Կարկառ :: ԱՐՑԱԽԻ ՏԵՂԱՆՈՒՆՆԵՐ

6 Հուշարձան

ԼՂՀ (Երկիր) / Շուշի (Շրջան) / Կարկառ (Քաղաքատեղի)

Պատմություն

Կարկառը Մեծ Հայքի Արցախ նահանգի միջնադարեան այն եզակի քաղաքային բնակավայրն է, որի անունը պահպանուել է ինչպէս հայկական, այնպէս էլ արաբական եւ վրացական աղբիւրներում: Քաղաքի մասին ժամանակագրօրէն առաջին յիշատակումը կատարել է արաբ աշխարհագէտ Իբն Խորդադբեհը (820-912), որն իր «Գիրք ճանապարհների եւ թագաւորութիւնների մասին» երկում գրում է. «Կուբադը (=Կաւատ Ա Սասանեան արքան) կառուցեց Բայլական, Բարդա'ա (=Պարտաւ) եւ Կաբալա (=Կապաղակ) քաղաքները, ինչպէս նաեւ Սուդդ ալ-Լաբինը (=Աղիւսէ պատնեշ): Անուշիրուանը (=Խոսրով Ա Սասանեան արքան) կառուցեց Շաբուրան, Քարքարա (=Կառկառ) եւ ալ-Բաբ (=Դերբենդ) քաղաքները»: Հետաքրքիր են նաեւ շարունակութեան մէջ առկայ տեղեկութիւնները. «Ջուրզան (=Վիրք) երկրում (Անուշիրուանը) կառուցեց Սուղդաբիլ (=Ցուրտաւ) քաղաքը եւ այնտեղ եւս իր պալատը կառուցեց ու կոչեց Բաբ Ֆիրուզ Կուբադ (=Պերոզ-Կաւատի դուռ): Արմինիյայում (=Հայաստան) են նաեւ Խոյը, Սաննարիյան (=Ծանարք), ալ-Բակը (=Աղբակ), Քիսալը եւ Աբխազը, Ջարդաման (=Գարդման. կամ Գարդաբանի՞) բերդը, Խայզանը, Շաքին եւ Բաբ քաղաքը... Նրանում (Կովկասում) կան բերդեր, ինչպէս Բաբ Սուլը (=Չողայ դուռ), Բաբ ալ-Լանը (=Ալանաց դուռ), Բաբ Շաբուրանը, Բաբ Լազիկանը, Բաբ Բարիկան, Բաբ Սամսախին (=Սամցխէի դուռ)...»:

Արաբական աղբիւրներ, Գ (Օտար աղբիւրները Հայաստանի եւ հայերի մասին, 16), Թարգմ. բնագրից, առաջաբանը եւ ծանօթագրութիւնները Ա. Տէր-Ղեւոնդեանի, Եր., 2005, էջ 448-449: (մեր որոշ սրբագրումներով)։ Հմմտ. Караулов Н., Сведения арабских писателей о Кавказе, Армении и Азербайджане, СМОМПК, вып. XXXII, Тифлис, 1903, էջ 15-16։
Գագիկ Սարգսեան, Ալեքսան Յակոբեան, Նորայայտ Կարկառ քաղաքատեղին Արցախում, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 43:

Արաբագիր պարսիկ աշխարհագէտ Իբն ալ-Ֆակիհը (մահ. 903-ից յետոյ) իր «Գիրք երկրների մասին» երկում գրում է. «Կուբադը կառուցել էր Բայլական քաղաքը, նոյնպէս եւ Բարդա'ա եւ Կաբալա քաղաքները, Սուդդ ալ-Լաբինը... Ապա նրանից յետոյ իշխեց որդին՝ Քիսրա Անուշիրուանը, որը կառուցեց Շաբուրան, Մասքաթ եւ Քարքարա քաղաքները: Յետոյ կառուցեց ալ-Բաբ ու-ալ-Աբուաբը»: Հետաքրքիր է նաեւ շարունակութիւնը (զուգորդուող՝ ալ-Բալազուրիի տեղեկութիւնների հետ). «Առան (=Աղուանք) երկրում նա (Քիսրան) կառուցեց Շաքէի դռները եւ Դուդանիյայի (=Դիդոյք) դռները... Նա կառուցեց Դուրզուկիյան (=Դուրձուկք), որը տասներկու դուռ ունի... Ջուրզան երկրում կառուցեց մի քաղաք, որը կոչւում էր Սուղդաբիլ, ուր բնակեցրեց ցեղեր Սուղդի (=Սողդիանայի) մարդկանցից ու Ֆարս (=Պարսք) երկրի որդիներից եւ այն դարձրեց սահմանային զինանոց (=զօրանոց): Կառուցեց նաեւ Բաբ ալ-Լանը եւ Բաբ Սամսախին, Ջարդաման ամրոցը եւ Սամշուլդա ամրոցը...: Նա գրաւեց ամբողջ երկիրը, որ գտնւում էր Հոռոմների ձեռքում, շէնացրեց Դաբիլ (=Դուին) քաղաքը, ամրացրեց, կառուցեց Նաշաւա (=Նախճաւան) քաղաքը, որը Բասֆուրջանի (=Վասպուրական) նահանգի քաղաքներից է: Նա կառուցեց Վայս (=Վայք) բերդը եւ ամրոցներ Սիսաջանի (=Սիսական) հողում, որոնցից է Քիլաբ բերդը եւ Շահաբունսը (=Շահապոնք) եւ այնտեղ բնակեցրեց իր քաջ եւ կորովի Սիյասիջիյաներից»:

Արաբական աղբիւրներ, Գ (Օտար աղբիւրները Հայաստանի եւ հայերի մասին, 16), Թարգմ. բնագրից, առաջաբանը եւ ծանօթագրութիւնները Ա. Տէր-Ղեւոնդեանի, Եր., 2005, էջ 495 (մեր սրբագրումներով); Караулов Н., Сведения арабских писателей о Кавказе, Армении и Азербайджане, СМОМПК, вып. XXXI, Тифлис, 1902, էջ 17:
Գագիկ Սարգսեան, Ալեքսան Յակոբեան, Նորայայտ Կարկառ քաղաքատեղին Արցախում, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 43:

Իբն ալ-Ֆակիհի՝ Իբն Խորդադբեհից տարբերուող հաղորդումները յաճախ բառացի համընկնում են Թ դ. պատմիչ ալ-Բալազուրիի «Երկրների նուաճում» երկի վկայութիւնների հետ: Հմմտ. «Ապա Կուբադը հասաւ նրան (խազարներին հալածող իր զօրաւարին) եւ Առանում կառուցեց Բայլական քաղաքը, ինչպէս նաեւ Բարդա'ա քաղաքը ամբողջ սահմանային ամրութիւնների համար, իսկ Կաբալա քաղաքը՝ խազարների դէմ: Ապա շինեց հում աղիւսից պատնեշը Շարուանի եւ Բաբ ալ-Լանի միջեւ եւ աղիւսէ պատնեշի վրայ երեք հարիւր վաթսուն քաղաք կառուցեց... Կուբադից յետոյ իշխեց Քիսրա Անուշիրուանը՝ Կուբադի որդին, որը կառուցեց Շաբուրան, Մասքաթ քաղաքները, ապա շինեց ալ-Բաբը, եւ սա կոչուեց Աբուաբ (=Դռներ)... Այս կառուցած վայրերում բնակեցրեց մի ժողովուրդ, որին կոչում էին ալ-Սիյասիջին: Նա Առան երկրում կառուցեց Շաքան (=Շաքի) դռները, Կամբիզանը (=Կամբէճան) եւ Դուդանիյա դռները... Կառուցեց նաեւ Դուրզուկիյան, որը բաղկացած է տասներկու դռներից... Ջուրզան երկրում կառուցեց մի քաղաք, որը կոչւում է Սուղդաբիլ, ուր բնակեցրեց Սուղդից բերուած մարդկանց ու Պարսից որդիների եւ այն դարձրեց ամրակուռ աւան: Ջուրզան երկրում, Ռումից այն կողմ (՞) մի ամրոց կառուցեց, որը կոչւում էր Բաբ Ֆիրուզ Կուբադ եւ մի այլ ամրոց, որը կոչւում էր Բաբ Լազիկան, եւս մի ամրոց, որը կոչւում էր Բաբ Բարիկա եւ գտնւում էր Թարաբուզանդայի (=Տրապիզոնի) ծովի վրայ: Նա կառուցեց նաեւ Բաբ ալ-Լանը, Բաբ Սամսախին, շինեց Ջարդաման եւ Սամշուլդա ամրոցները: Անուշիրուանը... շէնացրեց ու ամրացրեց Դաբիլ քաղաքը, կառուցեց Նաշաւա քաղաքը, որը Բասֆուրջան նահանգի քաղաքն է: Շինեց Վայս բերդը եւ ամրոցներ Սիսաջանի հողում, ինչպէս Քիլաբ եւ Շահաբունս ամրոցները, եւ այս բերդերում ու ամրոցներում բնակեցրեց քաջարի ու կորովի մարդկանց Սիյասիջիյյա կոչուածներից»: Ինչպէս տեսնում ենք, ալ-Բալազուրին բաց է թողնում միայն Քարքարա քաղաքանունը (հնարաւոր է, որ դա արդիւնք է մեզ հասած ձեռագրերի մայր օրինակի գրչի վրիպման):

Արաբական աղբիւրներ, Գ (Օտար աղբիւրները Հայաստանի եւ հայերի մասին, 16), Թարգմ. բնագրից, առաջաբանը եւ ծանօթագրութիւնները Ա. Տէր-Ղեւոնդեանի, Եր., 2005, էջ 265-266; Баладзори, Книга завоевания стран, Пер. П. Жузе, Баку, 1927, էջ 5-7:
Գագիկ Սարգսեան, Ալեքսան Յակոբեան, Նորայայտ Կարկառ քաղաքատեղին Արցախում, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 43-44:

Տեղին նշենք, որ հայ պատմիչներից Դերբենդի ամրութիւնների՝ Խոսրով Անուշիրուանի կողմից կառուցման մասին նշում ունի Է դ. 40-50-ական թթ. երկասիրած Սեբէոսը («Այս Խոսրով ի ժամանակս իւրոյ թագաւորութեանն կապեաց զՊահակն Ճորայ եւ Աղուանից»): Իսկ Եղիշէ պատմիչի եւ Ղեւոնդ վարդապետի մօտ տեղեկութիւններ են պահպանուել Յազկերտ Բ-ի (439-457) օրօք Չողի (Դերբենդի) ամրութիւնների կառուցման մասին՝ անկասկած, նկատի ունենալով անուշիրուանեան՝ քարով ու կրաշաղախով պարիսպներին նախորդած կաւաղիւսէ պարիսպը:

Սեբէոսի եպիսկոպոսի Պատմութիւն, չորրորդ տպագրութիւն, բաղդատութեամբ ձեռագրաց, հանդերձ առաջաբանիւ եւ ծանօթագրութեամբք ի ձեռն Ստ. Մալխասեանց, Երեւան, 1939, գլ. Է, էջ 29 (գլխաբաժանման արհեստական սխալներ ունեցող 1979 թ. հրատարակութեան մէջ՝ էջ 69)։
Եղիշէի Վասն Վարդանայ եւ Հայոց պատերազմին, Ի լոյս ածեալ... աշխատութեամբ Ե. Տէր-Մինասեան, գլ. Գ, էջ 78, գլ. Զ, էջ 129; Պատմութիւն Ղեւոնդեայ մեծի վարդապետի Հայոց, Ս. Պետերբուրգ, 1887, գլ. ԺԲ, էջ 40-41։ Հմմտ. Акопян А., Албания-Алуанк в греко-латинских и древнеармянских источниках, Ереван, 1987, էջ 121-122։
Գագիկ Սարգսեան, Ալեքսան Յակոբեան, Նորայայտ Կարկառ քաղաքատեղին Արցախում, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 44:

13 դ․

Կարկառ քաղաքի մասին կարեւոր յիշատակում ունի ԺԳ դ. առաջին կէսի արաբ հանրագիտակ Յակուտ ալ-Համաւիի բազմահատոր «Աշխարհագրական բառարանը», որտեղ կարդում ենք. «Քարքար... (Կառկառ). Քաղաք է Առանում, Բայլականի մօտ, կառուցուած Անուշիրուանի կողմից»: Նոյն տեղում հեղինակը յիշատակում է նաեւ մերձեփրատեան նոյնանուն (Կարկառ) բերդաքաղաքը:

Արաբական աղբիւրները Հայաստանի եւ հարեւան երկրների մասին, կազմեց Նալբանդեան Հ., Եր., 1965, էջ 103; Йакут ал-Хамави, Муджам ал-булдан (Сведения об Азербайджане), пер. с арабского З. Буниятова и П. Жузе, Баку, 1983, էջ 30:
Գագիկ Սարգսեան, Ալեքսան Յակոբեան, Նորայայտ Կարկառ քաղաքատեղին Արցախում, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 44:

13 դ․

ԺԳ դ. 20-ական թթ. վրացի անանուն հեղինակն ուշագրաւ յիշատակութիւն ունի Ղարղրի (=Կարկրի –*Կարկար-ի) երկրի մասին, որի առնչութիւնը Կարկառ քաղաքի հետ կասկածի տակ չի դրւում: 1200-ական թթ. Զաքարէ Երկայնաբազուկի գլխաւորութեամբ վրացական բանակի մի արշաւանքի մասին բնագիրը յայտնում է. «Երբեւէ, ի ժամ մի, հաւաքուելով, ելան Գելաքուն (=Գեղաքունի գաւառ), անցան Խաչիանիով (=Խաչէն) եւ իջան Ղարղրիս երկիրը, հասան մինչեւ Բելաղուն (=Բայլական), աւերեցին ամբողջ Արեզը (=Երասխի հովիտը) եւ բարձրացան մինչեւ Գանձայի դռները... Եւ Ղարղ(րի)ից մինչեւ Շանքոր (=Շամքոր) անցան վեց օրում... ու յաղթանակած վերադարձան ու եկան»:

Թորոսեան Խ., «Թագակիրների պատմութիւնն ու գովաբանութիւնը» որպէս Զաքարեան Հայաստանի ու Զաքարեանների պատմութեան սկզբնաղբիւր. բնագրի թարգմանութեամբ եւ մեկնաբանութիւններով հանդերձ, Երեւան, 1992, էջ 398-399։ Հմմտ. История и восхваление венценосцев, пер. К. Кекелидзе, Тбилиси 1954, էջ 54-55։
Գագիկ Սարգսեան, Ալեքսան Յակոբեան, Նորայայտ Կարկառ քաղաքատեղին Արցախում, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 44:

Վերջապէս՝ Կիրակոս Գանձակեցին Կարկառը յիշատակում է Ներքին Խաչէնի իշխան Հասան Ջալալին պատկանած ամրոցների շարքում: Պատմիչի հաղորդմամբ՝ իշխանը մոնղոլ Բաթու ղանի որդի ու իր բարեկամ Սարթախի օգնութեամբ այցելեց ղանին 1251 թ. եւ նրա բարեացակամութեանն արժանանալով` մասնաւորապէս յետ ստացաւ իր երեք ժառանգական կալուածքները (ճիշտ է, դա շատ կարճ տեւեց): Ըստ բնագրի` «Եւ տարեալ (Սարթախը Հասանին) առ հայրն իւր մեծապատիւ (2 ձեռ.` մեծապատիւ արար) եւ ետ ի նա զհայրենիս իւր զՉարաբերդ եւ զԱկանայ եւ զԿարկառն (մի քանի ձեռ.՝ զԿառկառն), զոր հանեալ էին յառաջագոյն ի նմանէ ազգն Թուրքաց եւ Վրաց... Եւ եկն Ջալալն ի տուն իւր ուրախութեամբ, բայց զկնի աւուրց նեղեալ ի հարկապահանջացն եւ յԱրղունէն՝ գնաց առ Մանգու ղանն: Եւ թագաւորեաց Մանգու ղանն յեօթն հարիւր թուականին Հայոց (=1251 թ.)»:

Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմութիւն Հայոց, աշխատասիրութեամբ Կ. Մէլիք-Օհանջանեանի, Եր., 1961, գլ. ԾԵ, էջ 359։
Գագիկ Սարգսեան, Ալեքսան Յակոբեան, Նորայայտ Կարկառ քաղաքատեղին Արցախում, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 44:

Բերուած աղբիւրագիտական տուեալներով ուսումնասիրողներին չէր յաջողւում հաստատապէս տեղորոշել Արցախ նահանգում միջնադարեան հեղինակների կողմից յիշատակուած փաստօրէն միակ քաղաքը: Պատճառը տեղեկութիւնների որոշ հակասականութիւնն է. եթէ Գանձակեցու տեղեկութեամբ Կարկառն անհրաժեշտ էր տեղորոշել Խաչէնի տարածքում՝ Հասան Ջալալի տիրոյթներում (թէեւ իրականում՝ նրա յաւակնութիւնների շրջանակում), ապա ըստ վրաց հեղինակի եւ Յակուտի՝ այն ընկնում էր Խաչէնից դուրս դէպի Բայլական, ուրեմն՝ հարաւային Արցախի՝ Վարանդա-Դիզակի հատուածում (կենտրոնական եւ հարաւային Արցախի սահմանը միշտ անցել է Վարարակն օժանդակ-Կարկառ գետ գետագծով): Ընդ որում, Իբն Խորդադբեհի եւ Իբն ալ-Ֆակիհի ենթատեքստերում քաղաքը յիշուած է Դերբենդից հարաւ ընկած քաղաքների կողքին (թէեւ պարզ է, որ դա կարող էր առաջ գալ զուտ շարադրանքի բովում): Բացի այդ, հայերէն «քարքարուտ», «քարակոյտ» պարզ ստուգաբանութեամբ (ըստ Հայկազեան բառարանի, Հ. Հիւբշմանի, Բ. Ուլուբաբեանի եւ այլն) նոյնանուն բնակավայրեր ու մարզեր են յայտնի Հայկական լեռնաշխարհի մի քանի այլ շրջաններում՝ Արեւելեան Կիլիկիայում եւ Ծոփքում (Կարկառ-Քարքար բերդաքաղաքները Եփրատի զոյգ ափերին), Վասպուրականի հարաւում (Կարկառ-Գեառգեառ կազա-գաւառակը Վանից հարաւ), Մոկքում, Տաշիր, Զարեւանդ, Քուստի Փառնէս գաւառներում (Գեառգեառ-Կարկառ գիւղեր), որը մեծ ու փոքր շփոթութիւնների տեղիք է տուել: Հմմտ., օր.՝ Ս. Սարգսեանի կողմից արցախեանի հետ Համդալլահ Ղազվինիի յիշատակած հարաւերասխեան, զարեւանդեան Կարկառ-Գեառգեառ քաղաքի (Լինչի քարտէզում՝ Գառգառ գիւղ, Ջուղայից հարաւ) համադրումը, որը ԺԴ դ. պարսիկ աշխարհագէտը տեղորոշում է Մարանդի թումանում: Ըստ այդմ, մինչեւ քաղաքատեղիի յայտնաբերումը Կարկառի տեղորոշումները կարող էին կրել եւ կրում էին զուտ վարկածային գուշակումների բնոյթ: Ակադ. Ս. Երեմեանի «Վրաստանի աւատական պետութիւնը XIII դ. սկզբին» ռուսերէն քարտէզում (չհրատարակուած) Կարկառ երկրամաս է նշուած Բայլականից մի փոքր հիւսիս` Ալգեօլ կոչուած լճերի շրջանում: «Հայաստանի եւ յարակից շրջանների տեղանունների բառարան»-ի հեղինակները Կարկառ (Գարգար, Քարքար) քաղաքը համադրում էին ԼՂՀ Մարտունու շրջանի Հերհեր գիւղի հետ, որը հէնց Հերհեր է կոչւում գոնէ ԺԷ դ. վիմագրերում ու փաստաթղթերում: Ս. Սարգսեանը եւ Բ. Կարապետեանը Կարկառը տեղորոշում էին Շուշի բերդաքաղաքի տեղում, իսկ Հ. Պետրոսեանը՝ մերձակայքում: Ալ. Յակոբեանի մի քարտէզում Կարկառ անուանումը նշուած է Վարարակն օժանդակից հիւսիս (այսինքն՝ Խաչէնի ափում)` հետագայի Կրկժան գիւղի տեղում եւ այլն:

Մի քանի յայտնի կամ անյայտ տեղորոշմամբ քաղաքներ աղբիւրները յիշատակում են Արցախին յարակից Ուտիք նահանգում (Պարտաւ, Բայլական, Խաղխաղ, Շամքոր, Գարդման, Գանձակ եւ այլն)։
Մանրամասն տե՛ս Յակոբեան Ա., Պատմաաշխարհագրական եւ վիմագրագիտական հետազօտութիւններ (Արցախ եւ Ուտիք), Վիեննա-Երեւան, 2009, էջ 306-313։
Ամփոփ տե՛ս Էփրիկեան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. Բ, Վենետիկ, 1907, էջ 325-326; Հայաստանի եւ յարակից շրջանների տեղանունների բառարան, հ. 3, Երեւան, 1991, էջ 47-48։
Хамдаллах Казвини, Нузхат ал-кулуб (Материалы по Азербайджану), пер. с английского З. Буниятова, пер. с персидского И. Петрушевского, Баку, 1983, էջ 50-51։ Հմմտ. Սարգսեան Ս., Խաչէնի ամրոցները, Ստեփանակերտ, 2002, էջ 151։
Գագիկ Սարգսեան, Ալեքսան Յակոբեան, Նորայայտ Կարկառ քաղաքատեղին Արցախում, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 44, 46:

2011 թ․

Սակայն 2011 թ. յունիսի 29-ին Ասկերանի շրջանի Քարաշէն (Դաշուշէն) գիւղի Սբ. Սարիբէկ սրբավայրում պեղման-մաքրման աշխատանքներ իրականացնելիս (ԼՂՀ կառավարութեանն առընթեր զբօսաշրջութեան վարչութեան ծրագրով) արշաւախմբի ղեկավարը՝ հնագէտ Գագիկ Սարգսեանը, նոյն գիւղի 70-ամեայ բնակիչ, վարորդ Վազգէն Աղաջանեանի ուղեկցութեամբ այցելեց Կարկառ գետի հանդիպակաց ընդարձակ սարահարթը, որին տեղացիները, ասես պահպանելով ինչ-որ ուշագրաւ պատմական մի յիշողութիւն, «Թագաւորեն տեղ» խօսուն անունն են տալիս: Ուղեկցողի վկայութեամբ՝ այստեղ երեւում էին հին պատերի հետքեր, որոնց քարերը 1960-1970-ական թթ. Շօշ գիւղի բնակչութիւնը տանում էր՝ օգտագործելու որպէս պատրաստի շինաքար: Այս այցելութեան արդիւնքը եղաւ Արցախ-Ղարաբաղի երբեմնի գլխաւոր քաղաքի՝ նշանաւոր Կարկառի յայտնաբերումը:

Գագիկ Սարգսեան, Ալեքսան Յակոբեան, Նորայայտ Կարկառ քաղաքատեղին Արցախում, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 47:

«Թագաւորեն տեղ» սարահարթի վրայ փռուած քաղաքատեղին գտնւում է Ստեփանակերտ եւ Շուշի քաղաքների միջնամասում` Քարաշէն գիւղի հանդիպակաց ափին` ԼՂՀ մայրաքաղաքից դէպի Շօշ եւ Կարմիր շուկա-Հադրութ գնացող Հիւսիս-հարաւ աւտոմայրուղու աջ եզրին գտնուող զօրամասի անտառապատ լանջի վերնամասում. տարածքը Շօշի գիւղական համայնքի հանդամասն է։ Նրա միջնաբերդի բլուրը (աշխարհագրական կոօրդինատներն են` N 39˚ 47.06,0՛; E 46˚ 46. 01,5՛; ծ.մ. 1015 մ) տեղակայուած է Ստեփանակերտի «Մազի» կամրջից ուղիղ գծով 2200 մ հարաւ, ազիմուտ 180˚, իսկ Շուշիի «Ելիզաւետապոլեան» դարպասներից՝ 2600 մ հիւսիս-արեւելք, ազիմուտ՝ 30˚: Քաղաքատեղիի զբաղեցրած հրուանդանը երեւում է Ստեփանակերտից, Շուշիից, Շօշ եւ Քարաշէն գիւղերից: Յուշարձանը տեղակայուած է նստուածքային ապարներից կազմուած հրուանդանի ընդարձակ, հարթ մակերեսով սարահարթին (ծովի մակերեւոյթից 950-1015 մ բարձրութեամբ), որն ունի մօտաւորապէս արեւելք-արեւմուտք ձգուածութիւն եւ համեմատաբար մատչելի է հիւսիսից ու հարաւից: Արեւելքից այն եզերւում է Կարկառ գետի խոր կիրճով (150 մ), իսկ արեւմուտքից՝ Շուշիի բարձունքից իջնող «Զառուն բաղի ծեօրի ջուր» կոչուած առուակի՝ ուղղահայեաց ժայռերով կտրուող ձորակով: Սարահարթի հիւսիսային լանջը պատուած է բնական անտառով, իսկ գագաթին խորհրդային շրջանում կատարուել է կաղնու անտառատունկ, այդ պատճառով պատմական քաղաքի կենտրոնական թաղամասերի զգալի մասը պատուած է անտառաշերտով: Ներկայումս սարահարթի տարածքըն անջրդի է:

Կոօրդինատները տրւում են Պուլկովօ 1941 համակարգով։
Գագիկ Սարգսեան, Ալեքսան Յակոբեան, Նորայայտ Կարկառ քաղաքատեղին Արցախում, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 47-48:

Նկարագրություն

Սարահարթի հիւսիսարեւելեան եզրը հողմահարուած է եւ զուրկ անտառածածկոյթից: Այստեղ մասամբ մերկացող ժայռային հարթ մակերեսին երեւում են քաղաքի հիւսիսային պաշտպանական համակարգը կազմող պարսպաշարի քարաշէն հիմնապատերի մօտ 250 մ երկարութեամբ հատուածի հիմնաքարերը: Պարսպի այս հատուածը պահպանուել է լաւագոյն դէպքում մէկ քարի բարձրութեամբ, իսկ շատ հատուածներում դա էլ է հանուած: Այն կառուցուած է այսպէս կոչուած «օրտոստատ» տեխնիկայով, երբ պատերը շարուած են երկշերտ, 1,20-1,30 մ լայնությամբ, կողքի վրայ ցից կանգնած քարերից, միջնամասում՝ լցուած կաւահողի ու մանր քարերի բուտով, առանց կրաշաղախի:

Գագիկ Սարգսեան, Ալեքսան Յակոբեան, Նորայայտ Կարկառ քաղաքատեղին Արցախում, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 48:

Պարսպագիծը դրուած է սարահարթի հարթ մակերեսից դէպի հիւսիս իջնող, արեւելք-արեւմուտք ուղղուածութեամբ լանջի եզրագծով Կարկառի կիրճից մինչեւ Զառուն բաղի ձոր` ամբողջովին փակելով հարաւում ընկած քաղաքի կենտրոնական թաղամասը: Պարսպի ընդհանուր երկարութիւնը կազմում է աւելի քան 1100 մ: Արեւելեան վերջաւորութեան մօտ այն երկատւում է, եւ մի ուղիղ գիծ, սկիզբ առնելով հիմնական պարսպագծի վրայ դրուած կլոր աշտարակից (պեղավայր 1), իջնում է դէպի հիւսիս-արեւելք՝ Կարկառի ձորի վրայ կախուող եռանկիւնաձեւ հրուանդանի ծայրը, ուր աւարտւում է կիրճի վրայ հսկող կլոր աշտարակով: Իսկ դէպի արեւմուտք` սարահարթի կենտրոնից սկսուող անտառաշերտի մօտ, պարիսպը սահուն վերածւում է գրեթէ ուղղաձիգ հողապատնեշի, որի քարաշէն հիմնամասը (եթէ այն կայ) արդէն չի երեւում: Հողապատնեշի բարձրութիւնը որոշ կէտերում հասնում է 10-12 մ նրա վերեւի մակարդակի եզրը կազմում է վերին դարաւանդի վերջնագիծը, իսկ ներքեւինը՝ ստորին մակարդակին նստած դարաւանդի սկզբնագիծը: Պարզ է, որ ժամանակի ընթացքում կաւաշէն պատերը զգալիօրէն սահել, լուացուել են, բայց դրանք այսօր էլ թողնում են ազդեցիկ տպաւորութիւն: Հողապատնեշը հիւսիսային պարսպաշարի համեմատաբար լաւ պահպանուած մասն է. այն կառուցուած է հում աղիւսից, որը ժամանակի ընթացքում վերածուել է միասեռ կաւահողային զանգուածի (կաւաղիւսներն աղօտ դիտարկւում են միայն երկու փոքրիկ հեղեղատների մէջ): Կորագծով գնալով դէպի արեւմուտք աւելի քան 400 մ՝ հողապատնեշը կտրւում է վերջերս կառուցուած Ստեփանակերտ-Շուշի գազատարի փորուածքով, որից յետոյ շարունակւում է եւս գրեթէ 400 մ՝ միաձուլուելով Զառուն բաղի ձորի վերեւով ձգուող դաշտային ճանապարհի հետ: Խողովակաշարի փորուած խրամատի կտրուածքում պարզ երեւում է հրուանդանի եզրագծին դրուած կաւային (հում աղիւսի) կազմուածքով մօտ 2,5-3 մ հաստութիւն ունեցող պարսպի կառուցուածքի ուրուագիծը:

Գագիկ Սարգսեան, Ալեքսան Յակոբեան, Նորայայտ Կարկառ քաղաքատեղին Արցախում, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 48-49:

Կաւաղիւսով շարուած հիւսիսային պարիսպն առանձնակի ուշադրութեան է արժանի նաեւ նրանով, որ նրա տակ առկայ է քաղաքի պաշտպանական համակարգի` խիստ ուշագրաւ բաղկացուցիչ մասը՝ ջրի խանդակը, որն այսօր ուրուագծւում է իբրեւ խիտ անտառի մէջ փորուած ներճկուած, գոգաւոր կտրուածքով երկարաձիգ խրամատ կամ ճանապարհ: Խանդակի երեւացող լայնութիւնը չի գերազանցում 3-3,5 մ, իսկ խորութիւնը` 1,5 մ, բայց ակնյայտ է, որ հնում այն ունեցել է աւելի տպաւորիչ չափեր: Նրա ներքին պատը կազմում է հողապատնեշի ճակատը, արտաքինը` ստորին դարաւանդի հարթ մակերեսով անցնող հողաթումբը: Խանդակի արտաքին, տեղ-տեղ մինչեւ 2 մ բարձրութեան հասնող պատի կառուցուածքը երեւում է լուացուած, քանդուած հատուածներում, ուր բացւում է նրա հիմքում ընկած քարաշէն պատի շարուածքը: Խանդակն անցնում է տեղանքի հորիզոնական տարբեր նիշերով, եւ ջրի մակարդակը կայուն պահելու նպատակով այն իր ընթացքի մի քանի կէտերում պարբերաբար ընդհատւում է՝ փակուելով պատնեշներով («շլիւզներով»): Պատնեշները դրուած են հէնց այն կէտերում, ուր խանդակի մակարդակը կտրուկ իջնում է մի աստիճան ներքեւ եւ շարունակում ընթացքը ստորին, հորիզոնական գծով մինչեւ յաջորդ պատնեշը: Խանդակի ամենաբարձր կէտը նրա կենտրոնում է, որտեղից այն սնւում է ջրով եւ աստիճանաբար իջնում՝ գնալով դէպի արեւելք ու արեւմուտք:

Գագիկ Սարգսեան, Ալեքսան Յակոբեան, Նորայայտ Կարկառ քաղաքատեղին Արցախում, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 49:

Քաղաքի կենտրոնական թաղամասը տարածւում է հիւսիսային պարսպից հարաւ երկու տարբեր նիշերին նստած դարաւանդների եւ սրանցից հարաւ ընկած հարթ մակերեսին, ուր նկատւում են բազմաթիւ պատերի, փոսորակներով ուրուագծուող տների, մեծածաւալ կառոյցների հետքեր ու տեղաշարժուած շինաքարեր: Թաղամասի հարաւային սահմանագծի հարցը մասամբ բաց է մնում, քանի որ, ի տարբերութիւն հիւսիսային կողմի, ուր պարսպագիծն ու նրա առջեւի ջրի խանդակը մեծապէս պահպանուել են շնորհիւ բնական անտառածածկոյթի, հարաւում մակերեւոյթը մերկ է եւ ենթարկուել է բազմապիսի աւերումների: Թաղամասի միջնամասում, ուր սարահարթի հորիզոնական հարթութիւնն աւելի նեղ է (130-150 մ), հարաւային կողմի ռէլիեֆի` համեմատաբար կտրուկ անկումների եզրագծերով հատուածաբար երեւում են մեծ քարերով դրուած պատեր՝ «կիկլոպեան» շարուածքով: Վերջիններս տեղադրուած են աստիճանաձեւ, բարձրութեան տարբեր նիշերին եւ իրար յաջորդող երեք շարքերով, միմեանցից 10-30 մ հեռաւորութեամբ: Թաղամասի կենտրոնում սարահարթի լայնութիւնը հասնում է 300 մ, եւ այստեղ հարաւային եզրագիծը կազմող «կիկլոպեան» պարիսպը երեւում է միակ պահպանուած գծով, չնայած նրանից 110 մ հարաւ-արեւելք` Կարկառի ձորաեզրին պահպանուել են 10 մ տրամագծով քարաշէն մեծ աշտարակի հիմնապատերը: Ժամանակի ֆորտիֆիկացիայի սկզբունքների համաձայն՝ վերջինս պիտի որ լինէր քաղաքի հարաւային եզրագիծը կազմող պարսպապատի աշտարակը, բայց հետագայում պարսպապատի քարերի հեռացման եւ մերկացող ժայռերը քարհանքի վերածելու արդիւնքում մնացել է միայնակ: Մի այդպիսի «մինուճար», բայց արդէն ուղղանկիւն աշտարակ (նոյն` «կիկլոպեան» շարուածքով) երեւում է հարթակի ռէլիեֆի կոտրուածքի հարաւային եզրագծի կենտրոնում: Կենտրոնական թաղամասի միջնամասի հարաւակողմի՝ մօտ 100-150 մ երկարութեամբ հատուած, էրոզիայի ենթարկուելով, ամբողջովին սահել-իջել է ցած՝ ռէլիեֆին թողնելով գոգավոր ներճկուած հետք:

Գագիկ Սարգսեան, Ալեքսան Յակոբեան, Նորայայտ Կարկառ քաղաքատեղին Արցախում, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 49-50:

Այսպիսով կարելի է ենթադրաբար ընդունել, որ քաղաքի կենտրոնական թաղամասի հարաւային սահմանագիծը, հնարաւոր է, ունեցել է պաշտպանական երեք պարսպաշարերից կազմուած համակարգ, որոնք իրականացւել են «կիկլոպեան» շարուածքով հին, երկաթեդարեան պարիսպների վրայ նստած կաւաշէն (աղիւսաշէն) պատերով: Վերջիններս քայքայուել, հողմահարուել են, իսկ «կիկլոպեան» պարսպի քարերը հետագայում հանուել, հեռացուել են (մասնաւորապէս ԺԸ դ. կէսերին տեղափոխուել են Շուշի նոր քաղաքի բերդապարիսպը կառուցելու նպատակով): Քաղաքի ներսում եւ առաւելապէս հարաւային պարսպաշարերից դուրս ընկած տարածքներում նկատւում են հնում հիմնովին կողոպտուած դամբարաններ, որոնց կառուցուածքը նմանւում է Ք. ա. առաջին հազարամեակի սկզբի թաղումնային կառոյցներին: Հիւսիսային ու հարաւային պարիսպների միջեւ պարփակուած բուն քաղաքատեղին զբաղեցնում է 35-40 հա տպաւորիչ տարածութիւն։ Համեմատութեան համար նշենք, որ, օր.՝ վաղմիջնադարեան Դերբենդ քաղաքն ունեցել է 26-27 հա բնակելի տարածք, միջինասիական Բուխարան՝ 35 հա, Թերմեզը՝ 20 հա, Փենջիքենդը՝ 13-14 հա, եւ միայն Սամարղանդը՝ 65, իսկ Մերւը՝ 200 հա:

Кудрявцев А., Древний Дербент, Москва, 1982, էջ 115-116; Белецкий А., Бентович И., Большаков О., Средневековый город Средней Азии, Ленинград, 1973, էջ 6:
Գագիկ Սարգսեան, Ալեքսան Յակոբեան, Նորայայտ Կարկառ քաղաքատեղին Արցախում, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 50:

Սարահարթի արեւմտեան եզրին` Զառուն բաղի ձորի բերանին, շրջապատի վրայ իշխող 10-15 մ բարձրութեամբ երկարաւուն (մօտ 150 մ երկարութեամբ եւ 60 մ լայնութեամբ) բլրի վրայ է գտնուել քաղաքի միջնաբերդը (աշխարհագրական կոօրդինատներն են` N 39˚ 47.32,6՛ E 46˚ 45.32,9՛; ծ.մ. 1105 մ): Բլրի մերկ մակերեսը մանրազնին դիտարկելիս կարելի է տարազատել նրա լանջերի միջնամասի հորիզոնական գծով անցնող եւ բլուրը ներփակող հողաթումբը, որն առաջացել է միջնաբերդը եզերող երբեմնի շրջապարսպի փլատակներից: Միջնաբերդի գագաթին պահպանուել են մեծ կլորաւուն քարաշէն շինութեան հետքեր: Վերջինից ներքեւ` շրջապարսպի ներսում, նկատւում են մեծ շինութեան` խիստ քայքայուած հետքերը, որը զննելիս կարելի է մտովի վերականգնել ընդարձակ, բաց բակին կից բազմասենեականոց համալիրի պատկերը: Միջնաբերդի հիւսիսային լանջին համեմատաբար լաւ են պահպանուել բազմաթիւ կառոյցների քարաշէն պատերի մնացորդները, որոնց հողմահարումից ու քայքայումից մասամբ փրկել է բնական խիտ անտառածածկոյթը:

Գագիկ Սարգսեան, Ալեքսան Յակոբեան, Նորայայտ Կարկառ քաղաքատեղին Արցախում, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 50:

Հնավայրի տարածքի վիզուալ հետազօտութիւնը պարզեց, որ հիւսիսային պարիսպն իր ստորոտի ջրի խանդակով տուեալ ուղղութեամբ քաղաքը պաշտպանող ֆորտիֆիկացիոն համակարգի վերջին, չորրորդ եւ յետնամասային գիծն է: Առաջնային գծերն ընկած են նրանից հիւսիս` սարալանջին: Այս ընդարձակ անտառապատ լանջը մարդու կողմից վերածուել է աստիճանաձեւ դասաւորուած եւ հորիզոնական հարթութիւնների բերուած երեք արհեստական դարաւանդի: Սրանց լայնութիւնը, ելնելով տեղանքի առանձնայատկութիւններից, տատանւում է 30-90 մ: Դարաւանդները քաղաքատեղիի ամբողջ հիւսիսային թեք լանջով ձորից ձոր լայնությամբ ձգուող հարթ հողածածկ «դարակներ» են, որոնք եզերւում են 3-8 մ բարձրութեամբ կտրուկ, գրեթէ ուղղաձիգ իջնող հողի կտրուածքով: Նախորդ դարաւանդի կտրուածքի ստորոտից սկսւում է յաջորդը: Նրանց եզրերին քարաշէն կառուցուածքների հետքեր չեն նկատւում, բայց կտրուածքների հողի կաւային կառուցուածքն ու դրանց եզրագծերին տեղ-տեղ պահպանուած երկարաձիգ ցածր հողաթմբերը թոյլ են տալիս ենթադրել, որ դարաւանդները եւս եզերուած են եղել կաւաշէն (հում աղիւսէ) պարիսպներով: Գետնի մակերեսին շինութիւնների հետքեր չեն երեւում, բայց հանդիպող սակաւաթիւ շինաքարերը վկայում են, որ այս տարածքները ժամանակին կառուցապատուած ու բնակեցուած են եղել եւ, ըստ ամենայնի, հանդիսացել են քաղաքի արուարձանը կամ, ինչպէս ընդունուած է անուանել, ռաբաթը: Նշելի է, որ սարահարթի հիւսիսային լանջի բազմաստիճան «դարակաւոր» կառուցուածքը յստակ երեւում է տեղանքը հեռուից դիտարկելիս:

Գագիկ Սարգսեան, Ալեքսան Յակոբեան, Նորայայտ Կարկառ քաղաքատեղին Արցախում, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 50:

Հիւսիսային երեք դարաւանդները լանջի կենտրոնից մի փոքր դէպի արեւմուտք սահուն հարթւում են՝ տեղ տալով դէպի քաղաք բարձրացող հին գլխաւոր ճանապարհին: Ճանապարհի ներքեւի մի փոքր հատուածը ցայտուն երեւում է այսօրուայ զօրամասի հարթակից քիչ վեր, ուր գտնւում է զարգացած միջնադարի երկու խաչքարերից կազմուած «Կանաչ խաչ» սրբատեղին: Ցաւօք, գազատարն անցկացնող շինարարները, ընտրելով սարահարթ բարձրացող օպտիմալ ուղին, գծել են դա հէնց պատմական ճանապարհի վրայով` գրեթէ ամբողջովին աւերելով այն: Մտնելով քաղաքի կենտրոնական թաղամաս՝ ճանապարհն անցնում էր միջնաբերդի արեւելեան ստորոտով, ապա շարունակւում երկու ուղղութեամբ` մէկը դէպի վեր, Շուշիի բարձունքը, Զառուն բաղի ձորի աջ լանջով (ուր ճանապարհի ժայռակերտ մասերը պահպանուել են ու գործում էին մինչեւ վերջերս) եւ այնուհետեւ հաւանաբար դէպի Քաշաթաղ, Սիւնիք եւ կենտրոնական Հայաստան, միւսը` ներքեւ, դէպի Կարկառի վրայի «Շօշի» կամուրջը, այնուհետեւ դէպի Վարանդա, Դիզակ, Խուդափերինի կամուրջ եւ Պարսկաստան: Ինչպէս կարելի է ենթադրել, սարահարթն արեւելքից եզերող ժայռերի տակով փորուած Շօշի «նոր» մայրուղին ուշ միջնադարի է։

Գագիկ Սարգսեան, Ալեքսան Յակոբեան, Նորայայտ Կարկառ քաղաքատեղին Արցախում, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 51:

Վերջին տարիներին ԼՂՀ-ում եւ մասնաւորապէս խնդրոյ առարկայ տարածքում մեր կողմից կատարուած հնագիտական հետախուզական աշխատանքների արդիւնքները համադրելով նորայայտ քաղաքի գոյութեան փաստի հետ՝ ստացւում են ուշագրաւ հետեւութիւններ: Պարզւում է, որ լանդշաֆտի վրայ մարդու ակտիւ ներգործութեան հետքեր` առանձին պատերի պատառիկներ, ձեռակերտ կտրուած դարաւանդներ ու հրուանդաններ, յենապատեր, ճանապարհների ու ջրատար առուների հետքեր, արհեստականօրէն հարթեցուած ժայռագագաթներ ու բարձունքներ, տարբեր ժամանակաշրջանների վերգետնեայ խեցեղէն պարունակող տեղավայրեր, տապանաքարեր, դամբարաններ ու թաղումնային կառոյցներ, կարելի է նկատել Շուշիի ամբողջ բարձունքով մէկ: Նմանատիպ հետքեր կան նաեւ Կարկառի աջափնեայ Քարաշէն, Շօշ, Մխիթարիշէն գիւղերի տարածքներում, որտեղ բացայայտուած մեծ դամբարանաբլուրներից կազմուած դամբարանադաշտերն ու բնակատեղիներն այս կամ այն ձեւով առնչւում էին շրջապատի մշակութային դոմինանտ հանդիսացող Կարկառ քաղաքի հետ՝ վերածելով նրա շրջակայքը Արցախ-Ղարաբաղի ամենախիտ բնակեցուած շրջաններից մէկի: Պատահական չէ թերեւս, որ Արցախի քաղաքական եւ մշակութային հին ու նոր կենտրոնները, կարծես պատմական ժառանգականութիւնը պահպանելով, շատ չեն հեռանում Կարկառից՝ մշտապէս պտտուելով նրա շուրջը:

Գագիկ Սարգսեան, Ալեքսան Յակոբեան, Նորայայտ Կարկառ քաղաքատեղին Արցախում, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 51:

Կարկառ քաղաքի պաշտպանական համակարգը չի սահմանափակւում միայն իր պարիսպներով ու պատնեշներով: Կարկառն ունեցել է նաեւ իր մատոյցներում տեղակայուած առաջապահ պահակային զօրակայան-ամրոցներից, դիտակէտերից ու յենակէտերից բաղկացած խորքային պաշտպանական գծեր, որոնք տեսողական կապով ուղիղ կամ միջնորդուած յարաբերուելով բուն քաղաքի հետ, ունեցել են առաջապահ պաշտպանութեան եւ արագ ահազանգման գործառոյթ: Փորձենք ներկայացնել այս համակարգի մի քանի բացայայտուած բաղկացուցիչ տարրերը:

Գագիկ Սարգսեան, Ալեքսան Յակոբեան, Նորայայտ Կարկառ քաղաքատեղին Արցախում, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 51:

Կարկառի միջնաբերդից ուղիղ գծով 1010 մ հիւսիս-արեւմուտք (ազիմուտ` 300˚)` Զառուն բաղի ձորի ձախ լանջին` Շուշիից Ստեփանակերտ իջնող մայրուղու աջ եզրին, «Վիշկի» կոչուած երկսապատ բլրի վրայ, ուր այժմ երեք ալեհաւաք աշտարակ է տեղակայուած, գտնուել է փոքր ամրոց-զօրակայան (N 39˚ 47.32,6՛ E 46˚ 45.32,9՛; ծ.մ. 1105 մ): Բլրի բարձր գագաթին տեղադրուած է անկանոն կլորաւուն (6-8 մ տրամագծով) յատակագծով, մեծածաւալ, «կիկլոպեան» քարերով շարուած դիտակէտ-աշտարակ, իսկ բլրալանջի միջնամասը ներփակում է մի շրջապարիսպ՝ շարուած աւելի փոքր քարերով: Յուշարձանի վերգետնեայ խեցեղէնը համադրելի է Կարկառի վաղ եւ միջնադարեան շրջանի նիւթին: Հետախուզական պեղումների արդիւնքները թոյլ են տալիս ենթադրել, որ նշուած ամրոցի «կիկլոպեան» աշտարակը եղել է Կարկառ բնակավայրի երկաթեդարեան ժամանակաշրջանի դիտակէտ-աշտարակը, որը միջնադարում լայնացուել է ստորին պարսպաշարով եւ օգտագործուել արդէն իբրեւ պահակային ամրոց-զօրակայան։

Գագիկ Սարգսեան, Ալեքսան Յակոբեան, Նորայայտ Կարկառ քաղաքատեղին Արցախում, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 51:

Քաղաքատեղիի հիւսիսային մատոյցներում նոր յայտնաբերուած «Մէլիքեն դուզ» կոչուած ոչ մեծ ամրոցը, հնարաւոր է, եղել է առաջապահ պաշտպանական գծի հիւսիսային յենակէտը: Այն գտնւում է Կարկառի միջնաբերդից 2970 մ հիւսիս (ազիմուտ` 12˚), կոօրդինատներն են` N 39˚ 48.40,3՛ E 46˚ 46.27,6՛; ծ.մ. 803 մ: Ամրոցը տեղադրուած է Կարկառ գետի աջ ափին` Ստեփանակերտի դիմաց` ԼՂՀ քաղաքաշինութեան նախարարութեան մասնաշէնքի հանդիպակաց բլրին: Արեւելք-արեւմուտք ձգուածութեամբ բլրի արեւելեան եզրին բարձրացող կոնաձեւ գագաթին պահպանուել են միջնաբերդի քարաշէն, 8-10 մ չափերով ուղղանկիւն կառոյցի փլատակները եւ բլուրը ստորոտով ամբողջովին ներփակող պարսպի թոյլ նշմարուող ուղեգիծը: Արեւմտահայեաց լանջի հարթութիւնից դուրս ցցուող մեծ ժայռաբեկորի գագաթին տաշուած սեղանատիպ ելուստի վրայ փորուած են առուակներով կապուած երեք կլոր փոսորակներ, ինչը զրադաշտական զոհասեղան-կրակարան է յիշեցնում: Յայտնաբերուած վերգետնեայ խեցեղէնը ժամանակագրօրէն համադրելի է Կարկառի միջնադարեան նյութին:

Գագիկ Սարգսեան, Ալեքսան Յակոբեան, Նորայայտ Կարկառ քաղաքատեղին Արցախում, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 51:

Քաղաքատեղիի հարաւային մատոյցները հսկում էր միջնաբերդից 370 մ հարաւ (ազիմուտ` 200˚) բարձրացող եւ տեղանքի վրայ գերիշխող ամենաբարձր բլրի գագաթին տեղակայուած կլոր, 5 մ տրամագծով, մեծ քարերով շարուած դիտակէտ-աշտարակը, որի հիմնապատերը երեւում են տեղում: Այս բլրի գագաթին է տեղադրուած շրջապատի միակ գէոդեզիական եռոտանի կէտը (N 39˚ 46.54,8՛ E 46˚ 45.56,4՛; ծ.մ. 1062 մ): Չի բացառւում, որ դիտակէտի դեր է խաղացել նաեւ միջնաբերդից 600 մ ուղիղ հարաւ ընկած (ազիմուտ` 270˚), հարթ մակերեսով բարձրադիր բլուրը, որի գագաթի փոքր, հորիզոնական հարթակը արհեստականօրէն հարթեցման հետքեր է կրում: Արեւելքից քաղաքատեղին կարող էր պաշտպանել Կարկառ գետի աջ ափի բարձունքներից մէկի հարթ բացատում տեղադրուած «Շաղոտ» կոչուած գիւղատեղիում նշմարուող հին բնակատեղին (կոօրդինատներն են` N 39˚ 46. 54,8՛ E 46˚ 45.56,5՛; ծ.մ. 1120 մ), որի տեղանքը յարմար է առաջապահ զօրակայանի տեղակայման համար (այն ուղիղ գծով հեռու է Կարկառի միջնաբերդից 2150 մ, ազիմուտ` 80˚): Այստեղ բնական աղբիւր է բխում, եւ նրա բարձրադիր կէտից ամբողջովին դիտարկւում է ներքեւում տարածուող Կարկառ քաղաքի սարահարթը: Գիւղատեղիի խոնարհուած եկեղեցու աւերակներում պահպանուել է ԺԲ-ԺԳ դդ. նախշազարդերով խաչքար, բայց չի բացառւում, որ այն նաեւ աւելի վաղ մշակութային շերտ ունի:

Գագիկ Սարգսեան, Ալեքսան Յակոբեան, Նորայայտ Կարկառ քաղաքատեղին Արցախում, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 52:

Ամփոփելով նշենք, որ խորքային, առաջապահ պաշտպանական համակարգի կազմում մեր կողմից նշուած յուշարձանները չեն յաւակնում ամբողջական ու ճշգրիտ լինելուն: Ակնյայտ է, որ նման մեծ ու նշանաւոր բնակավայրը պէտք է ունենար շատ աւելի ծաւալուն, բազմաստիճան պաշտպանական համակարգ, որի բաղադրիչները դեռ բազմիցս կը բացայայտուեն ու կը ճշտուեն։

Գագիկ Սարգսեան, Ալեքսան Յակոբեան, Նորայայտ Կարկառ քաղաքատեղին Արցախում, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 52:

Պեղումներ

Կարկառ քաղաքի յայտնաբերման մեծ նշանակութիւնը նկատի առնելով՝ ԼՂՀ կառավարութեանն առընթեր զբօսաշրջութեան վարչութիւնը միջոցներ հայթայթեց՝ ֆինանսաւորելու համար յուշարձանում փոքրածաւալ հետախուզական պեղումներ (2011 թ. սեպտեմբեր-հոկտեմբեր): Պեղող արշաւախմբի պետն էր հնագէտ Գագիկ Սարգսեանը, ճարտարապետը` Սամուէլ Այվազեանը, պեղավայրի ջոկատի պետը՝ երիտասարդ հնագէտ Արմէն Դադեանը. պեղող բանուորներ հաւաքագրուեցին մօտակայ Շօշ գիւղից: Պեղումների նպատակն էր հնարաւորինս պարզել քաղաքի սփռման տարածքը, յուշարձանի շերտագրութիւնը, ժամանակագրութիւնը, մշակութային եւ շինարարական շերտերի առկայութիւնն ու հզօրութիւնը, շինութիւնների պահպանուածութեան աստիճանը, կառուցուածքը, հնագիտական գտածոների խտութիւնը եւ այլն: Որոշուեց պեղումներն իրականացնել ոչ մեծածաւալ խուզահորերի (շուրֆերի) միջոցով յուշարձանի բուն տարածքի տարբեր, միմեանցից հեռու դրուած պեղավայրերում:

Գագիկ Սարգսեան, Ալեքսան Յակոբեան, Նորայայտ Կարկառ քաղաքատեղին Արցախում, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 52:

Առաջին պեղավայր ընտրուեց քաղաքատեղիի հիւսիսային պարսպապատի հիւսիսարեւելեան եզրամասում նկատուող կլոր աշտարակը: Այն ուրուագծւում էր որպէս թփուտներով պատուած կլորացող քարախառն հողաթումբ՝ կենտրոնում թոյլ ուրուագծուող ներճկուած իջուածքով: Պեղումների արդիւնքում պարզուեց, որ աշտարակը կազմում է պարսպի բաղկացուցիչ մասը, կառուցուել է նրա հետ նոյն ժամանակ, նոյն նախագծով ու տեխնիկայով: Այն դրուած է պարսպի ուղղագիծ ընթացքի կոտրուածքի կէտում: Աշտարակը յատակագծում կլոր է (արտաքին տրամագիծը` 566 սմ, ներսինը` 317 սմ), ամբողջ ծաւալով դուրս է գալիս պարսպի գծից դէպի հիւսիս եւ միայն 85 սմ նեղ մուտքով բացւում ներսի` պարսպի հարաւային ճակատին: Պարսպի եւ աշտարակի պատերը շարուած են ոչ մեծ, տեղական ճեղքած կրաքարով եւ պահպանուել են մինչեւ 120 սմ բարձրութեամբ: Որպէս կապակցող նիւթ` շարուածքում օգտագործուել է լաւ հունցած կաւն առանց լրացուցիչ խառնուրդների: Միջինում 120 սմ լայնութեամբ պատերը կազմուած են երկշերտ դրուած քարերից, մէջը լցուած է համեմատաբար մանր քարերի ու կաւալուծոյթի բուտով: Շինութեան հիմքերը չեն փորուել, այն անմիջապէս նստած է պատաշարի գծի տակ պահպանուած հին, 5-10 սմ հաստութեամբ հումուսային հողածածկոյքի վրայ, որի տակ մերկանում է սարահարթի բնական ժայռային զանգուածի հարթ մակերեսը: Աշտարակի յատակը կազմում է մանր քարերով շարուած-տոփանուած կաւաշերտը: Աշտարակի ներսը եւ դրսի՝ մինչեւ 2 մ շառաւղով շրջակայքն ամբողջովին պատուած էր նրա շարի քարերից կազմուած փլատակներով, որի ծաւալից կարելի է ենթադրել, որ կառոյցն ունեցել է առնուազն 3-4 մ բարձրութիւն:

Գագիկ Սարգսեան, Ալեքսան Յակոբեան, Նորայայտ Կարկառ քաղաքատեղին Արցախում, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 53-54:

Աշտարակի պեղման ընթացքում յայտնաբերուած խեցեղէնն աղքատիկ է: Այն միջնադարեան է, շատ կան մանր, խիստ լուացուած խեցեղէնի բեկորներ, որոնք, ամենայն հաւանականութեամբ, այստեղ են յայտնուել բնակավայրի այլ կէտից վերցուած եւ հունցուած կաւի հետ մէկտեղ: Աշտարակի շուրջը, գետնի մակերեսին, փլուզման գծից դուրս յայտնաբերուել են նաեւ զարգացած եւ ուշ միջնադարին վերաբերուող ջնարակած խեցեղէնի եւ հախճապակու մանր բեկորներ:

Քաղաքանիստ սարահարթի անտառածածկ, չհողմահարուած հատուածներում` հողածածկոյթի հումուսային շերտի տակ, ժայռային հիմքի վրայ համատարած նստած է բնական, մանրահատիկ կաւի հզօր շերտը:
Գագիկ Սարգսեան, Ալեքսան Յակոբեան, Նորայայտ Կարկառ քաղաքատեղին Արցախում, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 54:

Երկրորդ պեղավայրը դրուեց առաջինից 300 մ հարաւ-արեւմուտք` սարահարթի կենտրոնական հարթ հատուածի մակերեսին` դէպի հարաւ նայող լանջի եզրագծին երեւացող «կիկլոպեան» շարուածքով պատի (պարսպի՞) վրայ: Նման կառուցուածքով պատեր հատուածաբար նկատւում են նաեւ հնավայրի արեւմտեան մասի հարաւային կողմում: Պեղավայրի ընտրութիւնը պայմանաւորուած էր նաեւ նրանով, որ այստեղ համեմատաբար լաւ երեւացող պատը պատկանում է գետնի մակերեսին մասամբ ուրուագծուող ուղղանկիւն մեծ շինութեանը, որի ճակատով գնում է երկարաձիգ գոգաւոր խրամատի տեսքով պահպանուած ջրատար առու` ջրանցք: Վերջինիս սկզբնամասը երեւում է արեւմուտքում, ուր եւս ուրուագծւում է մի համանման «կիկլոպեան» պարսպի ճակատ, ապա պարսպի հետ մէկտեղ կորչում քայքայման ենթարկուած կենտրոնական հատուածում: Անցնելով պեղավայրի պատի տակով՝ ջրանցքն անկիւն է տալիս ու թեքւում դէպի հիւսիս եւ գնալով 65-70 մ ու շրջանցելով կլոր կացարանը (պեղավայր 3)` թեքւում է հիւսիս-արեւմուտք, ընթանում մօտ 100 մ եւ կտրուկ իջնում դարաւանդով ներքեւ` դէպի հիւսիսային պարսպապատի եզրով ձգուող ջրի խանդակը: Այսինքն՝ այստեղ մենք գործ ունենք հիւսիսային պարսպին կից խանդակը ջրով մատակարարող ջրանցքի հետ:

Գագիկ Սարգսեան, Ալեքսան Յակոբեան, Նորայայտ Կարկառ քաղաքատեղին Արցախում, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 54-56:

«Կիկլոպեան» պատի ներսի հիւսիսահայեաց ճակատին կից դրուեց խուզահոր՝ 3 մ երկարութեամբ, 1 մ լայնութեամբ, որն իջեցուեց մինչեւ 1 մ խորութեամբ նստած մայր հողը: Խուզահորը հիմնականում ուշ երկաթի դարաշրջանի՝ Ք. ա. Է-Զ դդ. թուագրուող նյութեր տուեց (փայլանախշով խեցեղէն, սարդիոնից ուլունքներ, քարէ կոկիչներ, աղորիք), իսկ նոյն պարսպի արտաքին ճակատը մաքրելիս երկաթեդարեան նմուշներից բացի ի յայտ եկան ուշ անտիկ գունազարդ եւ միջնադարեան կաւանօթների բեկորներ: 2,1 մ լայնութեամբ «կիկլոպեան» պատը շարուած է երկշերտ, մօտաւոր խորանարդի բերուած մեծածաւալ ճեղքած, «պոչիկավոր» ժայռաբեկորներով, ներսը լցուած է մանր քարերի եւ կաւահողի բուտով: Այս կէտում 1 քարի բարձրութեամբ պահպանուած պատը նստած է մայր հողի (կաւահողի) վրայ: Արտաքին ճակատի բոլոր քարերը, բացի մէկից, որի արտաքին եզրն ամրացուած էր մի այլ քարով, թեքուել եւ սկզբնական ճակատային գծից սահել-իջել են կործանուած ջրանցքի թեք լանջով ցած մինչեւ 1 մ:

Նման «կիկլոպեան» շարուածքով պատեր (պարիսպներ) կան Հայաստանի՝ երկաթեդարեան մշակութային շերտ ունեցող բոլոր ամրոցներում (Շամիրամ, Ծաղկահովիտ, Գեղադիր, Հոռոմ, Կուռթան, Ծովինար, Լճաշէն եւ այլն):
Գագիկ Սարգսեան, Ալեքսան Յակոբեան, Նորայայտ Կարկառ քաղաքատեղին Արցախում, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 56:

Երրորդ պեղավայրը դրուեց երկրորդից 60 մ հիւսիս, ուր վերը նշուած ջրանցքը, անկիւն տալով, շրջանցում, ներփակում է ուրուագծուող բնակելի համալիրի անկիւնային մեծ կլոր կացարանը: Վերջինս ամբողջովին պատուած լինելով ծառերից ու թփուտներից կազմուած խիտ բուսականութեամբ՝ գրեթէ չէր նկատւում: Կացարանը յատակագծում ոչ ճիշտ կլոր է, արտաքին տրամագիծը` 7,54-7,17 մ: Անմիջապէս մայր հողին նստած պատերը պահպանուել են մինչեւ 0,9 մ բարձրութեամբ, 1,21-1,35 մ հաստութեամբ եւ շարուած են միջին չափի անմշակ, ճեղքած քարերով, նոյն շինտեխնիկայով, ինչ առաջին պեղավայրի պարիսպն ու կլոր աշտարակը: Այն միակ մուտքով բացւում է դէպի հարաւ-արեւելք, ուր գետնի մակերեսին ներճկուած փոսերի ձեւով ուրուագծւում է 3-4 կից սենեակներից բաղկացած կառոյց: Կլոր շինութեանը հարաւից ու արեւմուտքից միանում են կաւաշէն (աղիւսաշէն) պատեր, այնպէս որ տպաւորութիւն է ստացւում, թէ կացարանը մի մեծ բազմասենեականոց բնակելի համալիրի անկիւնային կլոր սենեակ-աշտարակն է: Մաքրուեց կլոր շինութեանը միացող կաւաշէն պատի 1 մետրանոց հատուած: Այդ պատը կազմուած է աւազախառն կաւի միատարր զանգուածից, ուր հում աղիւսի շարի գծերը չեն նկատւում: Կլոր կացարանում, ի տարբերութիւն առաջին պեղավայրի, շինաքարերի փլուածքներ գրեթէ չհանդիպեցին, իսկ ներսը լցուած էր միատարր կաւահողով, ինչը ենթադրել է տալիս, որ նրա պատերը բացուածից վեր շարուած են եղել հում աղիւսով եւ այն ծածկուած է եղել կենտրոնական սեանը յենուած կոնաձեւ փայտաշէն, ծղօտածածկ տանիքով: Պեղուեց նաեւ կլոր կացարանի ճակատով անցնող ջրանցքի մի մասը: Վերջինս փորուած է կացարանի 0-ական նիշից ներքեւ` նրա պատերի արտաքին ճակատից 120-130 սմ դուրս եւ իր՝ կիսաշրջանի մօտեցող գոգաւոր կտրուածքով ամբողջովին նստած է կաւահողային մայր հողի մէջ: Ջրանցքը, որի խորութիւնը 0,6-0,8 մ է, լայնութիւնը` 1,20-1,50 մ, պեղման ընթացքում տարբերակւում էր մակերեսի անբնական շիկաւուն, համեմատաբար կարծր կառուցուածքով: Կլոր կացարանին հիւսիսային կաւաշէն պատի միացման կէտի դիմաց ջրանցքը կտրուկ խորանում է մինչեւ 1,3 մ նիշը եւ կիսով չափ փակւում թեքութեամբ դրուած քարաշէն պատով, ինչը ջրարգելակ (շլիւզ) կամ կամրջի խել է յիշեցնում: Ցաւօք, եղած միջոցները թույլ չտուեցին այդ պահին տրամաբանական աւարտին հասցնել ջրանցքի պեղումները, բայց յուսով ենք շարունակել աշխատանքներն առաջիկայում:

Գագիկ Սարգսեան, Ալեքսան Յակոբեան, Նորայայտ Կարկառ քաղաքատեղին Արցախում, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 56:

Այս պեղավայրում ի յայտ եկան խեցեղէնի ոչ ցայտուն ընդամենը 3-4 բեկորներ, որոնք վաղմիջնադարեան են, եւ մի վաղ ջնարակի նմուշ: Ուշագրաւ է, որ նոյն ջրանցքի վրայ` միմեանցից 60 մ հեռու դրուած երկրորդ եւ երրորդ պեղավայրերում բացայայտուեցին աւելի քան մէկ հազարամեակի հասնող ժամանակագրական կտրուածքով երկու տարբեր մշակութային շերտեր, ընդ որում, երկուսն էլ միաշերտ: Այս անսովոր իրողութիւնը պարզաբանելու համար երկարատեւ ու սիստեմատիկ նոր պեղումների կարիք կայ:

Գագիկ Սարգսեան, Ալեքսան Յակոբեան, Նորայայտ Կարկառ քաղաքատեղին Արցախում, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 56:

Ամփոփելով Կարկառ քաղաքատեղիում կատարուած փոքրածաւալ հետախուզական պեղումները՝ նշենք, որ գործնականում ապացուցուեց յուշարձանի առկայութիւնը: Փաստուեց, որ այն ունի առնուազն յստակ տարբերակուող շինարարական երկու շերտ. առաջինը Վանի թագաւորութեան` Բիաինելէ-Ուրարտուի ժամանակի տեղական, ուշերկաթեդարեան՝ Ք. ա. Է-Զ դդ. թուագրուող վաղ շերտն է, երկրորդը` վաղմիջնադարեան, ուշ Արշակունեաց եւ Սասանեան շրջանի՝ Ք. յ. Գ-Զ դդ. թուագրուող ուշ շերտը: Վերջինիս թուագրութեան հիմքում ոչ այնքան յայտնաբերուած խեցեղէնի վերլուծութիւնն է, որը փոքրաքանակ է եւ ոչ խօսուն, որքան կառոյցների շինտեխնիկայի իւրայատկութիւնը՝ զարգացած միջնադարին բնորոշ կրաշաղախի իսպառ բացակայութեամբ: Շինարարական երկու հորիզոնները փաստագրուել են տարբեր պեղավայրերում հնագիտական մէկական շերտով: Իսկ պեղումներից դուրս յայտնաբերուած նիւթերը, մասնաւորապէս առաջին պեղավայրի շրջակայքում եւ գազատարի խրամատում ի յայտ եկող վերգետնեայ խեցեղէնի նմուշներն աւելի բազմազան են ու ներկայանում են Ք. ա. Է-ից մինչեւ Ք. յ. ԺԲ-ԺԳ դարեր ընկած ժամանակահատուածների բնորոշ արտէֆակտներով, ինչը վկայում է յուշարձանում կեանքի անընդհատ յարատեւման մասին մինչեւ զարգացած միջնադար։

Գագիկ Սարգսեան, Ալեքսան Յակոբեան, Նորայայտ Կարկառ քաղաքատեղին Արցախում, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 56-57:

Պատմություն

Արդ, ինչպէս տեսանք յօդուածի սկզբում, արաբական աղբիւրները Կարկառի կառուցումը վերագրում են Սանանեան շրջանին, այն է՝ Խոսրով Անուշիրուան արքային (531-579): Տուեալ պնդման վերջին կէտը թերեւս չի կարող ընդունուել, քանի որ Անուշիրուանի մի շարք կառոյցներ` մասնաւորապէս Դերբենդի քարէ պարիսպը եւ Խուդափերինի կամուրջը, մեծապէս պահպանուած են եւ դրանք կառուցուած են կրաշաղախով: Փոխարէնը լաւ յայտնի են Խոսրովի նախորդների կաւաշէն կառոյցները (որոնց հետ էական նմանութիւններ է դրսեւորում մեր քաղաքատեղիի հիւսիսային պարսպապատն իր խանդակով): Մասնաւորապէս յայտնի են Յազկերտ Բ-ի կառուցած Դերբենդի կաւաշէն պարիսպը (կաւաղիւսների չափերը՝ 40-43x40-43x10-12) եւ նրանից 18-20 կմ հարաւ ընկած Թոփրախ-կալա քաղաքատեղին Բելիջի աւանի մօտ (պատերի երկարութիւնը՝ 950-1150 մ). վերջինս համադրւում է ասորական Կարքա դը-բեթ-Սելոխ քաղաքի «Ժամանակագրութեան» մէջ յիշատակուած «Շահրիստան-ե Յեզդիգերդ» անունով քաղաքի հետ՝ կառուցուած «Չոլ (Չողայ) երկրում»: Ըստ Ի դարի հնագիտական պեղումների արդիւնքների՝ կաւաշէն են եղել անգամ Կաւատ Ա արքայից արքայի (488-496, 498-531) կողմից կառուցուած (ըստ արաբական բազմաթիւ, այդ թւում՝ վերը բերուած աղբիւրների) Բայլական եւ Պարտաւ (Բարդա'ա) քաղաքների պարիսպները: Նոյն շինարարական տեխնիկան ակնյայտ է Սասանեանների միջագետքեան կենտրոնի, ինչպէս նաեւ Արեւելեան Իրանի յուշարձաններում (Նիւշապուհ-Նիսա եւ այլն), որոնք կարող են վերագրուել վաղ Սասանեան ժամանակաշրջանին: Բայց խանդակներ ունեցող կաւաղիւսով կառուցուած քաղաքային պարիսպները մեծապէս արձանագրուած են նաեւ ուշ անտիկ եւ վաղմիջնադարեան Հայաստանում (ուր կրաշաղախի կիրառման առաջին ակնառու դէպքը համարւում է Աղցքի արքայական դամբարանը՝ կառուցուած 360-ական թթ.): Ամբողջապէս այդ տեխնիկայով է Խոսրով Բ Կոտակի օրօք (330-339) կառուցուել Արտաշատին փոխարինած Դուին մայրաքաղաքը, որի կաւաշէն պարսպի առջեւ անցնող ջրի խանդակը մանրամասն նկարագրել են հնագէտները: Ըստ Մովսէս Խորենացու՝ կաւաշէն պարսպի առջեւ խանդակ է ունեցել արդէն Ք. յ. Բ դարում Հայոց Սանատրուկ արքայի կողմից կառուցուած Մծուրն (Մծուին) քաղաքը:

Hoffmann G., Auszüge aus Syrischen Akten Persischer Märtyrer, Leipzig, 1880, էջ 50; Гаджиев М., К вопросу о местоположении сасанидского города Шахристан-и Йездигерд, – "Древние и средневековые археологические памятники Дагестана", Махачкала, 1980, էջ 111-118; նոյնի` Торпах-кала – сасанидский город-крепость на границе албанов и хонов, – http://www.caucasian-albania. net/?p=32 (2007 թ. Երեւանում տեղի ունեցած աղուանագիտական միջազգային գիտաժողովի նիւթեր); Кудрявцев А., Древний Дербент, Москва, 1982, էջ 83-86:
Тревер К., Очерки по истории и культуре Кавказской Албании, IV в. до н. э. – VII в. н. э., Москва-Ленинград, 1959, էջ 265-267:
Юсупов Х., Сходства в фортификации Старой Нисы и Игдыкала, – "Ниса – древний очаг развития мировой культуры". Материалы международной научной конференции. 5-7 декабря 2007 г., Ашгабад, 2007, էջ 319-320:
Ղաֆադարեան Կ., Դուին քաղաքը եւ նրա պեղումները, հ. Ա, Երեւան, 1952, էջ 28-30։
Մովսիսի Խորենացւոյ Պատմութիւն Հայոց, աշխատութեամբ Մ. Աբեղեան եւ Ս. Յարութիւնեան, Տփղիս, 1913, գլ. Բ. լզ, էջ 160 (պատմահօր մօտ քաղաքանունը դարձել է «Մծբին»)։ Հմմտ. Զարեան Ա., Ակնարկներ հին եւ միջնադարեան Հայաստանի քաղաքաշինութեան պատմութեան, Երեւան, 1986, էջ 47-49։
Գագիկ Սարգսեան, Ալեքսան Յակոբեան, Նորայայտ Կարկառ քաղաքատեղին Արցախում, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 57:

Աղբիւրագիտական նիւթի ուշադիր քննութիւնը թոյլ է տալիս մեզ ենթադրել, որ Կարկառի վաղմիջնադարեան կառոյցները հնարաւոր է վերագրել ոչ թէ Սասանեան որեւէ արքայի եւ ոչ էլ պարզապէս Գ-Դ դդ. հայոց թագաւորներին, այլ վերջիններիս հրամանով գործած Սիւնեաց իշխաններին։ Նրանք, ըստ Դ դ. 30-ական թթ. պատկերն արտայայտող «Զօրանամակ»-ի, պատասխանատու են եղել Մեծ Հայքի «Արեւելեան դռան», իմա՛ Ատրպատականի կողմի պաշտպանութեան համար։ Ըստ նոյն աղբիւրի՝ Սիւնեաց իշխանի հրամանատարութեան տակ այդ կողմի պաշտպաններից է եղել նաեւ Գրզճունի նախարարութիւնը, այսինքն՝ Գորոզուի իշխանութիւնը (*Գ(ո)ր(ո)զճունի)։ Վերջինս վաղմիջնադարեան հարաւային Արցախի իշխանատոհմն էր՝ Երասխից մինչեւ Վարարակն-Կարկառ գետագիծը հասնող իր տիրոյթներով: 967 թ. Մեսրոպ Վայոցձորեցու երկում բերուած «Գահնամակ»-ի տարբերակում (կոչուած՝ «Ներսիսեան» կամ «Կեղծ» գահնամակ՝ թագաւորական ու նախարարական 167 տոհմերի անուններով) տրուած է այդ իշխանատոհմի «Գորոզուայք» անուանատարբերակը։

Адонц Н., Армения в эпоху Юстиниана. Политическое состояние на основе нахарарского строя, СПб., 1908, էջ 251: Հմմտ. Յակոբեան Ա., Պատմաաշխարհագրական եւ վիմագրագիտական հետազօտութիւններ, էջ 281-283, 413-415; նոյնի՝ «Գահնամակ ազատաց եւ տանուտէրանց հայոց», հետազօտութիւն եւ բնագիր, «Մերձաւոր եւ Միջին Արեւելքի երկրներ եւ ժողովուրդներ», հ. XXVIII, Երեւան, 2011, էջ 62։ Адонц Н., Армения в эпоху Юстиниана. Политическое состояние на основе нахарарского строя, СПб., 1908, էջ 259: Ի դէպ, փորձ է կատարուած՝ ցոյց տալու, որ Գորոզուի իշխանատոհմը յիշատակուած է եղել նաեւ բուն՝ Սահակ Պարթեւի կողմից կազմուած գահնամակի վերջին հատուածում, որը, ցաւօք, բացակայում է այդ եզակի փաստաթղթի՝ մեզ պատահականօրէն հասած ԺԲ դարի պատառիկում (տե՛ս Յակոբեան Ա., «Գահնամակ ազատաց եւ տանուտէրանց հայոց», հետազօտութիւն եւ բնագիր, «Մերձաւոր եւ Միջին Արեւելքի երկրներ եւ ժողովուրդներ», հ. XXVIII, Երեւան, 2011, էջ 62)։
Գագիկ Սարգսեան, Ալեքսան Յակոբեան, Նորայայտ Կարկառ քաղաքատեղին Արցախում, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 57:

Յայտնի է, որ 428 թ. Մեծ Հայքի Արշակունեաց թագաւորութիւնը վերացնելուց եւ Այսրկովկասում մարզպանութիւններ կազմաւորելուց յետոյ պարսից արքաները եւս պարբերաբար Սիւնիքի իշխաններին են վստահել Կովկասեան սահմանագծի, յատկապէս նրա արեւելեան կողմի (Չող-Դերբենդի հատուած-Բաղասականի թագաւորութիւն) պաշտպանութիւնը (կուսակալ-բդեշխի լիազօրութիւններով): Ի դէպ, Կովկասեան սահմանագծի արեւմտեան կողմում նմանատիպ գործառոյթը դեռ Արշակունի թագաւորների յանձնարարութեամբ վարում էին Գուգարքի բդեշխ-կուսակալները (Վրաց թագաւորութեան ռազմական ներուժի ներառումով) Ցուրտաւ-Սուղդաբիլ կենտրոնից, իսկ կենտրոնական կողմում՝ ըստ ամենայնի, Գարդմանացի կուսակալ-իշխանները (Աղուանից թագաւորութեան ռազմական ներուժի ներառումով) Գարդման-Ջարդաման կենտրոնից: Տեսանք, որ արաբ հեղինակները ե՛ւ Սուղդաբիլի, ե՛ւ Ջարդամանի կառուցումը վերագրում են նոյն Անուշիրուանին։ Երկու դէպքում էլ նրանք իրականութիւնից շեղւում են գոնէ մէկ դարով, քանի որ Գարդմանն ու Ցուրտաւը հայ եւ վրացի հեղինակները յիշատակում են Ե դ.: Մասնաւորապէս, ըստ Ժ դ. պատմիչ Մովսէս Դասխուրանցու (նաեւ՝ Կաղանկատուացի) ունեցած աւանդախառն տեղեկատւութեան, Գարդմանի կառուցողն էր «Միհրանեան» յորջորջուած Վարդան Քաջ Գարդմանացի իշխանը («Վարդ ծնաւ զՔաջն Վարդան, որ շինեաց զբերդն Գարդմանայ զերիս ամս»; «Քաջ Վարդան, որ հաւատացեալ ի Քրիստոս եւ որ (ձեռագրերում վաղ վրիպակով՝ ոչ փխ որ) շինողն Գարդման բերդոյ»), իսկ նա Զ դ. սկզբին Աղուանից վերջին Արշակունի արքայ Վաչագան Բարեպաշտի (485-523) գումարած Աղուէնի ժողովի մասնակիցներից էր («Վարդան Քաջ՝ Գարդմանայ տէր...»): Տեղին նշենք, որ Դասխուրանցու՝ ուշ աւանդութիւնից եկող մի պնդում Պարտաւի կառուցումը վերագրում է Աղուանից Վաչէ Բ թագաւորին (451-461/462) եւ Կաւատ Ա-ի հօրեղբայր Պերոզին («Եւ ի հրամանէ Պերոզի՝ Պարսից արքայի, շինեցաւ ի Վաչէէ Պերոզապատ մեծ քաղաքն, որ այժմ կոչի Պարտաւ»)։ Բայց նոյն պատմիչի մօտ բառացի արտագրուած՝ «684 թ. պատմութիւն» պայմանական անուամբ երկում Պարտաւը 7 անգամ կոչուած է «Պերոզ-Կաւատ», որը պարսկերէն նշանակում է «Կաւատը՝ յաղթող» եւ ցոյց տալիս Պարտաւ-Բարդա'այի իրական կառուցողի մասին արաբական աւանդոյթի հաւաստիութիւնը:

Հմմտ. Бархударян С., Страницы из истории Арцаха и армяно-албанских отношений, научн. редакторы: Акопян А. и Асатрян К., Ереван, 2011, էջ 126-130։
Այդ գործառոյթի վրայ հիմնուած սերտ կապն էր պատճառը, որ 428-ին Գարդմանք-Ուտիքը մտցուեց Աղուանից մարզպանութեան (նաեւ՝ թագաւորութեան) կազմի մէջ, իսկ Արցախը՝ ոչ (վերջինս մտցուեց նրանց մէջ լոկ 450-451 թթ.)։
Մովսէս Կաղանկատուացի, Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի, Քննական բնագիրը եւ ներածութիւնը Վ. Առաքելեանի, Երեւան, 1983, գլ. Բ. ժէ, էջ 172 եւ գլ. Գ.իբ, էջ 339։
Հմմտ. Յակոբեան Ա., Պատմաաշխարհագրական եւ վիմագրագիտական հետազօտութիւններ (Արցախ եւ Ուտիք), Վիեննա-Երեւան, 2009, էջ 187-188։
Մովսէս Կաղանկատուացի, գլ. Ա. իը, էջ 94, եւ գլ. Ա. ժե, էջ 42; Մատենագիրք Հայոց, հ. Գ, Զ դար, Անթիլիաս, 2004, էջ 66, 139։
«Պերոզա-պատ»-ի մասին ուշ աւանդոյթը թերեւս հետեւանք է «Պերոզա-պատ» անուան ժողովրդական ստուգաբանութեան՝ «Վաղարշա-պատ»-ի զուգորդութեան հիման վրայ (հմմտ. Акопян А., Албания-Алуанк в греко-латинских и древнеармянских источниках, Ереван, 1987, էջ 123)։
Գագիկ Սարգսեան, Ալեքսան Յակոբեան, Նորայայտ Կարկառ քաղաքատեղին Արցախում, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 58:

Մեր խնդրի համար կարեւոր է նաեւ Սիւնիքում («Սիսաջանում») Սասանեան արքաների կողմից (իմա՛ օրօք) կառուցուած ամրոցների մասին արաբ հեղինակների հաղորդումների (վերեւում բերուած) արժեւորումը: Այդ ամրոցներից մէկի՝ ամենայն հաւանականութեամբ, Գորոզուի շրջակայքում գտնուած Քիլաբի մասին պահպանուել է ալ-Բալազուրիի ուշագրաւ վկայութիւնը, ըստ որի` այնտեղ պատսպարուել էր Ը դ. կէսերին Խալիփայութեան դէմ Բայլականում ապստամբած Մուսաֆիր ալ-Կասսաբ ամիրան: Ի դէպ, միւս ամրոցի՝ «Շահաբունս»-ի մասին հետաքրքրական աւանդախառն տեղեկութիւն է պահպանել Ստեփաննոս Օրբէլեանը. «Շահապաւնից բերդ՝ ի Շահապայ պարսկէ շինեալ, եւ ձորն յիւր անուն՝ Շահապաւնից ձոր, որ հատուածի պատճառաւ եկեալ էր առ նահապետս Սիւնի»:

Արաբական աղբիւրներ, (Օտար աղբիւրները Հայաստանի եւ հայերի մասին, 16), Թարգմ. բնագրից, առաջաբանը եւ ծանօթագրութիւնները Ա. Տէր-Ղեւոնդեանի, Եր., 2005, էջ 280։ Հմմտ. վերեւում, ծնթ. 3, 4։
Ստեփաննոսի Սիւնեաց եպիսկոպոսի Պատմութիւն տանն Սիսական, Մոսկվա, 1861, գլ. Բ, էջ 8։
Գագիկ Սարգսեան, Ալեքսան Յակոբեան, Նորայայտ Կարկառ քաղաքատեղին Արցախում, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 58:

Այսպիսով, ըստ ամենայնի, Կարկառ քաղաքը կառուցուել էր (վերակառուցուել) հէնց Մեծ Հայքի արեւելեան ու հիւսիսարեւելեան պաշտպանական ուղղութիւնների առանցքում եւ Դ-Զ դարերում (մինչեւ Պարտաւի կառուցումը Զ դ. սկզբին) լիովին կարող էր, իբրեւ կենտրոն-զօրակայան, ապահովել երկրի խորքից Սիւնեաց իշխանների եւ այս գործում նրանց ենթակայ հարաւային Արցախի Գորոզճունիների կողմից ղեկավարուող գործողութիւնները դէպի այդ ռազմավարական կողմերը: Միաժամանակ Արցախի հարաւային ու կենտրոնական շրջանների սահմանագծում եւ նրանց կապող հինաւուրց «հիւսիս-հարաւ» մայրուղու վրայ գտնուելով՝ Կարկառը երկար դարեր պիտի պահպանէր իր միւս՝ տարածաշրջանի կարեւոր առեւտրատնտեսական կենտրոնը լինելու գործառոյթը:

Անշուշտ, այս տոհմն է, որ Խորենացու մօտ (Բ.ը, էջ 113) կոչուած է Գարգարացիք՝ իբրեւ Մեծ Հայքի «մեծ եւ անուանի» հիւսիսարեւելեան կուսակալութեան («ի գետոյն Երասխայ մինչեւ ցամուրն... Հնարակերտ»)՝ Առան, Սիսակ եւ Հայկ նահապետներից սերող չորս իշխանութիւններից վերջինը։ Այդ անուանատարբերակի հիմքը Ագաթանգեղոսի մի վաղ ձեռագրի՝ Գուգարացւոց բդեշխին «Գարգարացւոց» կոչած վրիպակն է (տե՛ս Համբարեան Յ., Գուգարացի՞ք, թէ՞ Գարգարացիք, «ՀԱ», 1910, էջ 242; Акопян А., Албания-Алуанк в греко-латинских и древнеармянских источниках, Ереван, 1987, էջ 65)։ Իսկ այժմ պարզ է, որ դրանում դեր է խաղացել նաեւ Գորոզուի իշխանների տիրոյթներում Կարկառ անունով (խօսուածքային՝ Գարգառ) քաղաքի գտնուելու իրողութիւնը։
Հէնց այդ դիրքի պատճառով Կարկառը նաեւ Խաչէնի իշխանների յաւակնութիւնների շրջանակում էր, ինչպէս որ երեւում է Հասան Ջալալի ու մոնղոլների բանակցութիւնների մասին Կիրակոս Գանձակեցու հաղորդումից (տե՛ս վերեւում, ծնթ. 9)։
Գագիկ Սարգսեան, Ալեքսան Յակոբեան, Նորայայտ Կարկառ քաղաքատեղին Արցախում, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 58-59:

Համադրելով առկայ աղբիւրագիտական նիւթը եւ Կարկառ քաղաքատեղիի հետախուզական հնագիտական պեղումների ու շրջակայքի հետազօտութեան արդիւնքները՝ ընդգծենք, որ յուշարձանի գոնէ վաղմիջնադարեան ինֆրակառուցուածքի պատկերը միանգամայն բնորոշ է քաղաքային բնակավայրին՝ հէնց քաղաք բնութագրող բոլոր յատկանիշներով: Դրանք են`
ա. դաշտավայրային գօտուց դէպի նախալեռնային գօտի անցնելու ամենամատչելի ու յարմար ուղու վրայ տեղադրուած լինելը,
բ. զբաղեցրած մեծ տարածքը,
գ. մեծածաւալ, մոնումենտալ շինութիւնների (դրանց հետքերի) առկայութիւնը,
դ. առանձնացուած պաշտպանուած, բարձրադիր, տարածքի վրայ գերիշխող միջնաբերդը,
ե. քաղաք մտնող, կառուցապատմամբ շեշտադրուած հիմնական, գլխաւոր ճանապարհը,
զ. քաղաքի հիմնական պարսպից դուրս տեղադրուած բնակելի թաղամասերը (շահաստան, ռաբաթ),
է. բազմաշերտ ու բազմաստիճան պաշտպանական համակարգը,
ը. հասարակութեան ներքին կազմակերպուածութեան բարձր՝ պետական մակարդակ պահանջող կառոյցը (իռիգացիոն ցանցը ջրանցքով ու պարսպատակի ջրի խանդակով),
թ. մօտակայքում գտնուող բազմաթիւ ընդարձակ (որոշ հաշուարկներով՝ մի քանի հազարի հասնող թաղումնային կառոյցներով) դամբարանադաշտերը,
ժ. քաղաքի շրջակայքում տեղադրուած, այն ուղեկցող սատելիտ ամրոց-բնակավայրերը եւ այլն:

Գագիկ Սարգսեան, Ալեքսան Յակոբեան, Նորայայտ Կարկառ քաղաքատեղին Արցախում, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 59:

Ամենայն հաւանականութեամբ, Կարկառը քաղաք է եղել սկսած Ք. ա. Է-Զ դարերից, քանի որ վերը նշուած յատկանիշների մի զգալի մասը ձեւաւորուել է արդէն Վանի թագաւորութեան երկաթեդարեան ժամանակաշրջանում։ Ըստ բացայայտուած հնագիտական նիւթի՝ քաղաքում կեանքը չի ընդհատուել նաեւ աքեմենեան ու հելլէնիստական շրջաններում: Իսկ վաղ միջնադարում` ուշ Արշակունեաց եւ Սասանեան դարաշրջաններում, քաղաքը վերակառուցուել, ընդլայնուել ու ամրացուել է (գրաւոր աղբիւրների խօսքերով՝ Զ դարի պարսից տիրակալ Խոսրով Անուշիրուանի կողմից)։ Այդ ժամանակ կառուցուել են նրա հիւսիսային պարիսպն իր ջրի խանդակով, բազմասենեականոց բնակելի համալիրը կենտրոնում (պեղավայր 3) եւ այլն: Աւելին, վաղ միջնադարում վստահաբար օգտագործել են հնում ձեւաւորուած քաղաքային ենթակառուցուածքը՝ ընդլայնելով այն եւ յարմարեցնելով նոր խնդիրներին ու պահանջներին. մասնաւորապէս հիւսիսային պարսպատակի ջրի խանդակը սնւում էր երկաթի դարում փորուած մայր ջրանցքով (որին, հնարաւոր է, կցուել է խանդակը սնող մի նոր թեւ):

Այդ շրջանին են պատկանում նաեւ քաղաքից ոչ հեռու յայտնաբերուած ընդարձակ դամբարանադաշտերը։ Դրանցից երկուսում` Շօշի «Շղասար» եւ Շուշիի «Օդակայան» դաշտամասերի դամբարաններում կատարուած պեղումները տուել են Կարկառի վաղ շերտին համաժամանակեայ գտածոներ։ Տե՛ս Պետրոսեան Հ., Սաֆարեան Վ., Հնագիտական պեղումներ Արցախում, «ՀՀ-ում 1989-90 թթ. դաշտային հնագիտական աշխատանքների արդիւնքներին նուիրուած գիտական նստաշրջան», զեկուցումների թեզիսներ, Երեւան, 1991; Ենգիբարեան Ն., Տիտանեան Մ., Շուշիի երկաթեդարեան դամբարանները, «Շուշին Հայոց քաղաքակրթութեան օրրան» (Շուշիի ազատագրման 15-րդ տարեդարձին նուիրուած գիտաժողովի նիւթեր), Երեւան, 2007։
Գագիկ Սարգսեան, Ալեքսան Յակոբեան, Նորայայտ Կարկառ քաղաքատեղին Արցախում, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 59:

Հուշարձաններ

Կարկառ քաղաքատեղիի շրջակայքի հնագիտական հուշարձանները.

Ամրոցներ, դիտակէտեր

1. Ամրոց «Վիշկի»

2. Ամրոց-բնակատեղի «Մելիքեն դուզ»

3. Դիտակէտ-աշտարակ «Գէոդեզիական կէտ»

4. Ամրացուած քարանձաւ «Աւանի կարան»

5. Ամրոց «Պուլուր թափա»

6. Ամրոց-պահակակէտ «Ջլղավար»

Բնակատեղիներ, գիւղատեղիներ

1. Գիւղատեղի «Կանաչ խաչ»

2. Բնակատեղի-գիւղատեղի «Շաղոտ»

3. Բնակատեղի «Օդակայան»

4. Բնակատեղի «Շուշիի սղնախ»

5. Բնակատեղի-ապաստարան «Ամարաթներ»

6. Գիւղատեղի «Հիւնոտ»

7. Բնակատեղի «Խաչին տափ»

8. Գիւղատեղի «Հին Մխիթարաշէն»

9. Գիւղատեղի «Հին Շօշ»

10. Գիւղատեղի «Հին Դաշուշէն»

11. Գիւղատեղի «Բոզուն տափ»

12. Գիւղատեղի «Մղոզ»

13. Գիւղատեղի «Հին Կրկժան»

14. Գիւղատեղի «Մելիքեն դուզ»

15. Բնակատեղի-սրբատեղի «Խաչեր»

16. Գիւղատեղի «Բուդուրու»

17. Գիւղատեղի «Խաչին վող»

18. Գիւղատեղի «Ջլղավար»

19. Գիւղատեղի-սրբատեղի «Ժամ»

20. Գիւղատեղի «Ղայբալիշէն»

Դամբարաններ, դամբարանադաշտեր

1. Դամբարանադաշտ «Օդակայան 1»

2. Դամբարանադաշտ «Օդակայան 2»

3. Դամբարանադաշտ «Հարամ ջրի»

4. Դամբարաններ «Ղռեր»

5. Դամբարանադաշտ «Նոյեան տապան»

6. Դամբարաններ «Ճանշին»

7. Դամբարաններ «Թագաւորեն տեղ»

8. Դամբարանադաշտ «Շղասար 1»

9. Դամբարանադաշտ «Շղասար 2»

10. Դամբարանադաշտ «Կապեն գլուխ»

11. Դամբարանադաշտ «Խաչվոտի տակ»

12. Դամբարանաբլուրներ «Քռասնի»

13. Դամբարաններ «Ժամի սար»

Գագիկ Սարգսեան, Ալեքսան Յակոբեան, Նորայայտ Կարկառ քաղաքատեղին Արցախում, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 45:

Տեսակը Քարտեզ
Տեսքը արտաքին
Աղբյուրը Նշված չէ

Կարկառ քաղաքատեղիի կառուցապատման երևացող տարրերը 1/25000 մաշտաբի հանույթի վրա

Ուղղությունը ⇑ Հյուսիսից
Հեղինակը Գագիկ Սարգսյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Կարկառ քաղաքանիստ սարահարթի հիւսիսային լանջը հիւսիսից (բարձունքում Շուշի քաղաքն է)

Ուղղությունը ⇒ Արևելքից
Հեղինակը Գագիկ Սարգսյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Կարկառ քաղաքանիստ սարահարթը արեւելքից` «Շղասար» գիւղատեղիից

Ուղղությունը ⇐ Արևմուտքից
Հեղինակը Գագիկ Սարգսյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Կարկառ քաղաքանիստ սարահարթի հիւսիսային լանջը արեւմուտքից` Շուշի բարձրացող ճանապարհից` «Վիշկի» ամրոցի մօտից

Ուղղությունը ⇓ Հարավից
Հեղինակը Գագիկ Սարգսյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Միջնաբերդի բլուրը եւ քաղաքի կենտրոնական թաղամասը հարաւից` դիտակէտ-աշտարակից (հեռւում Քարաշէն գիւղն է, ձախ անկիւնում` Ստեփանակերտ քաղաքը)

Ուղղությունը ⇗ Հյուսիս-արևելքից
Հեղինակը Գագիկ Սարգսյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Միջնաբերդի տեսքը հիւսիս-արեւելքից` կենտրոնական թաղամասից