Էրքեջ :: ԱՐՑԱԽԻ ՏԵՂԱՆՈՒՆՆԵՐ

22 Հուշարձան

ԼՂՀ (Երկիր) / Շահումյան (Շրջան) / Էրքեջ (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է շրջկենտրոն Շահումյան (Ներքիշեն) ավանից 19 կմ հյուսիս-արևմուտք՝ արևմտահայաց ձորալանջին՝ Փոքր Կյուրակ գետակի աջ կողմում. «...Բալայ-քյուրակ գետի մոտ»:

Րաֆֆի, Երկու ամիս Աղվանից և Սյունյաց աշխարհներում, Երկերի ժողովածու, հ. 8, Երևան, 1963, էջ 580: Նաև՝ «...խոր և հորիզոնը նեղ ձորի մը մէջ, որուն արեւելեան, հարաւային և հիւսիսային կողմերը բարձր լեռներ կան» (Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 251: Տե՛ս նաև Էփրիկեան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. Ա, Վենետիկ, 1903-905, էջ 834):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 80:

Այլ անվանումներ

Ըստ Կիմ Ղահրամանյանի՝ գյուղանունը ծագում է Այրքաջ բառից, որն անվանափոխվելով՝ դարձել է նախ Էրքաջ, ապա Էրքեջ:

Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք, հ. Ա, էջ 33:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 80:

Վկայվել է նաև Երքեջ, Էրգեճ, Էրքաճ անվանաձևերով:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 80:

Պատմություն

Գյուղի վերաբերյալ մատենագրական տեղեկություններ հայտնի չեն, սակայն տարածքում պահպանված պատմաճարտարապետական հուշարձանները վկայում են Էրքեջի՝ առնվազն Թ-Ժ դարերից գոյություն ունենալու մասին:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 80:

1676 թ. հիշվում է Էրքեջի տեր Գրիգոր երեցը, որի մոտ Աղվանից Երեմիա կաթողիկոսը տեսել է Առաջաձոր գյուղի տեր Դավթի կորցրած ձեռագիր Շարականը:

Թօփճեան Յ., Ցուցակ ժողովածուաց Դադեան Խաչիկ վարդապետի, մասն Բ, Վաղարշապատ, 1900, էջ 19:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 80:

Հայտնի է, որ գավառի այլ գյուղաբնակների նման էրքեջցիները ևս ԺԸ դարի վերջին գաղթում են Բոլնիսի կողմերը և 1817 թ. վերադառնում հայրենի գյուղ:

Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 250:
Տե՛ս նաև Էփրիկեան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. Ա, Վենետիկ, 1903-905, էջ 834:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 80:

1870 թ. Սբ. Էջմիածնում իրականացվող շինարարական աշխատանքներին օժանդակելու նպատակով, ի թիվս գավառի այլ գյուղերի, էրքեջցիները ևս հատկացնում են 20 ռուբլի:

«Արարատ», 1870, Դ, էջ 138:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 80:

Ինչպես այլուր, 1905 թ.` հայ-թաթարական ընդհարումների ժամանակ, Էրքեջը նույնպես ենթարկվում է փորձությունների: Մասնավորապես սեպտեմբերի 11-ին «...Էրքէջ հայաբնակ գիւղի մօտ թիւրիմացութեան զօհ գնաց մանաշէտցի մի հայ երիտասարդ: Էրքէջի պահապանները գիշերով կտրում են մօտակայ կամուրջը, որով պէտք է անցնէին թալան տանող թուրք աւազակները: Դժբախտաբար այդ պահին կամրջով անցնելիս են լինում մի քանի հայեր, որոնց թուրքերի տեղ են ընդունում, որովհետև գիշեր լինելով երկուստէք էլ՝ շնորհիւ իր մայրենի լեզուն չը յարգող գռեհիկ հայի սովորութեան՝ սկսում են իրար սպառնալ թուրքերէն լեզուով, ուստի էրքէջցիները հրացաններ են արձակում կարծեցեալ աւազակների վրա և սպանում են մի մարդ և մի ձի»:

Մխիթար, Դրութիւնը Ջիւանշիրի գաւառում, «Մշակ», 1905, N 205, 8 հոկտեմբերի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 81:

1905 թվականի հոկտեմբերի 19-ին թուրքերին չի հաջողվում Էրքեջից ավարառել անասուններ, քանի որ «...գիւղացիները շուտ իմանալով կրակ են բանում թուրքերի վրա և փախցնում», իսկ հոկտեմբերի 26-ի թղթակցությունը նշում է. «Մի պատուական մոլլա, զգալով գալիք տարուայ աւելի մեծ թշուառութիւնը, ձին հեծած գալիս է Էրքէջ գիւղը, էրքէջեցիներին հրաւիրում, որ գնան դաշտ վար ու ցան անեն, և ինքն ազնիւ խօսք է տալիս, որ ոչ մի վնաս չի պատահիլ հայ գիւղացիներին: Գիւղացիք, հաւատալով այդ ամենից յարգուած մոլլին, գնում են վարերն անելու: Միւս օրը մոլլան ձին հեծած սրտատրոփ մտնում է գիւղն ու էրքէջեցոց յայտնում, որ այլևս չգնան վարելու, որովհետև շրջակայ թուրք գիւղացիք վատ մտադրութիւն ունեն դէպի հայերը: Մի ժամից յետոյ լուր է հասնում, որ դաշտում թուրքերը յարձակուել են հայ գութանաւորների վրայ և ուզեցել են կոտորել նրանց, բայց հայերին յաջողւում է դիրքեր բռնել խոտի դէզերի յետևում, երկար հրացանաձգութիւնից յետոյ թուրքերը թողնում են ու հեռանում: Հայերի կողմից զոհ չի եղել, թուրքերի կողմից անյայտ է: Գիւղացիք թողնում են վար ու ցանը և վերադառնում գիւղ»:

Յովասափեանց Ա., Տեղեկութիւններ գաւառից, «Մշակ», 1905, դ 221, 8 նոյեմբերի, էջ 1:
Երկաթաքարեան Ա., Դէպքերը Գանձակի գաւառում, «Նոր-Դար», 1905, N 42, 6 նոյեմբերի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 81:

1906 թ. մայիսի 14-ին անհետ կորչում է էրքեջցի մի երիտասարդ:

«Մշակ», 1906, N 107, 20 մայիսի, էջ 1:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 81:

Մշտապես կորուստներ արձանագրողի դերում և միայն հազվադեպ պատասխանող հայկական կողմը, ըստ Գանձակի նահանգապետին հղված մի գրության, 1919 թ. ապրիլի 21-ին իրականացնում է բնավ ոչ հակակշիռ, սակայն, ըստ էության, թրքաոճ մի գործողություն. «...Էրքեջ գյուղից 15 զինյալ հայեր հափշտակում են Թոդան գյուղական համայնքին պատկանող անասունները՝ վեց գոմեշ, երկու կով և մեկ ձի: Տեղի է ունենում փոխհրաձգություն: Հաջորդ օրը տուժածներն ուղևորվում են Էրքեջ, որտեղ անասուններին հափշտակած Ջումա Հովհաննիսյանցը, Սաշա Մամիկոնովը, Սաշա Խաչատուրյանցը և Կոստյա Միքայելյանցը, ստանալով 200 ռուբլի, վերադարձնում են նրանց միայն չորս գոմեշը և մեկ կովը»:

История Азербайджана по документам и публикациям, под редакцией академика З. М. Буниятова, Баку, 1990, с. 152 (բնագրում՝ “...15 вооруженных армян села Эркеч угнали из принадлежащего обществу селения Тодан скота: шесть буйволиц, двух коров и одну лошадь, произошла перестрелка. На другой дены после угона потерпевшие отправились в село Эркеч, где принимавшие в угоне скота Джума Ованесянц, Саша Мамиконов, Саша Хачатурянц и Костя Микаелянц, получив с потерпевших двести рублей, возвратили им только четырех буйволиц и одну корову”).
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 81:

Եթե ցարական տիրապետության օրոք պարբերաբար բորբոքվող թաթարական ոտնձգություններին էրքեջցիները կարողանում էին ինչ-որ կերպ դիմակայել և երբեմն նաև արժանի պատասխան տալ, ապա ցավալիորեն նույնն անել չի հաջողվում 1918-1920 թթ.: Ճիշտ է, էրքեջցի քահանայորդի, ցարական բանակի սպա Սաշա Տեր-Սարգսյանի հերոսական ջանքերով կազմակերպվում է գյուղի ինքնապաշտպանությունը, բայց, ի վերջո, մուսավաթական հորդաներին հաջողվում է գրավել այն: Մասնավորապես 1920 թ. մարտ-ապրիլ ամիսների ընթացքում Էրքեջը գավառի մյուս գյուղերի նման ամբողջությամբ ավերվում է, իսկ բնակիչները փախչելով ազատվում են վերահաս կոտորածից:

Нагорный Карабах в 1918-1923 гг., с. 436.
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 81:

1920-ական թթ. Սաշա Տեր-Սարգսյանին խորհրդայնացած Ադրբեջանի իշխանությունները փորձում են ձերբակալել: Տարիներ անց, ի վերջո, նա ինքն է որոշում հանձնվել. «1931 թ. յոթ հոգուց բաղկացած նրա խումբը, այլ հեռանկար այլևս չտեսնելով, գնում է Ստեփանակերտ, հանձնվում տեղի հայ իշխանություններին: Ավաղ, նրանց, չգիտես ինչու, տեղափոխում են Գանձակ, հանձնում թուրք իշխանավորների ձեռքը. «դատ» է կազմակերպվում, և բոլորին գնդակահարում են»:

Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք, հ. Ա, էջ 23:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 82:

Ըստ տարեցների վկայության՝ նախախորհրդային տարիներին մի քանի քոչվոր անասնապահ թուրքեր բնակություն են հաստատում Էրքեջին մերձակա վայրում և հիմնում Դոզիլար բնակավայրը: Դիվանյան ազգատոհմի մարդկանցից մեկը սահմանաբաժան է դնում 2 բնակավայրերի միջև և արգելում սահմանագիծը խախտել: Միայն 1959 թվականին է Էրքեջի կոլտնտեսությունը թույլատրում թուրքերին տներ կառուցել գետի հակառակ ափին: Ի դեպ, նույն ժամանակ Փանահլուի թուրքերին ցանքսերի համար տրվում է 40 հա հողատարածք:

Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք. հողը կանչում է, հ. Բ, Երևան, 2005, էջ 337:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 82:

1991 թ. հուլիսի 16-ին Բուզլուխ և Մանաշիդ գյուղերի հետ մեկտեղ բռնազավթվում է նաև Էրքեջը, սակայն նույն թվականի սեպտեմբերի 13-ին ազատամարտիկներին հաջողվում է երեք գյուղերն էլ ազատագրել: Ուրախությունը, սակայն, երկար չի տևում. 1992 թ. հունիսի 13-ին ադրբեջանցիները կրկին գրավում են Էրքեջը, որն էլ ցարդ մնում է բռվազավթված:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 82:

Բնակչություն

Գյուղում և նրա սահմաններում պահպանված նյութական մշակույթի հուշարձանները փաստում են, որ հայ կյանքն այստեղ սկիզբ է առել բազում դարեր առաջ, սակայն գրավոր աղբյուրներն այդ մասին վկայում են միայն ԺԹ դարից ի վեր:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 82:

Հայտնի է, որ 1817 թ. էրքեջցիները (կամ գոնե նրանց մի մասը) նույնպես վերադարձել էին Վրաստանից: Սա ինքնին վկայում է, որ 1780-ական թվականների վերջերին նրանք ևս հետևել էին Վրաստան գաղթող իրենց մելիքներին:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 82:

Համաձայն ցարական իշխանությունների կողմից կատարված շնչագրական առաջին տեղեկագրերից մեկի՝ 1831-1832 թթ. գյուղի բնակիչներն էին 60-ամյա Հարություն Մկրտումյան Դիվանյանցը, կինը` 24-ամյա Սոլթին, 4-ամյա որդին` Հովակիմը, 8-ամյա դուստրը` Թագուհին; 40-ամյա Բաբա Հարությունյան Նայիպյանցը, կինը` 36-ամյա Գյուլին, 5-ամյա որդին` Մարտիրոսը, դուստրերը` 6-ամյա Ջավահիրը և 2-ամյա Գյոզալը; 59-ամյա Գրիգոր Հարությունյան Մուր...դեսյանցը, կինը` 51-ամյա Սանդուխտը; 20-ամյա Գրիգոր Խաչատուրյան Սարգսյանցը, կինը` 18-ամյա Ջավահիրը, 2-ամյա դուստրը` Բեքին; 19-ամյա Միրզա Մնացականյան Հարությունյանցը, կինը` 14-ամյա Ռեհանը, Միրզայի եղբայրը` Ավանեսը, քույրը` 8-ամյա Հուրիփաշան; 50-ամյա Ղազար Գաբրիելյան Բիստյանցը, կինը` 44-ամյա Շուղին, 10-ամյա որդին` Գրիգորը; 36-ամյա Հակոբ Հարությունյան Մաթևոսյանցը, 2-ամյա որդին` Մեսրոպը, 4-ամյա դուստրը` Գյուլին; 8-ամյա Ավանես Հարությունյան Նավասարդյանցը, և քույրը` 5-ամյա Թագուհին; 46-ամյա Գրիգոր Գյուրջյան Հարությունյանցը, կինը` 44-ամյա Հերիքնազը, 17-ամյա որդին` Պետրոսը; 38-ամյա Հարություն Մարտիրոսյան Գրիգորյանցը, կինը` 26-ամյա Մարիամը, 3-ամյա դուստրը` Ջավահիրը; Հարություն Հակոբյանի 52-ամյա այրին` Ազիզը, և 15-ամյա որդին` Գալուստը; 40-ամյա Հակոբ Սարգսյան Հարությունյանցը, որդիները` 10-ամյա Սարգիսը և 8-ամյա Ապրեսը; 16-ամյա Հարություն Սարգսյան Հարությունյանցը; 35-ամյա Ավանես Սարգսյան Գալուստյանցը, կինը` 28-ամյա Մարիամը, որդիները` 7-ամյա Սարգիսը և 4-ամյա Մարտիրոսը, Սարգսի եղբայրը` 29-ամյա Ստեփանը, կինը` 24-ամյա Զարնիշահը; Ալլահվերդի Սարգսյանի 70-ամյա այրին` Հերիքնազը, որդին` 36-ամյա Ղուլին, կինը` 28-ամյա Թագուհին, 9-ամյա որդին` Մարտիրոսը, և 5-ամյա դուստրը` Մարիամը; 50-ամյա Հարություն Մելքումյան Թադևոսյանցը, կինը` 42-ամյա Սառան, 15-ամյա որդին` Գաբրիելը, 1-ամյա դուստրը` Մարիամը; 58-ամյա Օհան Բարսեղյան Մարկոսյանցը, կինը` 47-ամյա Եղիսաբեթը, որդիները` 10-ամյա Հարությունը, 8-ամյա Մովսեսը, և 3-ամյա դուստրը` Մարիամը; 53-ամյա Բեգլար Մարկոսյան Սադիխյանցը, կինը` 48-ամյա Անան, որդիները` 25-ամյա Հովակիմը, 18-ամյա Ավանեսը, 5-ամյա դուստրը` Մագթաղը, Հովակիմի կինը` 17-ամյա Եղիսաբեթը, դուստրը` 2-ամյա Գյոզալը; 51-ամյա Առաքել Խաչումյան Դոփինազիզյանցը, կինը` 46-ամյա Մարգարիտը, որդիները` 27-ամյա Ռուստամը և 14-ամյա Մկրտիչը, Ռուստամի կինը` 25-ամյա Սանդուխտը, որդին` 4-ամյա Մովսեսը, 7-ամյա դուստրը` Մարիամը:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 93, ց. 1, գ. 50, թ. 389 շրջ.-393:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 82:

Հայտնի է, որ ռուս-պարսկական պատերազմի ժամանակ Էրքեջից մի քանի ընտանիք փոխադրվել և հաստատվել էր Հյուսիսային Արցախի Բրաջուր գյուղումշ: Ըստ Արամ Ղազարյանի՝ Բրաջրում հաստատվել էին Ղուլյանները (նախկինում՝ Տեր-Դանիելյաններ) և Գաբրիելյանները (նախկինում՝ Սանթրունք և Դիվանյաններ):

Քաջիկեան, Ճանապարհորդական յիշատակարան, «Արձագանք», 1886, N 20, 25 մայիսի, էջ 295:
Տե՛ս նաև Կարապետյան Ս., Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 318:
Ղազարյան Ա., Կփորձեմ գրել մեր գյուղի պատմությունը, «Մռավի ղողանջներ», 2010, N 9, սեպտեմբեր, էջ 1:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 82:

Էրքեջը մշտապես դասվել է գավառի՝ միջինից ավելի մարդաշատ գյուղերի շարքում: Այդ են փաստում 1830-ական թթ.-ից սկսած և գոնե մինչև 1914 թ. ընդհանուր առմամբ բնակչության շարունակական աճն արտացոլած վիճակագրական տվյալները (իհարկե, գյուղաբնակների թվաքանակն աճել է նաև խորհրդային տարիներին):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 82:

Արցախյան ազատամարտի տարիներին զոհվել կամ անհետ կորել է 30 հոգի (19-ը խաղաղ բնակիչներ էին, 11-ը՝ ազատամարտիկներ): Ահա նրանք՝ Սարգիս Մեսրոպի Եսայան (հանկարծամահ է եղել 1990 թ.՝ որդու գերեվարությունից ազատվելուց 3 օր անց), Բախշի Հովհաննիսյան (1990 թ.՝ պատերազմական գործողությունների ընթացքում), Բորիկ Համբարձումի Դադյան (1990 թ. հունիսի 1-ին՝ դաշտում անասուն պահելու ժամանակ), Յուրիկ Գուրգենի Ստեփանյան (1990 թ. հունիսի 1-ին Բորիկ Դադյանի հետ դաշտում անասուններին արածացնելիս գերեվարվել է, տանջամահ արվել. համագյուղացիներն իրենց հանգանակած 20.000 ռուբլի փրկագնով դիակը կարողացել են վերցնել), 90-ամյա Չատի Ներսեսի Ղազարյան (սպանվել է 1991 թ. հունիսի 12-ին), Մակիչ Սարգսյան (1991 թ. հունիսի 12-ին), Աբգար Շամիրի Զախարյան, Ռոզա Հարությունի Զախարյան (զոհվել են 1991 թ. հունիսի 14-ին ռմբակոծությունից Չիքի մոտ), Մռավ Տոնոյան (1991 թ.՝ գյուղի ռմբակոծությունից), Սարգիս Ստեփանի Լալայան (հանկարծամահ է եղել 1991 թ. գյուղում), Մանյա Հովհաննիսյան (նահանջի ժամանակ՝ Գյուլիստանի անտառում), Օլինկա Խաչատուրի Մանուկյան (նահանջի ճանապարհին. ազատամարտիկները դին գտել են և ամփոփել Ստեփանակերտում), Կոլիկ Շալիկոյի Բաբայան (մնացել է անտառում՝ նահանջի ժամանակ), Սիմոն և Սարգիս Ստեփանի Դանիելյաններ (1991 թ.՝ գյուղում), Սիմոն Դադյան (1991 թ. Շահումյանում՝ ալյուր ստանալիս), Ռուբեն Բեգլարի Ավագյան (1991 թ. ապաստանել էր Վերիշենում, որտեղ էլ մահացել է), վերիշենցի էրքեջաբնակ Սուրեն Հարությունի Մանուկյան (մնացել է գյուղում), աշխարհազորային ռուսաստանաբնակ Աշոտ Սարգսի Դադյան (1992 թ. հուլիսի 10-ին՝ Կարմիրավանի մոտ):

Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք. հողը կանչում է, հ. Բ, Երևան, 2005, էջ 670-671:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 83:

Ազատամարտիկներից զոհվել են չարենցավանաբնակ էրքեջցիներ Սլավիկ Շմավոնի Դանիելյանը (1991 թ. փետրվարի 15-ին` Բուզլուխում) և Շուրա Մովսեսի Խաչատրյանը (1992 թ. հունվարի 26-ին՝ Հադրութում), ինքնապաշտպանության առաջին կազմակերպիչներից Վանիկ Սամսոնի Լալայանը (1991 թ. հունիսի 14-ին՝ Չիքի մոտ), Կամո Արմենակի Հովհաննիսյանը և ծնունդով Մուսալեռ ավանից Մերուժան Սուրենի Սարգսյանը (երկուսն էլ՝ 1991 թ. դեկտեմբերի 10-ին), ծնունդով Երևանից 26-ամյա Տիգրան Սերյոժայի Հակոբյանը (1992 թ. մայիսի 2-ին՝ Էրքեջի մոտ թշնամու կրակակետը ոչնչացնելիս), ծնունդով Բալահովիտից Իսակ Ժորայի Վիրաբյանը (1992 թ. մայիսի 2-ին), ծնունդով Էրքեջից, Գանձակից փախստական Մինաս Տիգրանի Հակոբյանը (1992 թ.՝ սեպտեմբերի 6-ին, Վարդենիսի սահմանը պաշտպանելիս), Ալեքսանդր Մինասի Մարտիրոսյանը (1994 թ. մայիսի 12-ին՝ Գյուլիստանն ազատագրելիս), ծնունդով Հաղթանակ գյուղից Նորիկ Գառնիկի Խաչատրյանը (1992 թ. հունիսի 13-ին՝ Էրքեջի մոտ), Վասակ Էդիկի Հովհաննիսյանը (1994 թ. հունիսին՝ Չայլու գյուղի մոտ):

Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք. հողը կանչում է, հ. Բ, Երևան, 2005, էջ 671-672:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 83:

Բռնագաղթի նախօրեին էրքեջաբնակ ազգատոհմերից էին Բաբայանները, Դանիելյանները, Հովհաննիսյանները, Առըստամյանները, Դիվանյանները, Խաչատրյանները, Արզումանյանները, Լալայանները, Ղազարյանները, Մանուկյանները, Մարտիրոսյանները, Քամալյանները, Եսայանները, Տոնյանները, Ստեփանյանները և Սաֆարյանները: Ի դեպ, արմատներով Էրքեջից էր սերում վաստակաշատ ազգագրագետ-բանահավաք Երվանդ Լալայանը:

Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք. հողը կանչում է, հ. Բ, Երևան, 2005, էջ 336, 340:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 83:

Էրքեջցիներն այլուր. Արցախի Մեծ Արանց վանքում ԺԹ դարավերջին պահվող ձեռաց խաչի ոտքին կարդացվել է.

Յ(ի)շ(ա)տ(ա)կ է ս(ուր)բ խաչս Հուռումին եւ որթի իմ Ապրհամին Էրքէջի սբ. Սարգիս յեկղցունց, թվ ՌՃԾ (1701):

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 319, ց. 1, գ. 404, թ. 89:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 83:

1916 թ. Գանձակի հայոց գերեզմանոցում է ամփոփվում էրքեջցի Արշակ Խաչատուրյան Ստեփանյանցի 14-ամյա որդին՝ Արամը:

Еремянц-Гандзакеци С., Гандзак: армянские кладбища и церкви, Ереван, 2009, с. 76.
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 83:

Էրքեջի տնատերերի և կարևոր շինությունների ցանկը (կազմող՝ Մամիկոն Լալայան).

1 Բորիկ Համբարձումի Դադյան
2 Ստեփան (Ռազմիկ) Ստեփանի Ղազարյան
3 Վանես Գրիգորի Արզումանյան
4 Ալեքսանդր Հմայակի Դիվանյան
5 1988-1991 թթ. ինքնապաշտպանության 1 պահակակետ, նախկինում՝ ֆերմա
6 Սաշիկ Սիմոնի Ամիրյան
7 Ռաֆիկ Հմայակի Դիվանյան
8 Ասքանազ Արմենակի Հովհաննիսյան (նախկինում՝ Վաղինակ Առուստամյան)
9 Բենիկ Բագրատի Տոնյան
10 Յուրիկ Ստեփանյան (նախկինում՝ Զինա Ավետիսյան)
11 Խորհտնտի գրասենյակ
12 Խորհտնտի պահեստներ
13 Միջնակարգ դպրոց
14 Լեռնիկ Աբրահամի Հովհաննիսյան
15 Ռուբիկ Հանեսի Առուստամյան
16 Խորեն Աբրահամի Հովհաննիսյան
17 Աբգար Շամիրի Զախարյան
18 Մելսիկ Սամսոնի Լալայան
19 Ազատ Լևոնի Խաչատրյան
20 Կոլյա Բեգլարի Խաչատրյան
21 Սյոմա Բեգլարի Խաչատրյան
22 Ալեքսանդր Խաչատրյան
23 Արարատ (Շուրա) Խաչատրյան
24 Վաղարշ Գրիգորի Խաչատրյան
25 Սերյոժա Մռավի Հովհաննիսյան
26 Գուրգեն Հարությունի Դադյան
27 Մարուսյա Ղազարյան
28 Բորիկ Դադյան
29 Խանութ
30 Խաչատուր (Չատի դայի) Ղազարյան
31 Գրիգոր Լևոնի Լալայան (նախկինում՝ գաղթական Ավետիս)
32 Նիկալ Հովհաննիսյան
33 Վոլոդյա Բախշիի Ղազարյան
34 Էդիկ Կոլիի Դադյան
35 Սամվել Սեյրանի Մանուկյան
36 Արուսյակ Այվազյան
37 Մամիկոն Մակոյի Սարգսյան
38 Երվանդ Հովհաննիսյան
39 Սերոժ Սիմոնի Մանուկյան
40 Արկադյա Վանիի Մանուկյան
41 Կոլի Ղարախանի Խաչատրյան
42 Բուղդան Նազարի Դիվանյան
43 Սերոժ Հանեսի Առուստամյան
44 Բենիկ Նիկալի Ամիրյան
45 Խորեն Հանեսի Առուստամյան
46 Սարգիս Մեսրոպի Եսայան
47 Բորիկ Լևոնի Եսայան
48 Լևոն Սողոմոնի Լալայան
49 Սանթրի Գրիգորի Առուստամյան
50 Կոլի Սահակի Սարգսյան
51 Մագթաղ Բաղյան
52 Լևոն Սիմոնի Տոնյան
53 Մարգո Չատիի Մանուկյան
54 Սուրիկ Ամիրխանի Ղազարյան
55 Մակի Մանուկյան
56 Ազատ Իսրայելի Խաչատրյան
57 Թագուհի Պետրիի Բաբայան
58 Մովսես Սողոմոնի Խաչատրյան
59 Հրանտիկ Առուստամյան (Ղզարանց)
60 Սանթրի Հարությունի Քամալյան
61 Հովսեփ (Ուսուբ) Տոնյան
62 Ռուստամ Սիմոնի Ամիրյան
63 Ժորիկ Սիմոնի Ամիրյան
64 Կարապետ Շամիրի Լալայան
65 Սարգիս Պետրիի Լալայան
66 Խորեն Ալեքսանդրի Մանուկյան
67 Սիմոն Դադյան
68 Փառո Սաշայի Մանուկյան
69 Մռավ Հովհաննիսյան
70 Բորիկ Սանթրիի Ղազարյան
71 Հրանտ Սիմոնի Դանիելյան
72 Շամիկ Հարությունի Դանիելյան
73 Հրանտ Հարությունի Տոնյան
74 Ենոք (Վոլոդյա) Դանիելյան
75 Արամ (Ալբերտ) Դանիելյան
76 Գրիշա Մռավի Ղազարյան
77 Հրանտ Բախշիի Ղազարյան
78 Վազգեն Նազարի Հովհաննիսյան
79 Սարգիս Դիվանյան (Չափլունց)
80 Շմավոն Ջումիի Հովհաննիսյան
81 Դրաստամատ Հարությունի Առուստամյան
82 Սաշիկ Դավթի Առուստամյան
83 Հրանտ Կարապետի Հովակիմյան
84 Բերիկ Գրիգորի Խաչատրյան
85 Բորիկ (Մանյա) Հովհաննիսյան
86 Ալեքսանդր Մռավի Հովհաննիսյան
87 Միքայել Նիկալի Դանիելյան
88 Գուրգեն Սարգսի Դադյան
89 Հովսեփ Թամրազյան
90 Մամիկոն Մռավի Հովհաննիսյան
91 Ռուբեն Տոնյան
92 Վոլոդյա Առուստամի Առուստամյան
93 Պավլի Լալայան
94 Սարգիս Ստեփանի Լալայան
95 Մինաս Շամիրի Դադյան
96 Ուսուբ Մովսեսի Դանիելյան
97 Սաշիկ Լևոնի Դանիելյան
98 Ռաֆայել Կարապետի Ղազարյան
99 Շմավոն Հանեսի Մանուկյան
100 Մակիչ Դադյան
101 Շալիկո Նիկալի Բաբայան
102 Սերգի Սողոմոնի Բաբայան
103 Բուժկետ
104 Հարություն Պետրիի Լալայան
105 Գրիգոր Պետրիի Լալայան
106 Արմենակ Պետրիի Լալայան
107 Յաշա Բաբայան
108 Ալբերտ Ռուբենի Քամալյան
109 Ռուբեն Հարությունի Քամալյան
110 Սիմոն Բաղյան
111 Մանվել Միրզոյի Դադյան
112 Վոլոդյա Արամի Բաղյան
113 Գրիգոր Քամալի Քամալյան
114 Ժորիկ Նավասարդյան
115 Ավագ Դանիելյան
116 Սիմոն Դանիելյան
117 Ռուբեն Դանիելյան
118 Հարություն Դանիելյան
119 Եղիշ Հարությունի Դանիելյան
120 Մովսես Քամալի Քամալյան
121 Խանութ
122 Սիմոն Գրիգորի Ղազարյան
123 Ռուբեն Բեգլարի Հովակիմյան
124 Սարգիս Սամսոնի Լալայան
125 Վանիկ Սամսոնի Լալայան
126 Խորեն Սարգսի Խաչատրյան
127 Սաշիկ Ավագի Ղազարյան
128 Սարգիս Խաչատուրի Ղազարյան
129 Էդիկ Մուխիի Հովհաննիսյան
130 Ստեփան Ղազարյան
131 Արմենակ Մուխիի Հովհաննիսյան
132 Ռազմիկ Գրիշայի Քամալյան
133 Շամիկո Մուխիի Հովհաննիսյան
134 Մամիկոն Մակիչի Եսայան
135 Գյուղի հին ակումբը՝ գրադարանի հետ
136 Սերոժ Կարապետի Լալայան
137 Ասպրամ Հարությունյան (գաղթական Ասպրո)
138 Հովհաննես Մարտիի Դիվանյան
139 Ռազմիկ Սերոժի Տոնյան
140 Երվանդ Շամիրի Բաբայան
141 Սուրեն Սողոմոնի Լալայան
142 Գարեգին Շամիրի Բաբայան
143 Մինեշակ Մարտիրոսյան
144 Ալեքսանդր Առուստամի Առուստամյան
145 Ելենա Սողոմոնի Նավասարդյան
146 Նիկալ Շամիրի Զախարյան
147 Արմո Ալեքսանդրի Բաբայան
148 Շմավոն Մարտիրոսի Բաբայան
149 Ալեքսանդր Ստեփանյան
150 Միքայել Հանեսի Սարգսյան
151 Պապիկ Սիմոնի Առուստամյան
152 Սրափո Առուստամի Առուստամյան
153 Մայիս Կոստիի Մարտիրոսյան
154 Արշակ Մակիչի Եսայան
155 Մայիս Մովսեսի Կարապետյան
156 Մակիչ (Մակո) Սարգսյան
157 Հրանտ Մարտիրոսի Մարտիրոսյան
158 Ռաֆիկ Մարտիրոսի Մարտիրոսյան
159 Թելլու Առուստամյան
160 Սիրան Մարտիրոսյան
161 Վաղինակ Մարտիրոսյան
162 Համայակ Պավլիի Արզումանյան
163 Սաշիկ Պավլիի Արզումանյան
164 Գրիշա Առուստամի Արզումանյան
165 Թարխան Սաշայի Սարգսյան
166 Ռուբիկ Արամի Դիվանյան
167 Կոլիկ Արամի Դիվանյան
168 Գուրգեն Բալախանի Արզումանյան
169 Նիկալ Բեգլարի Տոնյան
170 Բագրատ Բեգլարի Տոնյան
171 Ռուբեն Բալախանի Արզումանյան
172 Սողոմոն Հարությունի Դադյան
173 Սուրեն Հարությունի Մանուկյան
174 Արմենակ Սաֆարյան
175 Սարգիս Պավլիի Դիվանյան
176 Մովսես Պավլիի Դիվանյան
177 Գյուլի Առուստամյան
178 Ջումշուդ Առուստամյան
179 Եղիշ Ալեքսանդրի Մանուկյան
180 Ալբերտ Աբրահամի Եսայան
181 Եսայի Աբրահամի Եսայան
182 Մռավ Բեգլարի Տոնյան
183 Ռաֆիկ Վարդազարի Տոնյան
184 Մինաս Բախշիի Արզումանյան
185 Արկադյա Ալեքսանդրի Մանուկյան
186 Բախշի Արզումանյան
187 Հրանտիկ Բախշիի Արզումանյան
188 Խորեն Բախշիի Արզումանյան
189 Բալախան Արզումանյան
190 Փոստատուն
191 Էլեկտրաաղաց
192 Երկհարկ շինություն (1-ին հարկում ակումբն էր, 2-րդում՝ գյուղխորհուրդը)
193 ՀՄՊԶ հուշարձան
194 Նոր գերեզմանոց
195 Կհոկ հին գերեզմանոց
196 Երի հղեց
197 Սբ. Սարգիս եկեղեցի
198 Լոբունց խաչ
199 Շենի աղբյուր
200 Գորտի լիճ
201 Հովուզ աղբյուր
202 Չատունց աղբյուր

Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք. կարոտի հասցեներ, հ. Գ, Երևան, 2011, էջ 83-88:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 85:

Տնտեսություն

Էրքեջցիների գլխավոր զբաղմունքներն էին հողագործությունն ու անասնապահությունը, ինչպես նաև տնամերձ այգիների մշակությունը: 1912 թ. գյուղացիներն ունեին 15 ձի, 400 խոշոր և 500 մանր եղջերավոր անասուն:

Памятная книга Елисаветпольской губернии на 1914 год, с. 55.
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 86:

1915 թ. գյուղում կար ընդամենը 300 դեսյատին հող (որից 100-ը՝ բնակելի տարածք):

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 28, ց. 1, գ. 408, թ. 17 շրջ.:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 86:

Նկարագրություն

Կառույցներ. 1912 թ. Էրքեջն ուներ 1 եկեղեցի, 136 բնակելի տուն, 140 տնտեսական կառույց, 3 խանութ և 9 ջրաղաց:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 86:

Հատված գյուղի կենտրոնական թաղամասից. աջ կողմում երևում է Սբ. Սարգիս եկեղեցին (լուս.՝ անհայտ)

Սարգիս քահանա Տեր-Սարգսյանց (լուս.՝ Ա. Ղազարյանի հավաքածու)

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Էրքաջ
Երքեջ
Էրգեճ
Էրքաճ

Բնակչություն.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1832		39	33	72		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 93, ց. 1, գ. 50, թ. 390-392: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 83:
1841	10	29	22	51		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 305, թ. 47: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 83:
1851	18	102	76	178		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 2596, թ. 93: Տե՛ս նաև Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք Թ, էջ 210: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 83:
1886	91	402	364	766	Բացի հայերից՝ գյուղում բնակվում էր նաև 3 տուն թաթար (6-ը՝ ար., 9-ը՝ իգ.):	Свод статистических данных извлеченных из посемейных списков населения Кавказа. Елисаветопольская губерния, Тифлис, 1888, с. 88-89. Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 83:
1889	78	384	364	748	Ի դեպ, ըստ արխիվային մի վավերագրի (Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 8583, թ. 46-47)` նույն թվականին գյուղն ուներ 458 (295-ը՝ ար., 163-ը՝ իգ.) բնակիչ:	Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 251: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 83:
1893	94	319	238	557		Վավերագրեր հայ եկեղեցու պատմության, գիրք ԺԹ, հ. Բ, էջ 336: Տե՛ս նաև Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 8889, թ. 198: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 83:
1901		412	306	718		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1-2, գ. 205, թ. 241-242: Տե՛ս նաև Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք Թ, էջ 409: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 83:
1902		419	314	733		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 10044, թ. 118-119: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 83:
1905	150	459	326	785		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 10403, թ. 140-141: Տե՛ս նաև Ա-Դօ, Հայ-թուրքական ընդհարումը Կովկասում (1905-1906 թթ.), Երևան, 1907, էջ 326, սակայն ըստ մատաղատների՝ 220 տուն հայ: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 83:
1906	130					Ճանապարհորդ, Գանձակ-Շուշի ճանապարհը, «Մշակ», 1906, N 12, 20 մայիսի, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 83:
1908		478	321	799	Ի դեպ, ըստ վիճակագրական մի տվյալի՝ բնակչության թիվը հասնում էր 780-ի (Кавказский ка¬лен¬дарь на 1910 г., с. 427): Ա յլ տվյալի (Памятная книга Елисаветпольской губернии на 1910 год, с. 26.) համաձայն՝ նույն թվականին գյուղն ուներ 111 տուն (563-ը՝ ար., 497-ը՝ իգ.) 1060 բնակիչ:	Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 10837, թ. 224-225: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 83:
1909		503	330	833		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56Պ, ց. 18, գ. 764, թ. 243-244: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 83:
1910		508	331	839		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 11139, թ. 189: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 83:
1912	136	540	450	990	Այլ տեղեկության (Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 11608, թ. 330) համաձայն՝ նույն թվականին գյուղն ուներ 879 (532-ը՝ ար., 347-ը՝ իգ.) բնակիչ:	Памятная книга Елисаветпольской губернии на 1914 год, с. 54. Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 83:
1914				920		Кавказский календарь на 1915 г., Тифлис, 1914, с. 213. Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 83:
1915		250	505	755		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 28, ց. 1, գ. 408, թ. 17 շրջ.: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 83:
1918	170	430	343	773		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 150, ց. 1, գ. 59, թ. 4 շրջ.: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 83:
1925				1300		Խաչատրյան Կ., Սուքիասյան Հ., Բադալյան Գ., Խորհրդային Հայաստանի և ԼՂԻՄ-ի տարածքային կորուստները 1920-1930-ական թվականներին, Երևան, 2015, էջ 139: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 83:
1970	182	343	396	739		Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք. նշխարներ, հ. Ա, Երևան, 2002, էջ 32: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 83:
1978				748		Ադրբեջանական սովետական հանրագիտարան, հ. 4, Բաքու, 1980, էջ 81: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 83:
1992				840		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 1159, ց. 10, գ. 63, թ. 2: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 83: