ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Քարվաճառ 1600 — 1812 թթ․ 27 Հուշարձան

ԼՂՀ (Երկիր) / Քարվաճառ (Շրջան) / Քարվաճառ (Քաղաք)

Տեղադրություն

Ծար գավառի կարեւոր ու պատմական գյուղերից է Քարվաճառը: Այն գտնվում Է խոր ձորով հոսող Տրտու գետի ձախակողմյան բարձրադիր սարահարթին: Վերջինս գետափից բարձր է համարյա 180 մ (Քարվաճառի՝ ծովի մակերեւույթից միջին բարձրությունը 1600 մ է):

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 51:

Պատմություն

Քյալբաջար գյուղը վերածվեց շրջկենտրոնի։ Վերջինս 1960 թվականից վերածվեց քաղաքատիպ ավանի, իսկ 1980-ին ստացավ քաղաքի կարգավիճակ։

«Ադրբեջանական խորհրդային հանրագիտարան» (ադրբեջաներեն), հատոր 5, Բաքու, 1981, էջ 334։

1661 թ․

1661 թվականի մի վավերագրում ի թիվս՝ Հաճավ, Բորու, Գումեր եւ Զվար գյուղերի հիշված է նաեւ Քարվաճառը (առանց՝ ա հոդակապի):

Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 57, ց. 1, գ. 4, թ. 4։ Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 51:

1873 թ․

1873 թ. մի գրության մեջ բնակավայրը դարձյալ հիշված է իր անվան անաղարտ տարբերակով. «Վանքապատկան Թութխու եւ Քարվաճառ կալուածների մասին մենք հոգով չափ աշխատել ենք. որ ինչպէս յառաջաց եղեալ է էլ էնպէս լինի, որ վանքն չի զրկվի իւրեան սեպհականութիւնիցն...»:

Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 468, ց. 2, գ. 73, թ. 1։

1930 թ․

1930 թվից Քարվաճառ-Քյալբաջարը վերածվեց նորաստեղծ շրջանի կենտրոնի: 1960-ին աննշան գյուղակ Քյալբաջարը քաղաքական նպատակներ հետապնդող Ադրբեջանի իշխանությունների կողմից ստացավ քաղաքատիպ ավանի, իսկ 1980-ից՝ քաղաքի կարգավիճակ: 1960-ականներից սկսած զգալի ներդրումների շնորհիվ արհեստականորեն սկսվեց երբեմնի գյուղակի աննախադեպ չափերով ընդարձակումը: Կառուցապատման բուռն աշխատանքներն արտառոց չափեր են ընդունել հատկապես 1980-92 թթ. ընթացքում: Այդ ժամանակ Հայաստանը ԼՂԻՄ–ից բաժանող թուրքացված Քարվաճառի շրջանի շրջկենտրոնն ամրացնելու եւ ընդարձակելու համար Ադրբեջանի կառավարությունը ոչինչ չի խնայել: Արդյունքում շրջկենտրոնը վերջին 20-25 տարվա մեջ աճել էր 6-7 անգամ`թե՛ տարածքով եւ թե՛ բնակչությամբ:

«Ադրբեջանական խորհրդային հանրագիտարան», հատոր V, Բաքու, 1981, էջ 334։ Ս. Կարապետյան, Ինչպէ՞ս էին իւրացնամ հայկական հողերը (Քարվաճառ քաղաքի օրինակով), «Ազատամարտ», 1994, N 40, էջ 13։ Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 52:

Գրչօջախներ
1402 թ․

Քարվաճառը հայ մատենագրության մեջ (որպես գրչօջախ) առաջին անգամ հիշատակվում է 1402 թվականին: Այստեղ Թումա Սյունեցու ձեռքով ստեղծվել է «Մեկնութիւն Աւետարանին Մատթէոսի, Գրիգորի Տաթեւացւոյ» աշխատությունը: Այդ ձեռագրում Քարվաճառը հիշված է Քարավաճառ ձեւով:

«ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ», հատոր Ա, Երեւան, 1955, էջ 24 (ձեռագիր N 3578)։ Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 51:

Բնակչություն
1730 թ․

Ամենայն հավանականությամբ Քարվաճառ գյուղը շարունակել է հայաբնակ մնալ մինչեւ 1730–ական թվականները եւ ամայացել գավառի շատ գյուղերի հետ միաժամանակ:

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 52:

19 դ․

XIX դարի կեսերին այստեղ հաստատվել են խաշնարած քրդեր, որոնք, փոքր-ինչ աղավաղելով կամ ավելի ճիշտ իրենց լեզվահնչյունական յուրահատկություններին հարմարեցնելով Քարվաճառ անվանումը, այն սկսել են կոչել Քյարվաջար կամ Քյալբաջար:

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 52:

Անվան ծագում

Քարվաճառ տեղանվան ստուգաբանության խնդրով գբաղված Հ. Կարագյոգյանը միանգամայն տեղին նկատել է տվել, որ Քարվաճառը՝ քար վաճառելու տեղով բացատրելը ավելի նման է ժողովրդական ստուգաբանության: Գիտնականը տեղանվան ծագումը առավել հավանական է համարել. «Հին Երեւելքում տարածված քար («գաղութ», «ավան») բառից, որը հանդիպում է Միջագետքում եւ նրա շրջակայքում: Այսպես օրինակ, Քար–Դունիաշ (Բաբելոնի քասիտերեն անվանումը), Քար-Բաշշի (քասիական բնակավայր Մեդիայում), Քար-Նիելիլ (քաղաք Ասորեստանում), Քար–Թուքուլթի–Նինուլթա (նույնպես Ասորեստանում), Քար-Շամաշնասիր (բնակավայր Ասորեստանում), Քար-Նուրի (նույնպես Ասորեստանում), Քար-Շուրմանուաշաբեդ (Թիլ-Բարսիբ քաղաքի վերանվանված ձեւը ասուրերենում), Քար–Ռրիգալլի (Մեդիայի Քիշասա քաղաքի ասուրերեն աեվանումը), Քար-Սիպպուր (ամրոց եւ մարզ Մեծ Զաբ գետի ավազանում) եւ այլն»:

Հովհաննես Կարագյոզյան, Հակահայկական սեպը եւ նրա չորս շրջկենտրոնները, «Երկիր», 1994, N131, էջ 5։ Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 51-52:

Այնուամենայնիվ, մենք կարծում ենք, որ Քարվաճառ տեղանվան ձեւավորումն ունի միանգամայն այլ բովանդակություն: Մասնավորապես՝ Հայկական լեռնաշխարհում հայտնի են բազմաթիվ բերդեր, որոնց անվան բաղկացուցիչ մասն է քար բաղադրիչը, իսկ վերջինս բոլոր այդ դեպքերում փոխարինում է (համարժեք է) բերդ բառին, ըստ որում, քար կամ բերդ (ամրոց) բառերը նույնիմաստ են: Իբրեւ օրինակ կարող ենք նշեք Քարհերձը (բերդ Զակամում), Քար Ամյուկ («Քար Ամկոյ») եւ Քար Մանակերտ բերդերը Վասպուրականում, Քարն Սարվանդին եւ Դեղնքարը (Կիլիկիայում) եւ այլն, ուստի Քարվաճառ տեղանվան (ի դեպ, նրա տեղանքն ունի միջնադարյան բերդերին բնորոշ բոլոր ամենաէական հատկանիշները՝ տեղանքի դժվարամատչելիություն, ջրի առկայություն, կարեւոր անցքի վրա՝ ձոր-ճանապարհ. հսկողություն, ծագումը մեր համոզմամբ պայմանավորված է եղել հատկապես նրա՝ բերդ լինելու հանգամանքով:

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 52:

Նկարագրություն

Ինչպես Քարվաճառի եկեղեցին, այնպես էլ հայոց գերեզմանոցը ամբողջապես զոհ են գնացել տեղի թուրքերի ու թրքացած քրդերի, յուրաքանչյուր հայկականի հետքը ամենուր ջնջելու մոլուցքին:

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 52:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇓ Հարավից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Արևելքից երիզող ժայռապարը: Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇒ Արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Քարվաճառ քաղաքի հատակագիծը 1952 թ. Տեսակը Քարտեզ
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գծագիր
Տարեթիվ 1952 թ․

Քարվաճառ քաղաքի հատակագիծը 1972 թ. Տեսակը Քարտեզ
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գծագիր
Տարեթիվ 1972 թ․

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Քյարվաջար	1812 — 1920 թթ․
Քյալբաջար	19 դ․
Քարվաճառ	5 — 16 դդ․