ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Զաբուխ 4 Հուշարձան

ԼՂՀ (Երկիր) / Քաշաթաղ (Շրջան) / Զաբուխ (Գյուղ)

Տեղադրություն
19 դ․

Աղավնագետի հոսանքն ի վար ամենավերջին գյուղը, որ տարածված է գետի ափերին XIX դարի սկզբներից ի վեր քրդերով բնակված Զաբուխն է` ծովի մակերեւույթից 820-860 մ բարձրության վրա:
Աչքի է ընկնում գյուղի երբեմնի բնիկներից մնացած թթենու ընդարձակ այգիներով:

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 154:

Պատմություն

Ստ. Օրբելյանի կազմած Աղահեճ գավառի հայտնի ցուցակում 7 դրամ հարկաչափով հիշվում է Շաբակի անունով գյուղը (1911 թ. հրատարակության մեջ Շապոկի ձեւով):

Ստեփանոս Օրբելյան, Սյունիքի պատմության, Երեւան, 1986, էջ 399։
Ստեփանոս Օրբէլեան, Պատմութիւն նահանգին Սիսական, Թիֆլիս, 1911, էջ 516։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 154:

Ուսումնասիրողներից Ղ. Ալիշանը, Մորուս Հասրաթյանն ու Արմեն Ղարագյոզյանը այն կարծիքին են, որ Շաբակին նույն Զաբուխն է, բայց ահա՝ գրող Ս. Խանզադյանը հայտնել է այլ տեսակետ (առանց պատմական հիմնավորման): Ըստ նրա Զաբուխը պատմական Պախախոնիքն էր: Հարցի առթիվ չենք հավակնում սպառիչ խոսք ասել, սակայն Զաբուխ եւ Տեղ գյուղերի միջեւ Շպկի անունով գյուղատեղիի առկայությունը, թույլ է տալիս ենթադրելու, որ Շաբակին՝ Զաբուխը չէ:

Ղեւոնդ Ալիշան, Սիսական, Վենետիկ, 1893, էջ 268։
Մորուս Հասրաթյան, Պատմահնագիտական ուսումնասիրություններ, Երեւան, 1985, էջ 156։
Армен Карагезян, К локализации гавара Кашатаг, «ԼՂՀ», 1987, N 1, էջ 43։
Սերո Խանզադյան, Ի՞նչ են պատմում քարերը, «Սովետական Հայաստան» ամսագիր, 1984, N 6, էջ 24։ Ի դեպ, 1911 թ. հրատարակության մեջ պատմական Բաղախանիքը աղավաղմամբ հրատարակվել է` Պախախոնիք, որից եւ օգտվել է Ս. Խանզադյանը։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 154:

1775 թ․

Ս. Խանզադյանը նշում է, որ Զաբուխը մինչեւ 1775 թ. հայաբնակ է եղել: Դա միանգամայն հնարավոր է, բայց ցավոք հայտնի չէ, թե ինչ աղբյուրից է օգտվել գրողը այդ թիվը մեջբերելիս:

Սերո Խանզադյան, Ի՞նչ են պատմում քարերը, «Սովետական Հայաստան» ամսագիր, 1984, N 6, էջ 24:
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 155:

Հուշարձաններ

Ինչ վերաբերում է գյուղում եւ մերձակայքում պահպանված հուշարձաններին, ապա այդ առթիվ գրողը նշել է. «Գյուղի Քեշիշ-վերան (Քահանայի ավերակ) հանդում մեջքի վրա ընկած մի խաչքարի կարդացի.– ԹՎՆ. ՌԴ ԵՍ ՄԵԼԻՔ ՈՒՍԵՓ ԱՂԱՀԵՋ ԳԱՎԱՌԻՍ ԻՄ ՀԵՐԵՆԻՔ ՇԱՊՈԿԻ ԳԻՒՂԸ ՏՎԻ ԾԻԾԵՌՆՈՒ ՎԱՆՔԻՆ, ՅԻՇԵՍՋԻՔ Ի ՔՍ։... Հիշված Շապոկի գյուղը գտնվում է Լսորիք եւ Ագարակուգետ գյուղերի մոտ։ Ձորի պռնկին մի գերեզմանաքար տեսա.– ՔԱՋԱԶԱՐՄ ՄԵԼԻՔ ԳԵԴԷՈՆ ԻՇԽԱՆ ՏԵՂՒՈՅՍ, ՆԱՀԱՏԱԿ ԵՂԵՒ ԿՌՎՈՒՄ ԱՆՕՐէՆ ՊԱՐՍԻԿ ՋԱՌՉԻ ՓԱՆԱՀԻ ԳԵՄ ԾԱՂԻԿ ՀԱՍԱԿԱՒ ԹՎՆ. ՌՄԺԱ։ Սա լինում է 1762 թվականը...»։

Սերո Խանզադյան, Ի՞նչ են պատմում քարերը, «Սովետական Հայաստան» ամսագիր, 1984, N 6, էջ 24։
Карапетян С. Памятники Армянской культуры в зоне Нагорного Карабаха. Ереван, 2000. С. 152.

Բնակչություն
1888 թ․

Գտնվելով ճանապարհի վրա՝ Զաբուխի քուրդ բնակիչներն ավելի մեծ շփում ունեին թրքախոս զանազան ցեղերի հետ, որի պատճառով արդեն 1888 թ. նրա 60 տուն բնակիչներին մի ականատես հիշում է իբրեւ թուրքերի:

«Նոր Դար», 1888, N 33։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 155:

1905-1906 թթ. հայ-թուրքական ընդհարումներ
1905 թ․

1905-06 թթ. հայ-թրքական ընդհարումների ժամանակ զաբուխցի թրքացած քրդերը գավառի առավել անհանգիստ տարրերից էին: Մասնավորապես, 1905 թ. դեկտեմբերի 29-30-ը նրանք. «... յարձակում են գործել, այն էլ շատ մեծ ուժով Ղարաղշլաղ գիւղի վրա եւ մեծ դիմադրութեան հանդիպելով՝ ամօթալի նահանջով փախուստի են դիմել...»:

«Մշակ», 1906, N 11, 18 յունվարի էջ 2։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 155:

Նկարագրություն
1990 թ․

Խորհրդային տարիներին Ադրբեջանի իշխանությունների առանձնահատուկ ուշադրության շնորհիվ Զաբուխը աննախադեպ ընդարձակվեց: Հաշվի առնելով գյուղի աշխարհագրական դիրքը (Լաչինից հետո Զաբուխը երկրորդ եւ վերջին բնակավայրն էր Գորիս-Ստեփանակերտ մայրուղու միջակայքում)՝ իշխանությունները ամեն կերպ ամրացնում էին Զաբուխը եւ պատահական չէր, որ 1990-ից գյուղը վեր էր ածվել ռազմական հենակետի:

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 155:

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Շաբակի