ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Զառիստ 3 Հուշարձան

ԼՂՀ (Երկիր) / Քաշաթաղ (Շրջան) / Զառիստ (Գյուղ)

Պատմություն
1246 թ․

Զառիստ տեղանվան հիշատակությունն առաջին անգամ հանդիպում է 1246 թ. Գտիչ վանքի շինարարական արձանագրության մեջ. «... Զառիստ իւր կերովն...», որպես Գտիչի եպիսկոպոսական թեմի իրավասության ներքո գտնվող բնակավայր (հավանաբար գյուղ կամ գավառակ իմաստով):

«Դիվան հայ վիմագրության», պրակ 5, կազմող Ս. Գ. Բարխուղարյան, Երեւան, 1982, էջ 183։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 166:

19 դ․

Հետագա դարերում այդ տեղանվան հիշատակությանն այլեւս չենք հանդիպում, սակայն այն մոռացված չի եղել: Դրա վկայությունն են XIX դարի մի շարք վավերագրերը: Այսպես, 1841 թ. Զառիստը հիշվում է որպես գավառանուն։ Նրա կազմում էին հայաբնակ Ղարաղշլաղ, Արկաթալի, Քարինտակ եւ Հարար գյուղերը:

Ս. արքեպիս. Ջալալեանց, ճանապարհռրդութիւն ի Մեծն Հայաստան, Տփխիս, 1858, հ. Բ, էջ 351։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 166-167: Ղարաղշլաղը` Բերդաձորին օտարներից տրված անվանումներից մեկն է։ Այն հայտնի էր նաեւ Կալադարասի անվամբ։

Զառիստը, իբրեւ գավառամաս, հիշում է նաեւ Ջալալյանց արքեպիսկոպոսը. «...Մուխանք է Մըղօվուզն Զառէստիւ...»:

Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆոնդ 56, ցուցակ 1, գործ 305, թերթ 45։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 167:

Նույն թվականին Զառիստ գավառի բարեկարգիչ է հիշվում Հովհաննես քահանան:

Յակոբ Յ. Թօփճեան, Ցուցակ Ժողովածուաց Դադեան Խաչիկ վարդապետի, մասն Բ, Վաղ-պատ, 1900, էջ 25։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 167:

1862 թ․

1862 թ. Զառիստ գավառի մեջ է հիշվում նաեւ հայաբնակ Ալղուլի գյուղը, որի հոգեւոր հովիվն էր Հակոբ քահանան:

Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 57, ց. 1, գ. 139, թերթ 17։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 167.

19 դ․

Սակայն XIX դարի վերջերից Զառիստը ավելի հաճախ սկսեց հիշատակվել քրդերի կողմից նրան տրված Հաջի-Սամլու անունով, օրինակ՝ 1906 թ. նույն Ալղուլի գյուղն արդեն հիշվում է որպես. «...Հաջիսամլուի Ալըղուլիշէնը...»:

«Մշակ», 1906, N 2, 4 յունվարի, էջ 2։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 167:

Այն, որ Հաջի-Սամլուն նույն՝ պատմական Զառիստն էր, ուղղակի կերպով հիշատակում է եպիսկոպոս Բարխուտարյանցը. «...Զառիստ այժմ Հաճի Սամլու կամ Հաճիլար»:

Մ. եպիս. Բարխուտարեանց, Արցախ, Բագու, 1895, էջ 26։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 167:

Նկարագրություն

Մակար եպիսկոպոս Բարխուտարյանցը նշում է նաեւ, որ պատմական Զառիստը հարուստ է հայ մշակույթի հուշարձաններով. «Պակաս չեն աւերակ գիւղեր, եկեղեցիներ եւ հանգստարան Զառիստում եւ սորա շրջականերում»:

Մ. եպիս. Բարխուտարեանց, Արցախ, Բագու, 1895, էջ 134։
Ի դեպ, Հ. Էփրիկյանը, օգտվելով այս աղբյուրից, ճիշտ չի կողմնորոշվել եւ իր աշխատության մեջ թյուրիմացաբար նշել է. «Զառիստ, Աւերակ գիւղատեղի Արցախի Վարանդա գաւառի մէջ» (Հ. Ս. Էփրիկեան, Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. Ա, Վենետիկ - Ս. Ղազար, 1903-05, էջ 763)։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 167:

Պատմություն

Նախախորհրդային տարիների պետականպաշտոնական գրագրության մեջ Զառիստն այլեւս չի հիշատակվում։ Փոխարենն օգտագործվում էր Հաջի-Սամլու անվանումը։ 1910-ականներին Հաջի-Սամլուն գյուղական հասարակության (միավորում էր 28 գյուղ) կենտրոնն էր:

"Кавказский Календарь на 1917 г." Тифлис, 1916, отдел статистический, с. 53-54։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 167:

19 դ․

Ուշագրավ է, որ երբեմնի գավառանիստ Զառիստը, փաստորեն, XIX դարի վերջերին անվանափոխության ենթարկվելուց հետո, այնուամենայնիվ, պահպանել էր իր վարչական կարեւորությունը։ XX դարի սկգբներին այդտեղ մինչեւ իսկ հաստատվել էին ֆրանսիացի արդյունաբերողներ, որոնք տեղում կառուցել էին փայտամշակման գործարան: 1918 թ. ծնունդով մինքյանդցի Սուլթան բեկի գլխավորությամբ, մոլեգնած թուրք եւ քուրդ ամբոխը հողին հավասարեցրեց այդ շեն եւ հանրօգուտ հաստատությունը. «...Սուլթան եւ Իսկենդեր եղբայրները, որոնք հայաբնակ գյուղերի (Վանք, Բալլուջա եւ այլն) վրա ավազակային հարձակումների կազմակերպիչներն էին: Սուլթան բեկի ձեռքով ոչնչացավ եւ անխիղճ թալանի ենթարկվեց Հաջի-Սամլուի ֆրանսիական ընկերության բնակավայրը...»:

Գ. Ա. Հովհաննիսյան, Սովետական իշխանության հաստատումը Լեռնային Ղարաբաղում, Երեւան, 1971, էջ 102։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 167:

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Հաջի-Սամլու