ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Ալղուլիշեն 3 Հուշարձան

ԼՂՀ (Երկիր) / Քաշաթաղ (Շրջան) / Ալղուլիշեն (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է Հակարի գետի աջ վտակներից մեկի ակունքի շրջանում, ծովի մակերեւույթից 1350-1450 մ բարձրության վրա, անտառներով շրջապատված արեւելահայաց լեռնալանջին:

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 173:

Բնակչություն
1918 թ․

Ալղուլիշենը գավառի այն հազվագյուտ գյուղերից էր, որը հայաբնակ էր մինչեւ 1918 թ.:

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 173:

Նկարագրություն
19 — 20 թթ․

Գյուղի պատմական անունը մեզ չի հասել: XIX-XX դարերի զանազան վավերագրերում գյուղը հիշատակվում է միեւնույն Ալղուլի (Ալիղուլի) անվամբ:

Գրող Ս. Խանզաղյանը, առանց աղբյուրագիտական հիմնավորման Ալղուլիշենը նույնացրել է Օրբելյանի հիշատակած Աղախիրդ գյուղի հետ (Հաբանդ գավառ), տես` «Սովետական Հայաստան», ամսագիր, էջ 26։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 173:

Բնակչություն
1905 թ․

Զուտ հայաբնակ ալղուլեցիները տեղաբնիկներ էին: Նրանց թվաքանակը շարունակաբար աճել է մինչեւ 1905-06 թթ. հայ-թրքական ընդհարումները:

Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 403։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 173:

Նկարագրություն
19 դ․

XIX դ. վերջին, ականատեսը Ալղուլիշենը նկարագրել է հետեւյալ կերպ. «Ալիղլուլին հայկական գիւղ է՝ ընկած մի փոքրիկ սարահարթի վրայ արեւգուն տեղ: Այս գիւղը շատ հեռու է հայ գիւղերից՝ աւելի քան 30 վերստ, ունի 100 ծուխ, մի աղքատ եւ անշուք եկեղեցի եւ մի քահանայ: Այդ գիւղի չորս կողմն անտառներ են, որի մէջ բնակութիւն են հաստատած քսանից աւելի աւազակաբարոյ թրքերի եւ քրդերի գիւղեր...»:

«Նոր Դար», 1899, N 64, Էջ 3։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 174:

Պատմություն
1905 թ․

Ալղուլիշենը իբրեւ հայաբնակ գյուղ գոյատեւեց մինչեւ 1905 թվականը, երբ «...Ալիղուլին պաշարւեց տեղացի եւ քոչւոր թարաքեամաների մի ահագին խուժանով, բայց երկու օր նա կարողացաւ հերոսաբար դիմադրել, մինչեւ որ Գորիսից գօրք հասաւ, թէեւ մինչեւ այդ գիւղի մեծ մասն արդէն կողոպտւել էր եւ հրդեհւել: Զօրքերի գալով թուրքերը յետ մղւեցին մեծ կորուստներով: Հայերն ունեցան բաւական թւով սպանւածներ...: Չնայած կռւի այդպիսի վախճանին, հայերն այդ գիւղում ապրելն այլեւս անհնարին համարելով, ձգեցին ամեն ինչ եւ դուրս եկան մի այլ տեղ բախտ որոնելու»: Համաձայն Տաթեւի Ներսես վարդապետի վկայության Ալղուլիում հայերի կորուստները կագմել էին. «...սպանուած 10 հայ, այրուած 20 տուն, թալանուած գիւղի կեսը...»: Տեղ հասած ռուս զորքի (կազակներ) շնորհիվ խաշնարածները հետ էին մղվել զգալի կորուստներով, «...թուրքերից սպանուած վիրաւոր 100-ից աւելի...»:

Ա-Դօ, Հայ-թրքական ընդհարամները Կովկասում 1905–06 թթ., Երեւան, 1907, էջ 263։
«Մուրճ» ամսագիր, 1905, N 10, էջ 106։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 174:

Բնակչություն
1906 թ․

Ալղուլեցիք վերաբնակվեցին գլխավորապես Խնածախ եւ Բերդաձոր գյուղերում: Ականատեսը 1906 թ. վկայել է. «Հաջիսամլուի Ալղուլիշէնը, որի նեղ դրութեան մասին եւս ժամանակին գրել էի, այժմ դատարկված է հայերից: Գիւղում մնացող կազակներին որոշ վարձատրութիւն տալով, հայերը, նրանց ուղեկցութեամբ, դուրս են եկել գիւղից: 20-25 տուն տեղափոխվել է Խնածախ գիւղը, մնացածները գնացել են Ղարաղշլաղ գիւղը»: Հայտնի է, որ նույն վիճակին արժանացած Մինքյանդ, Հարար, Զեյվա եւ Խոզնավար գյուղերի բնակիչները հաջորդ տարիներին կամաց-կամաց վերադարձել են մոխրակույտի վերածված հայրենի գյուղերը: Նույնը արել են նաեւ ալղուլեցիները, եւ 1914 թ. դարձյալ զուտ հայաբնակ գյուղն ուներ 347 բնակիչ: Վերջիններս հարազատ գյուղում ապրելու հնարավորություն ունեցան միայն մինչեւ 1918 թ., երբ, վերջնականապես, հեռացվեցին բնօրրանից: Խորհրդային տարիներին Ալղուլին բնակեցվեց հարեւան գյուղերից փոխադրված թրքախոս քրդերով եւ թուրքերով:

«Մշակ», 1906, N 2, 4 յունվարի, էջ 2։
«Մշակ», 1906, N 56, 14 մարտի։
"Кавказский Календарь на 1915 г.", Тифлис, 1914, Էջ 87։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 174:

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Ալղուլի
Ալիղուլի

Բնակչություն.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1850	21	125	100	225		Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 56, ց. 1 գ. 2596: Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 174:
1876				487		Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 56, ց. 1 գ. 6775, թ. 105-106: Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 174:
1886	76	356	287	643		Свод статистических данных, извлеченных из посемейных списков населения Кавказа. Елисаветопольская губерния, Тифлис, 1888, с. 136-137: Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 174:
1889		372	286	658		Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 8583, թ. 39-40: Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 174:
1901		518	337	855		Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 403: Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 174:
1904				412		Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 56, ց. 14, գ. 205, թ. 235-236: Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 174:
1905	100	561	423	984		Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 56, ց. Լ գ.10403, թ. 54-55, նաեւ՝ Ա-Դօ, Հայ-թրքական ընդհարամները Կովկասում 1905–06 թթ., Երեւան, 1907, էջ 261: Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված
1914				347		"Кавказский Календарь на 1915 г." Тифлис, 1914: Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 174:
1918				1012		Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 150, ց. 1, գ. 59, թ. 5: Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 174: