նա գրում է. «Այժմ Շուշիում պահպանվել են միայն երկու դղյակներ, որոնք գտնվում են քաղաքի հարավ-արևելյան մասում» և, հղելով Ա. Ալիզադեի ու Ա. Սարկիսովի հիշյալ հոդվածը, հաջորդ տողերում հակասում է ոչ միայն նրանց, այլև՝ Ս. Աշուրբեյլիի միջնորդությամբ վկայաբերված Մեհտի Խազանիի հիշատակությանը, շարունակելով. «Դրանցից մեկը կանգնած է բլրի վրա՝ դա Մեծ Խանումի դղյակն է, իսկ ավելի վատ պահպանված երկրորդը՝ Փանահ խանինը՝ կանգնած է զառիթափի եզրին, խորը ձորի վերևում»:

Э. Авалов, Архитектура города Шуши, Баку, 1977, с. 25 (հղվում է Мир Мехти Хазани, Китаб-и-тарихи Карабаг. Цит. По С. Ашурбейли. Архитектура Шуши и ближайших окрестностей (на основе экспедиции 1934 г.). Научн. архив Ин-та истории АН Азерб. ССР, инв. N 359).
Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 96:

Այսքանից հետո, հավանաբար չկողմնորոշվելով իր և իր նախորդների ենթադրությունների խճողված շարքում՝ հեղինակը խուսափել է քաղաքի այդ հատվածի գլխավոր հատակագծում ցույց տրված հուշարձանների պատկանելությունը ճշտելուց և բացատրագրում դրանք ընդհանրացրել է նույն թվահամարի տակ, նշելով՝ «դղյակներ»:

Э. Авалов, Архитектура города Шуши, Баку, 1977, с. 24.
Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 96:

18 դ․

Հատկանշական է, որ հիշյալ ուսումնասիրողները խնդրին անդրադառնալիս «նրբանկատորեն» անուշադրության են մատնել 1797-1822 թթ. Շուշվա խաների վեզիր, պատմագիր Միրզա Ջամալ Ջեվանշիրի «Ղարաբաղի պատմություն» երկի այն երկու փոքր գլուխները, որոնցում ականատես-ժամանակակիցը մանրամասնորեն թվարկում է Փանահ խանի և նրա որդի Իբրահիմ խանի կառուցած շենքերն ու շինությունները Շուշիում ու նրանից դուրս, սակայն որևէ պալատ կամ դղյակ չի հիշատակում քաղաքում: Շուշվա խաները, իհարկե, քաղաքում ունեցել են իրենց պալատը, որը, ինչպես նաև խնդրո առարկա դղյակ-ապարանքները հստակորեն երևում են քաղաքի բազմիցս հրատարակված երկու (1820-30-ական թթ. և 1853 թ.) գլխավոր հատակագծերում: Մ. Սարգսյանն այստեղ իրավացիորեն խանական (Իբրահիմ խանի) պալատի տեղը նշում է քաղաքի արևելյան մասի հյուսիսային կողմի պարսպամերձ բարձունքին գտնվող ամրացված և ընդարձակ միջնաբերդում, սակայն Փանահ խանինն է համարում Մեծ Խանումին վերագրվողը , իսկ շարադրանքում՝ «Շուշիի սարահարթի արևելյան շուրթին, ամենացածրադիր մասում կառուցվածը» (այսինքն, այլոց կողմից ենթադրաբար Իբրահիմին կամ Փանահին վերագրվողը), անմիջապես շարունակելով. «Մելիք-Շահնազարի դղյակը, ըստ նկարագրության, կառուցված է եղել սարահարթի կենտրոնում, բարձունքի վրա, 18-րդ դարից պահպանված հայկական գերեզմանոցի մոտ»: Նշվում է նաև, որ 19-րդ դարում այս ավերակները հայտնի էին «Մելիքին տներ» անունով:

Мирза Джамал Джеваншир, История Карабаха, Баку, 1959, с. 59, 101. Տես նաև, “Кавказ”, Тифлис, 1855, N 61, 62, 65, 67-69.
Ш. Фатуллаев, Градостроительство и архитектура Азербайджана XIX-начала XX века, Ленинград, 1968, с. 103.
Э. Авалов, ук. соч., с. 24.
Мкртчян Ш., Историко-архитектурные памятники Нагорного Карабаха, Ереван, 1988, с. 180-181.
Մկրտչյան Շ. Մ., Լեռնային Ղարաբաղի պատմաճարտարապետական հուշարձանները, Երևան, 1985, էջ 218-219:
М. Саркисян, Из истории градостроительства Шуши, Е., 1996, табл. 1-2, с. 6. Հեղինակը հավանաբար առաջնորդվել է ռուս ռազմական ինժեներների կազմած հատակագծի բացատրագրով, ինչը պետք է ընդունել վերապահությամբ, քանզի հաստատագրում է 19-րդ դարի վիճակը: (Վկայաբերվող նկարագրության համար հղվում է ЦГИА Арм. ССР, фонд 227, оп. 1, ед. хр. 248):
Щ. Давтян, Ш. Мкртчян, Шуши, Е., 1997. Алп ЦГВИА СССР, фонд ВУА, д. 22830, лист 1, фонд 349, оп. 44, дело 680, лист 1:
Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 96-97:

Քաղաքի վերոհիշյալ հատակագծերում նշված մելիքական տուն-ապարանքի հիմնապատերը այսօր էլ տեսանելի են և նորահայտ այլ նյութերի հետ հնարավորություն են տալիս որոշակի հստակություն մտցնելու պահպանված ապարանքների կառուցապատման, թվագրման ու վերագրման հարցերում:

Այս նյութերի ձեռքբերմանը աջակցել են ազատագրված Շուշիի նոր գլխավոր հատակագծի հեղինակ, ճարտարապետ Սերգեյ Ամիրաղյանը և ճարտ. Արսեն Դավթյանը:
Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 97:

Մասնավորապես Շուշիի կառուցապատման ամենավաղ մասը կազմող արևելյան հատվածին վերաբերող հին ու նոր նյութերը համադիր դիտարկելով քաղաքի 18-րդ դարի պատմության ընդհանուր հոլովույթում՝ պարզվում է, որ քաղաքի հայկական թաղամասը ապարանքներով սկզբնավորվել է դարասկզբին այս՝ արևելյան հատվածի հարավային կեսում, մինչև ձորեզրը: Դարի կեսերին ձևավորվել է հյուսիսային կեսի պարսպապատ «խանական թաղը»՝ միջնաբերդ-ապարանքով, իսկ հայկականը տարածվել է «Մելիքին տների» ուղղությամբ՝ դեպի արևմուտք: Ըստ ամենայնի, դարավերջին հայոց ապարանքների մի մասին բռնությամբ տիրացել են մահմեդական իշխանավորները, ինչն էլ հետագայում առիթ է տվել դրանց կառուցումը վերջիններիս վերագրելուն, սակայն, նույն պատճառով մինչ այդ չի արժանացել խանական պատմագրի հիշատակությանը:

Հմմտ... Լալայան Ե., Երկեր, հատոր 2, Արցախ (Վարանդա, Գանձակի գավառ), Երևան, 1988, էջ 24:
Саркисян М., Из истории градостроительства Шуши, Ереван, 1996, с. 9: Հարցի համապարփակ քննությունը դուրս է մեր խնդրի շրջանակից:
Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 97:

Երկրամասի մելիքական ապարանքների հետ Շուշիում պահպանված հուշարձանների ակնհայտ ճարտարապետական ընդհանրությունները ևս կասկած չեն թողնում, որ դրանց կառուցումը ոչ մի առնչություն չունի 18-րդ դարի երկրորդ կեսում քաղաքում իշխած խաների հետ և անմիջական արդյունքն է դարաշրջանում հայ մելիքների ծավալած շինարարական գործունեության:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 97:

Եղիշե ավագ քահանա Գեղամյանցը (Հայկունի) իր «Ուղեգնացական ակնարկներ»-ում այսպես է նկարագրել Շուշիի այգիները. «Երկու հասարակաց պարտէզ կայ` մինը հայոց, միւսը թիւրքաց համար: Առաջինը նոր են շինել, դեռ ծառ չը կայ: Իսկ երկրորդումը` միմիայն մի ճեմելիք: Սրա մէջ արձակ-համարձակ շրջում և զբօսնում են և՛ մարդիկ, և՛ կենդանիք` ձի, գառ և ոչխար: Եւ զբօսնելիք` այդ անքաղաքավար կենդանիք, թէ՛ խոտն են արածում, թէ՛ մատաղ տունկերը կրծոտում և թէ՛ կարիքի ժամանակ թրքում, կտտորում, ապականում»:

Հայկունի, Եղիշե ավագ քահանա Գեղամյանց, «Ուղեգնացական ակնարկներ», Երևան, 2010, էջ 10:

Եղիշե ավագ քահանա Գեղամյանցը (Հայկունի) իր «Ուղեգնացական ակնարկներ»-ում այսպես է նկարագրել Շուշիի հուշարձանները. «Երկու աղբիւր` բազմաթիւ ծորակներով, մինը` լաւագոյնը` թիւրքաց (պարսկաց), միւսը` հայոց բաժնում: Աղբիւրներից ջուր են կրում և՛ էշերը, և՛ պատանիք, և՛ կնանիք: Առաջինքը` թմբկաձև տակառներով, իսկ երկրորդքը` պղնձեայ գիւգում ու կժերով: Երեք մզկիթ, վեց եկեղեցի, որոնցից մինը` ռուսի, իսկ հինգը` հայոց: Ահաւասիկ այս է Շուշին, որ քաղաքի բարձրադիր կետերիցը, քարափներիցը ես նկատեցի»:

Հայկունի, Եղիշե ավագ քահանա Գեղամյանց, «Ուղեգնացական ակնարկներ», Երևան, 2010, էջ 10-11:

Եղիշե ավագ քահանա Գեղամյանցը (Հայկունի) իր «Ուղեգնացական ակնարկներ»-ում այսպես է նկարագրել Շուշիի եկեղեցիները. «Եկեղեցիքը քարաշէն են, փառաւոր միայն դրսից, իսկ ներսից` անշուք և անզարդ: Սեղաններն առանց խաչկալի են, պատկերներից մի քանիսն էլ` օտարոտի: Եկեղեցական անօթ և զարդ բաւականին ունին պահարաններում: Հապա ինչի՞ եկեղեցիքը չեն զարդարում»:

Հայկունի, Եղիշե ավագ քահանա Գեղամյանց, «Ուղեգնացական ակնարկներ», Երևան, 2010, էջ 13:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը տեսարան
Հեղինակը Կարեն Ասատրյան