ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Գանձակ 84 Հուշարձան

Ադրբեջան (Երկիր) / Հյուսիսային Արցախ (Տարածք) / Գանձակ (Շրջան) / Գանձակ (Շրջկենտրոն)

Տեղադրություն
Մ․թ․ա․ 6 — Մ․թ․ա․ 3 հզմ․

Գտնվում է Կուր գետի աջակողմով ձգվող առևտրական հին ճանապարհի վրա՝ Գանձակ գետի երկու ափերին, ծովի մակերևույթից 320-500 մ բարձրության վրա:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 23:

Այլ անվանումներ
1804 թ․

Հայտնի է նաև Ջանզա, Գանջա, Կենջա, Կեչառի անուններով: Մինչև 1804 թ. և 1918-1935-ը՝ Գանձակ, 1804-1918-ին՝ Ելիզավետպոլ, 1935-ից՝ Կիրովաբադ, ներկայումս՝ Գյանջա:

ԺԳ դարի արաբ աշխարհագիր Յակուտ-Ալ-Համավին (1178-1229) նշել է, որ Առան նահանգի քաղաքներից էր «...Ջանզան, որն ընդհանրապես կոչվում է Գանջա...» (Յակուտ ալ-Համավի, Աշխարհագրական բառգիրք, «Արաբական աղբյուրները Հայաստանի և հարևան երկրների մասին», հ. Գ, էջ 50, 68, 104):
«Հայերեն ձեռագրերի ԺԷ դարերի ձեռագիր հիշատակարաններ», հ. Ա, կազմեցին Հակոբյան Վ., Հովհաննիսյան Ա., Երևան, 1974, էջ 448:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 23:

Հիմնադրում
17 դ․

Նախապես քաղաքը հիմնվել է ներկայիս քաղաքից շուրջ 3 կմ հյուսիս-արևմուտք և միայն ԺԷ դարի սկզբին Շահ-Աբասի գլխավորությամբ վերաշինվել ներկայիս վայրում:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 23:

844 թ․

Մեզ հասած գրավոր աղբյուրներում քաղաքի հիմնադրման ամենավաղ թվական նշվում է 844 թ. («844 թվին Մուհամմեդ իբն Խալիդը հիմնադրեց Գանձակ քաղաքը և բնակեցրեց Դիարբեքիրից բերած արաբներով»):

Laurent J., L’ Arménie entre Byzance et l’ isiam depuis la conquête arabe, p. 177.
Markwart J., Ost-europäishe und Ostasiatische Streifzüge, Leipzig, 1903, p. 462.
Մանանդյան Հ., Քննական տեսություն հայ ժողովրդի պատմության, հ. Բ, մաս Բ, Երևան, 1960, էջ 297:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 23:

846 թ․

Այնուհետև մատնանշում են 846 թ. «...եկն արքունի հրամանաւ և գանձուք շինեաց զԳանձակ քաղաքն ՄՂԵ թուին յԱրշակաշեն գաւառի» կամ «Թիւն ՄՂԵ (846) շինեցաւ Գանձակ»:

Մովսէս Կաղանկատուացի, Պատմութիւն Աղուանից աշխահի, Երևան, 1983, էջ 331:
«Մանր ժամանակագրություններ», հ. Ա , կազմեց՝ Հակոբյան Վ. Ա., Երևան, 1951, էջ 391:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 23:

853 — 854 թթ․

Ըստ Ղազվինու Գանձակը հիմնադրվել է 853-854 թթ.: Խնդրո առթիվ թուրքական աղբյուրը նշել է. «Քաղաքը կառուցել է Ռումի Իսքենդերը, իսկ Կուբադ Բին-ֆիրուզը այն նորոգել է»:

«Արաբական աղբյուրները Հայաստանի և հարևան երկրների մասին», հ. Գ, էջ 153, ծանոթ. 130:
«Թուրքական աղբյուրները Հայաստանի հայերի և Անդրկովկասի մյուս ժողովուրդների մասին», հ. Բ, կազմեց Սաֆրաստյան Ա., Երևան, 1964, էջ 14:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 23:

1804 թ․

Գանձակի հիմնադրման, նրա անվան վերաբերյալ առկա են տարբեր տեսակետներ: Այսպես, Լ. Լազարևը նշել է, թե մինչև 1804 թ., երբ Գանձակը վերանվանվեց Ելիզավետպոլ, այն հայտնի էր Գանջա անունով, սակայն վերջինս ներկայիս քաղաքին չի վերաբերել, այլ դրանից 7,5 վերստ հեռավորության վրա գտնվող քաղաքատեղիին, և իբր այդ քաղաքի պատմությունը սկիզբ է առել Ալեքսանդր Մակեդոնացու ժամանակներից: Ի պատասխան Լ. Լազարևի հայտնած սույն կարծիքի՝ Ս. Պատկանյանը նշել է, թե Գանձակի վերաբերյալ ամենավաղ տեղեկությունները սկսվում են 1088 թ-ից, սակայն չի բացառել, որ այն մինչ այդ էլ գոյություն ունեցած լիներ՝ անհիմն համարելով քաղաքի հիմնադրումը Ալ. Մակեդոնացու ժամանակներին վերագրելը: Նա նաև նշել է, որ պարսից բանահյուսական նյութերի հիման վրա հենված այդ տեսակետի ձևավորման համար, հավանաբար, հիմք է ծառայել մեկ այլ Ալեքսանդր (Թավրիզի տիրակալ Ղարա-Յուսուֆի որդին էր), որը գործել է ԺԵ դարում:

Лазарев Л., Ганжа, “Кавказ”, 1846, N 37, с. 146-147.
Патканов С., Замечания на статью: Ганжа, “Кавказ”, 1846, N 41, с. 164.
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 23:

17 դ․

«Արձագանք»-ի թղթակիցը հարցի առնչությամբ նշել է, որ ներկայիս Գանձակի տեղում վաղ ժամանակներից քաղաք է եղել, և որ Շահ-Աբասը չի ավերել Հին Գանձակը և հիմնել նորը. «...այդ աւերակներն այնքան փոքր տեղ են բռնում, որ հազիւ թէ կարելի է քաղաքատեղ ընդունել. երկրորդ՝ այժմու Գանձակն էլ նոյն հարթ-հաւասար դաշտի վերայ գտնուելով, ինչպէս և աւերակատեղը, Շահ-Աբասի համար ոչ մի ռազմագիտական առաւելութիւն չէր կարող ընծայել, որ նա ստիպուէր հինը կործանել և նոյնպիսի բաց դաշտի վերայ մի նորը կարուցանել. երրորդ՝ ԺԷ. դարու սկզբում անբնակ թողած մի քաղաքի շինութիւնների, պարիսպների և բերդի աւերակներ չէին կարող գետնի հետ հաւասարուելու չափ քանդուիլ, անհետանալ. չորրորդ՝ ..., այդտեղ է Խոսրով նահատակի գերեզմանը, որի աղետալի մահը նկարագրողն ասում է. «հանեն զնա արտաքոյ քաղաքին և ... քարկոծեցին ... զմարմին վկային բարձեալ քրիստոնէից՝ թաղեցին պատուով». Իսկ քաղաքից դուրս քարկոծուած քրիստոնէին պատուով կրկին քաղաք բերել և թաղելը թոյլատրուած չէր. նա ուրեմն թաղւում է իւր նահատակութեան տեղում, «որ արտաքոյ քաղաքին» է: Վերջապես Գանձակի դարաւոր հսկայ չինարիները, հին շինութիւնների հետքերը պարզապէս ցոյց են տալիս, որ Շահ-Աբասից շատ յառաջ գոյութիւն են ունեցել»:

«Արձագանք», 1886, N 19, էջ 278:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 23-24:

Պատմություն
9 դ․

Գանձակը Ժ-ԺԱ դարերում. Թ դարի կեսից Գանձակին տիրել են արաբական Շեդդադյան տոհմի ճյուղերից մեկի ներկայացուցիչները. «Այդ ժամանակ ուժեղացավ Գանձ[ակ]ի ամիրա Փադլոնը, որը սկսեց հպատակեցնել իրեն Հերքի (Հերեթի) և Կախքի (Կախեթի) իշխաններին, ժամանակ առ ժամանակ ավազակորեն և գաղտագողի ավերելով և գերելով այլ և այլ տեղեր»: Ավելի ստույգ. «951-952 թվականներին այնտեղ իշխեցին Շեդդադյանները»:

Մելիքսեթ-Բեկ Լ. Մ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. Ա, Երևան, 1934, էջ 203-204:
«Արաբական աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին», հ. Գ, կազմեց Նալբանդյան Հ., Երևան, 1965, էջ 153, ծանոթ. 130:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 24:

989 — 1020 թթ․

Գանձակը Ժ-ԺԱ դարերում. Հայոց Գագիկ թագավորի գահակալության տարիներին (989-1020) հայերի և աբխազների միացյալ ուժերը հզոր հարված են հասցրել հյուսիսարևելյան Հայաստանը պարբերաբար ասպատակող Փատլուն ամիրային. «Յայնմ ժամանակի զօրացաւ Փատլուն ամիրայն Գանձակայ, և հարկանէր զիշխանսն Կախեթոյ և Հերեթոյ: Եւ առաքեաց Բագրատ՝ թագաւորն Ափխազաց, առ Գագիկ՝ թագաւորն Հայոց՝ երթալ ընդ նմա ի վերայ Փատլայ ամիրային: Եւ նոքան երկոքեան ի Գանձակ և աւառեալ ընդ հարկաւ՝ դարձան աւարաւ»:

«Համառօտ պատմութիւն Վրաց ընծայեալ Ջուանշէրի պատմչի», Վենետիկ, 1884, էջ 110:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 24:

1044 թ․

Գանձակը Ժ-ԺԱ դարերում. հայտնի է, որ մոտավորապես 1044 թ. «...Խլազիզն ամիրայն Գանձակայ սպանին զնա, և առին զԳանձակ և տիրեցին»:

«Հաւաքումն պատմութեան Վարդանայ վարդապետի», Վենետիկ, 1862, էջ 100:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 24:

1054 թ․

Գանձակը Ժ-ԺԱ դարերում. 1054 թ. Գանձակի ամիրան հնազանդվում է սելջուկյան Տուղրուլ բեկին. «Արդեն 1054 թ. արշավանքի ժամանակ Տուղրուլ բեգը հպատակեցրել էր Գանձակի ու Դվինի Աբուլսուվար ամիրային...»: 1054-1055 թ. հիշվում է Գանձակի (Ջանզա) տեր ամիր Աբու-լ-Ասուարը:

Մանանդյան Հ., Քննական տեսություն հայ ժողովրդի պատմության, հ. Գ, Երևան, 1952, էջ 52:
«Արաբական աղբյուրներ. Իբն-ալ-Ասիր», հ. Բ, Երևան, 1981, էջ 215:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 24:

1061 — 1071 թթ․

Գանձակը Ժ-ԺԱ դարերում. 1061-1071 թթ. միջակայքում «Հոնք զԳանձակայ դաշտն կոտորեցին...»:

Մխիթար Այրիվանեցի, Պատմութիւն, Մոսկուա, 1861, էջ 59:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 24:

1068 թ․

Գանձակը Ժ-ԺԱ դարերում. 1068 թ. Գանձակի Փատլուն ամիրան ստացել է Ալփասլանի գրաված Տփղիս քաղաքը:

Մանանդյան Հ., Քննական տեսություն հայ ժողովրդի պատմության, հ. Գ, Երևան, 1952, էջ 64:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 24.

1072 թ․

Գանձակը Ժ-ԺԱ դարերում. 1072 թ. Փալտուն ամիրան Ալփասլանից գնում է քաղաքամայր Անին. «Անիի գնումը Ալփասլանից և հանձնումը Գանձակի Փատլուն ամիրայի Մանուչե թոռին»:

Մանանդյան Հ., Քննական տեսություն հայ ժողովրդի պատմության, հ. Գ, Երևան, 1952, էջ 81, 406:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 24:

1088 թ․

Գանձակը Ժ-ԺԱ դարերում. 1088 թ. Ուռհա քաղաքը գրավելուց հետո Մելիքշահ սուլթանի (1072-1092) հրամանով մեծ բանակով Այսրկովկաս է ներխուժում Բուղա ամիրան, որ պաշարում և գրավում է Շեդդադյան Փատլունյաններին պատկանող Գանձակն ու վերածում աթաբեկության կենտրոնի. «...գնաց սուլտանն բազմութեամբ զօրօք և բանակեցաւ ի վերայ քաղաքին՝ որ կոչի Գանձակ, ի յաշխարհին Հայոց. և արար սաստիկ պատերազմ ի վերայ քաղաքին Գանձակայ և ժողովեաց զամենայն Պարսիկք ի վերայ նորա. և սաստիկ պատերազմաւ փորեալ ընկեցին բուրգն մի, և այնպիսի պատերազմաւ առին զքաղաքն Գանձակ և արարին կոտորած զփոքր մասն քաղաքին. և հրամայեաց Պուզանն և վերացոյց զսուրն և արար խաղաղութիւն: Եւ Տէր Ստեփանոս կաթուղիկոսն Աղուանից էր յայնժամ ի քաղաքն, և զերծաւ խաղաղութեամբ օգնականութեամբ Աստուծոյ, վասն զի պահեալ եղև ի Հայոց զօրացն, որք էին զհետ Պուզանին»:

Մատթէոս Ուռհայեցի, Ժամանակագրութիւն, Երևան, 1991, էջ 254:
Տե՛ս նաև՝«Հաւաքումն պատմութեան Վարդանայ վարդապետի», Վենետիկ, 1862, էջ 106 («Ի հինգհարիւր երեսուն և եօթն թուին Պուզան ամիրայն հրամանաւ Մէլիք-շահին առ զԳանձակ ի Փատլնեացն որ Շատատիկքն կոչէին»):
Նաև՝ Սամուէլի քահանայի Անեցւոյ Հաւաքմունք ի գրոց պատմագրաց, Վաղարշապատ, 1893, էջ 118:
«Արաբական աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին», հ. Գ, էջ 153:
Չամչեանց Մ., Պատմութիւն Հայոց ի սկզբանէ աշխարհի մինչև ցամ տեառն 1784, հ. 3, Վենէտիկ, 1786, էջ 13 («...երևելի էր քաղաքն Գանձակ, այն է Կէնճէ, ուր նստէր Ստեփաննոս կաթողիկոսն Աղուանից, ի յաջորդ ամի յարձակեցաւ նոյն Պուզան սպարապետ պարսից ի կողմանս յայնոսիկ. և յետ տիրելոյ մնացեալ տեղեացն՝ պաշարեաց զքաղաքն Գանձակ. և տուեալ ընդ նմա մարտ պատերաղմի սաստիկ յոյժ՝ կործանեաց զմի կոտորած մեծ. յորմէ հազիւ զերծաւ Ստեփաննոս կաթողիկոս ձեռնտուութեամբ հայոց ոմանց՝ որք կային ընդ զօրս այլազգեաց»):
Մանանդյան Հ., Քննական տեսություն հայ ժողովրդի պատմության, Գ, էջ 69: Ի դեպ, Բուղայի՝ Գանձակը գրավելու տարեթվի շուրջ աղբյուրներում առկա են հակասություններ: Այսպես, նշվում է նաև, որ 1082 թ. «Բուղան ամիրա առ զԳանձակ և զՓատլուն կալաւ և ի սուլտանն տարաւ» («Ժամանակագրութիւն Ստեփաննոսի Օրբէլեանի», հրատարակության համար պատրաստեց Ա. Աբրահամյանը, Երևան, 1942, էջ 15):
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 24:

Գանձակը Ժ-ԺԱ դարերում. Գանձակի առաջին աթաբեկն էր Իսմայիլ ամիրան. «...Մելիքշահը իր կնոջ եղբորն Իսմայիլ իբն Ակութ ամիրային նշանակեց Ատրպատականի, Աղվանքի և Հայաստանի կուսակալ, որ իրեն կենտրոնավայր էր ընտրել Գանձակ քաղաքը»:

Մանանդյան Հ., Քննական տեսություն հայ ժողովրդի պատմության, հ. Գ, Երևան, 1952, էջ 70:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 24:

1092 թ․

Գանձակը Ժ-ԺԱ դարերում. 1092 թ. Մելիքշահին հաջորդած սուլթան Բարկիարուխը Գանձակի կուսակալ է նշանակում իր եղբորը: Վերջինս 1099 թ. ապստամբում է եղբոր դեմ և իրեն սուլթան հռչակում:

Մանանդյան Հ., Քննական տեսություն հայ ժողովրդի պատմության, հ. Գ, Երևան, 1952, էջ 78:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 24:

1118 թ․

Գանձակը մինչև ԺԲ դարի 30-ական թվականները. հայտնի է, որ 1118 թ. սելջուկյան սուլթան Մուհամմեդ-Տափար սուլթանը «տէր Գանձակայ Հայոց» էր նշանակել իր կրտսեր որդուն՝ Մելիքին:

«Հաւաքումն պատմութեան Վարդանայ վարդապետի», Վենետիկ, 1862, էջ 118:
Մանանդյան Հ., Քննական տեսություն հայ ժողովրդի պատմության, հ. Գ, Երևան, 1952, էջ 91:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 25:

1118 թ․

Գանձակը մինչև ԺԲ դարի 30-ական թվականները. Նույն թվականին (1118 թ.) վրաց Դավիթ թագավորը «...եհար զՄէլիք զսուլտանն Գանձակայ ի հարուածս սաստիկս...», այնուհետև Գանձակը նվաճում է Աբուլեթի որդի Փատլունը:

«Հաւաքումն պատմութեան Վարդանայ վարդապետի», Վենետիկ, 1862, էջ 118-119, 166:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 25:

1128 թ․

Գանձակը մինչև ԺԲ դարի 30-ական թվականները. 1128 թ. Գանձակի Սելջուկյան կուսակալության դեմ մարտեր է մղում վրաց թագավոր Դեմետրե Ա-ն:

Մանանդյան Հ., Քննական տեսություն հայ ժողովրդի պատմության, հ. Գ, Երևան, 1952, էջ 407:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 25:

1130 թ․

Գանձակը մինչև ԺԲ դարի 30-ական թվականները. 1130 թ. այստեղ «...վախճանեցաւ սուրբ լուսաւորիչն Դաւիթ վարդապետն, Ալաւկայ որդի»-ն:

Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմութիւն Հայոց, աշխատասիրությամբ` Կ. Մելիք-Օհանջանյանի, Երևան, 1961, էջ 116:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 25:

Երկրաշարժ
1139 թ․

1139 թ. մարտի 17-ին Գանձակը ենթարկվում է Հայկական լեռնաշխարհում երբևէ տեղի ունեցած առավել սոսկալի երկրաշարժերից մեկին: Կործանարար աղետին համառոտ կամ ընդարձակ նկարագրություններով անդրադարձել են ժամանակի ու հետագայի գրեթե բոլոր պատմիչները. «Ի ՇՁԸ թվին՝ ի ԺԷ. արեգ ամսոյ (արեգ՝ մարտի 7-ից ապրիլի 9-ը) շարժմամբ կործանեցաւ Գանձակ քաղաք. եւ սուրբ վարդապետքն՝ Գրիգոր եւ Սարգիս ընկղմեցան...» կամ «Ընդ աւուրսն ընդ այնոսիկ եղև յանկարծակի մէգ և մառախուղ, և լցաւ առհասարակ լեառն և դաշտ, և եղև շարժ ահագին, և կործանեցաւ մայրաքաղաքն Գանձակ...», կամ «ՇՁԸ (588) թուին շարժմամբ կործանեցաւ Գանձակ», կամ «Շարժ ի Գանձակ սաստիկ», կամ «...յամսեանն արէգի, որ աւր ԺԸ էր ամսոյն, ի գիշերի ուրբաթում ի լուսանալ շաբաթուն, յորում աւուր տաւն էր սրբոյն Գէորգա զարթեաւ ցասումն բարկութեանն Աստուծոյ ի վերայ աշխարհի ի բռնութենէ հողմոց եւ շարժեալ անհնարին դողմամբ սաստիկ կործանումն հասուցանելով աշխարհիս Աղուանից, ըստ գրելումս, թէ՝ «Ո շարժէ զառ ի ներքոյս երկիր ի հիմանց, եւ սիւնք նորա դողան», եւ ըստ միւսումն՝ «Ո հայի յերկիր եւ տա դողալ սմա», որով շարժմամբ բազում աւերումն լինէր ընդ բազում տեղիս ի գաւառիս Փառիսոսոյ եւ Խաչինոյ, առ հասարակ ի դաշտս եւ ի լերինս, յորում եւ մայրաքաղաք Գանձակ յանդունդս կործանիւր՝ խորասույզ անելով զբնակիչսն իւր, քանզի չորս կողմ երեսաց նորա սնոյց, ամփոփեաց զնոսա ի ծոց իւր: Եւ ի լեռնակողմանս բազում դղեակք եւ գեղք տապալեցան հանդերձ վանորայիւք եւ եկեղեցեաւք, որք փըլան ի վերայ գլխոյ բնակչաց իւրեանց: Յորում եւ անթիւք սատակեցան ի կործանել շինուածոց եւ աշտարակաց...», կամ «ՇՁԸ (1139) թվին շարժմամբ կործանեցաւ Գանձակ»:

Սամուէլի քահանայի Անեցւոյ Հաւաքմունք ի գրոց պատմագրաց, Վաղարշապատ, 1893, էջ 132:
Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմութիւն Հայոց, աշխատասիրությամբ` Կ. Մելիք-Օհանջանյանի, Երևան, 1961, էջ 200:
«Հաւաքումն պատմութեան Վարդանայ վարդապետի», Վենետիկ, 1862, էջ 124 («Ի հինգհարիւր ութսուն և ութ թուին կործանեցաւ Գանձակ ի շարժմանէ»):
Աբրահամյան Ա., Հովհաննես իմաստասերի մատենագրությունը, Երևան, 1956, էջ 133:
Մխիթար Այրիվանեցի, Պատմութիւն, Մոսկուա, 1861, էջ 61:
«Մանր Ժամանակագրություններ», հ. Ա, կազմեց՝ Հակոբյան Վ. Ա., Երևան, 1951, էջ 25:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 25:

Հատկապես արժեքավոր է Իբն-ալ-Ասիրի վկայությունը, որտեղ պատմիչը նշում ունի նաև զոհերի թվաքանակի վերաբերյալ. «Այդ տարում Գանձակում (Քանջա, Ջանջա) և Ատրպատականի ու Առանի այլ կողմերում երկրաշարժ եղավ, սակայն ամենաուժեղը Գանձակում էր, ուր շատ տներ կործանվեցին: Անհամար ժողովուրդ զոհվեց, ասվում է, որ մեռածների թիվը երկու հարյուր երեսուն հազար էր: Մեռածների թվում էին երկրի տեր Կարասունկարի երկու որդիները»:

«Արաբական աղբյուրներ. Իբն-ալ-Ասիր», հ. Բ, Երևան, 1981, էջ 250:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 25:

Պատմություն
1139 թ․

Գանձակը երկրաշարժից հետո և մինչև ԺԳ դարը. 1139 թ. երկրաշարժից անմիջապես հետո վրաց զորքերը, օգտվելով աղետի ընձեռած հնարավորությունից, արշավում են Գանձակի վրա և կողոպտում փլատակների վերածված քաղաքը, իսկ ողջ մնացածներին սպանում կամ գերեվարում. «...եկեալ ի քաղ(աքն) Գանձակ յառաջնորդութեան զաւրագլխին իւրոյ Իւանէի, որ եկեալք անողորմ եւ գազանային բարուք՝ յարեան ի վերայ մնացորդաց մարդկանն՝ վարելով առ հասարակ ի սուր եւ ի գերութիւն, որ թէպէտ եւ տեսին զքաղաքն զայն, որ յառաջագոյն էր քաղաք վայելուչ, որպէս զդժոխք եղեալ յանկարծակի զի միասին կուտեալ էին ի նմա բլուրք ոսկւոյ եւ բլուրք ոսկերաց մարդկան, յորում եւ անկեալ կային անթիւ բազմութիւնք դիականց, սակայն ոչ կամեցան առնել ողորմութիւն ի վերայ նորա, այլ փորէին՝ հանելով գանձս ոսկւոյ եւ արծաթոյ, եւ գերելով եւ տառապանոք առաւել չարչարեցին քան զժաժմանն»:

Մովսէս Կաղանկատուացի, Պատմութիւն Աղուանից Աշխարհի, քննական բնագիրը և ներածությունը` Վարագ Առաքելյանի, Երևան, 1983, էջ 352:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 25:

1139 թ․

Գանձակը երկրաշարժից հետո և մինչև ԺԳ դարը. 1139 թվականին էլ կործանված քաղաքը վերաշինվում է Խարասնգուր (Կարասունգուր, մահ. 1141 թ.) ամիրայի կողմից. «...ելեալ յաշխարհէն Պարսից՝ եկն ի գաւառս Առանայ եւ սկիզբն արար շինութեան եւ հաստատութեան այսմ աշխարհի. եւ շինեաց զաւերեալ պարիսպ քաղաքին Գանձակայ. եւ առնէր խաղաղութիւն ամենայն սահմանաց սորա...»:

Մովսէս Կաղանկատուացի, Պատմութիւն Աղուանից Աշխարհի, քննական բնագիրը և ներածությունը` Վարագ Առաքելյանի, Երևան, 1983, էջ 352:
«Արաբական աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին», հ. Գ, կազմեց Նալբանդյան Հ., Երևան, 1965, էջ 153:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 25:

1142 թ․

Գանձակը երկրաշարժից հետո և մինչև ԺԳ դարը. Գանձակի շահապի օգնական ոմն Խուհտուղտիի գլխավորությամբ իշխանության դեմ 1142 թ. կազմակերպած ապստամբությունը պատճառ է դառնում, որ սելջուկ զորապետ Չոլին 1143 թ. գրավի քաղաքը. «...եկեալ անթիւ զաւրաւք ի դուռն Գանձակա, յորում եւ ապստամբեալ էր Խուհտուղտի: Եւ պաշարեալ զքաղաքն ամիս մի՝ առնոյր զնա, եւ կալեալ զԽուհտուղտի՝ փորեաց զաչս նորա եւ ինքն նուաճեց զամենիսեան ի ՇՂԲ թուականին»:

Մովսէս Կաղանկատուացի, Պատմութիւն Աղուանից Աշխարհի, քննական բնագիրը և ներածությունը` Վարագ Առաքելյանի, Երևան, 1983, էջ 353: Դեպքերի ավելի հակիրճ նկարագրությունն ունի Մխիթար Գոշը. «Եւ պաշարեալ զքաղաքն ամիս մի՝ առնոյր զնա...»:
Տե՛ս նաև՝ Մանանդյան Հ., Քննական տեսություն հայ ժողովրդի պատմության, հ. Գ, Երևան, 1952, էջ 100, 407:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 25-26:

1146 թ․

Գանձակը երկրաշարժից հետո և մինչև ԺԳ դարը. 1146/1147 թթ. հանկարծամահ եղած Չոլիին Գանձակում փոխարինում է Փախրադինը, որն էլ սպանվում է 1147/1148 թթ.: Վերջինիս հաջորդում է Ռովադի ամիրան. նա էլ գլխավորում է քաղաքի վերաշինության գործը. «ՇՂԷ (1148) թվին շինեցաւ Գանձակ»:

«Մանր ժամանակագրություններ», հ. Ա, կազմեց՝ Հակոբյան Վ.Ա., Երևան, 1951, էջ 25:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 26:

12 դ․

Գանձակը երկրաշարժից հետո և մինչև ԺԳ դարը. ԺԲ դարի 2-րդ կեսին և հատկապես 1165/1166 թթ., երբ վրացիները գրավում են քաղաքը, այն ենթարկվում է ավարի ու ավերի. «...վրացիք (քուրջ) մեծ զորքով դուրս եկան և ասպատակեցին տարբեր գավառներ, մինչև որ հասան Գանձակ (Քանջա, Գանջա) կոտորեցին, գերեցին, շատերին գերեվարեցին և անհաշիվ կողոպտեցին»:

«Արաբական աղբյուրներ. Իբն-ալ-Ասիր», հ. Բ, Երևան, 1981, էջ 262:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 26:

Անվանի մարդիկ
12 — 13 դդ․

Ծնունդով գանձակեցիներ էին ԺԲ-ԺԳ դարերում ստեղծագործած հայ մշակույթի խոշոր ներկայացուցիչներ Մխիթար Գոշը («Հռչակաւորն այն և մեծիմաստն գիտութեամբ՝ էր ի քաղաքէն Գանձակայ, քրիստոնեայ ծնողաց զաւակ...»), գրիչ Թորոս Արևելցին («...ծառայ Աստուծոյ Թորոս պիտակաբար սպասաւոր բանի յԱրևելից գաւառաւ, և քաղաքաւ ի Գանձակայ...»), Անիի շրջապարսպի աշտարակներից մեկի հեղինակ, ճարտարապետ Մխիթարիչը և այլոք:

Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմութիւն Հայոց, աշխատասիրությամբ` Կ. Մելիք-Օհանջանյանի, Երևան, 1961, էջ 207:
«ԺԳ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ», կազմեց՝ Մաթևոսյան Ա., Երևան, 1984, էջ 313: Ի դեպ, Թորոս գրչի ստեղծագործություններից հայտնի է 1262 թ. Հռոմում գրված «Նոր Կտակարան» ձեռագիրը:
«Դիվան հայ վիմագրության», պր. 1, Անի քաղաք, կազմեց Օրբելի Հ. Ա., Երևան, 1966, էջ 2 («Մխիթարիչի աշտարակ»-ը կառուցվել է 1215 թ.):
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 26:

Պատմություն
1220 թ․

Գանձակը ԺԳ դարում. 1220-ական թվականները գանձակեցիների համար իրար հաջորդած պատերազմական գործողությունների աննախադեպ ծանր ժամանակաշրջան էին:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 26:

1220 թ․

Գանձակը ԺԳ դարում. 1220/1221 թթ. Քուշխարայի ամիրայի օրոք Գանձակը գրավելու փորձ են անում մոնղոլները, սակայն բավարարվում են տուրքեր գանձելով. «...գնացին Գանձակ (Քանջա) քաղաքը, որը Առան երկրի մայր [քաղաքն] է, սակայն իմանալով նրա բնակիչների բազմամարդության և վրացիների (քուրջ) դեմ հաճախակի կռիվների ընթացքում ձեռք բերած քաջության ու անառիկության մասին, չհամարձակվեցին, այլ լուր ուղարկեցին՝ բնակիչներին պահանջելով դրամ ու զգեստներ: Սրանք ուղարկեցին ինչ որ պահանջվում էր և նրանք (թաթարները) հեռացան»:

«Արաբական աղբյուրներ. Իբն-ալ-Ասիր», հ. Բ, Երևան, 1981, էջ 303, 310:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 26:

1225 — 1226 թթ․

Գանձակը ԺԳ դարում. 1225/1226 թթ. Գանձակի պարիսպների տակ հերթական ջախջախիչ հարվածն են ստանում քաղաքը թալանելու մտադրությամբ այստեղ հասած վրացական զորքերը. «Նրանք իրենց ամբողջ ուժը գործադրեցին, որովհետև Գանձակի ժողովուրդը բազմամարդ էր, շատ ուժեղ և վրացիների հետ հաճախակի ընդհարումների հետևանքով մեծ քաջություն էր ձեռք բերել: Երբ վրացիք հասան նրանց մոտ, մերձեցան ու մի քանի օր կռվեցին բնակիչների հետ, որոնք պարիսպների ետևում էին և նրանցից ոչ ոք չէր երևում: Սակայն մի օր Գանձակի մարդիկ քաղաքից դուրս եկան իրենց զորքերի հետ միասին և վրացիների հետ սաստիկ ու համառ կռիվ տեղի ունեցավ քաղաքից դուրս: Երբ վրացիք այս բանը տեսան, համոզվեցին, որ իրենք ի վիճակի չեն քաղաքը գրավել և հեռացան այն բանից հետո, երբ Գանձակի բնակիչները նրանց պարտության էին մատնել»:

«Արաբական աղբյուրներ. Իբն-ալ-Ասիր», հ. Բ, Երևան, 1981, էջ 317:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 26:

1225 թ․

Գանձակը ԺԳ դարում. նույն տարում (1225 թ.) Գանձակը գրավում է Խորեզմշահ սուլթան Ջալալ-էդ-Դինը. «...եկն նա ի քաղաքն Գանձակ և առ զնա»:

Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմութիւն Հայոց, աշխատասիրությամբ` Կ. Մելիք-Օհանջանյանի, Երևան, 1961, էջ 224:
Տե՛ս նաև՝ «Արաբական աղբյուրներ. Իբն-ալ-Ասիր», հ. Բ, Երևան, 1981, էջ 322:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 26:

1229 թ․

Գանձակը ԺԳ դարում. 1229 թ. Գանձակն ավերում են մոնղոլ-թաթարները. «Եւ յանկարծակի հասին զօրքն թաթար, և պատեցին զքաղաքն յամենայն կողմանց, և մարտ եդեալ՝ մարտնչէին ընդ նմա բազում մեքենայիւք. և հարին զայգեստանն, որ շուրջ զքաղաքաւն էին: Ապա փլուցին և զպարիսպ քաղաքին փիլիկուանօք յամենայն կողմանց. և ոչ ոք եմուտ ի քաղաքն ի թշնամեացն, այլ վառեալք զինու՝ պահեցին զքաղաքն շաբաթ մի: Իսկ բնակիչք քաղաքին իբրեւ տեսին, թէ առաւ քաղաքն ի թշնամեացն, մտեալ իւրաքանչիւր ոք ի տուն իւր՝ այրեաց ի վերայ իւր զշինուածն, զի մի՛ անկցի ի ձեռս թշնամեացն. և այլք այրեցին զամենայն, որ ինչ ծախիւր ի հրոյ, և ինքեանք միայն մնացին: Եւ զայն տեսեալ թշնամեացն՝ առաւել ևս ի ցասումն բարկութեան բրդեցան և սուր ի գործ արկեալ, զամենեսեան ճարակ սրոյ ետուն՝ զարս և զկանայս և զմանկունս: Եւ ոչ ոք զերծաւ ի նոցանէ, բայց սակաւ գունդ մի զօրու՝ վառեալք զինու և ամենայն պատրաստութեամբ, պատառեցին զմի կողմ պարսպին ի գիշերի, և գնացին փախստական. և այլ սակաւ ինչ սինլքորք, զորս պահեցին և խոշտանգեցին՝ ցուցանել զգանձսն ուր պահեալ իցեն: Ապա զոմանս սպանին, և զկէսն գերի վարեցին. և ինքեանք բրեցին զայրեալ տունսն և հանին զորս գտին թաքուցեալ: Եւ զայս արարեալ զաւուրս բազումս՝ ի բաց գնացին»:

Տարբեր աղբյուրներ մոնղոլների կողմից Գանձակի ավերման տարեթիվը ցույց են տալիս 1229-1235 թթ. ընկած ժամանակահատվածում: Այդ տարեթվի հետ առնչվող տարաձայնությունների մասին տե՛ս՝ «Մանր ժամանակագրություններ», հ. Ա, կազմեց՝ Հակոբյան Վ. Ա., Երևան, 1951, էջ 29-30, ծանոթ. N 30:
Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմութիւն Հայոց, աշխատասիրությամբ` Կ. Մելիք-Օհանջանյանի, Երևան, 1961, էջ 236-237: Նաև՝ «...յաւելեալ յինքն անհուն բազմութիւն առաջնորդ ունելով զՉարմաղանն կոչեցեալ զօրապետ, գայ ի Գանձակ շահաստանի ի վեցհարիւր եօթանասուն և որս թուին. պաշարէ զնա աւուրս ինչ և առնու. և կոտորէ անողորմաբար, բաց ի մատաղ տղայոց և ի կանանց՝ յորս հաճէին» (Նաև՝ «...յաւելեալ յինքն անհուն բազմութիւն առաջնորդ ունելով զՉարմաղանն կոչեցեալ զօրապետ, գայ ի Գանձակ շահաստանի ի վեցհարիւր եօթանասուն և որս թուին. պաշարէ զնա աւուրս ինչ և առնու. և կոտորէ անողորմաբար, բաց ի մատաղ տղայոց և ի կանանց՝ յորս հաճէին» («Հաւաքումն պատմութեան Վարդանայ վարդապետի», Երևան, 2001, էջ 192-193): Նաև՝ «ՈՀԸ (1229) անհուն բազմութեամբ ելանէ Թաթարն, որ էր գլուխ զօրուն Չարմաղանն գայ հասանէ ի Գանձակ շահաստան, առնու զքաղաքն և կոտորէ անողորմաբար և զկանայս և զտղայս գերէին» («Մանր ժամանակագրություններ», հ. Բ, կազմեց՝ Հակոբյան Վ. Ա., Երևան, 1956, էջ 139): Նաև՝ «Անցան Արաքսն ու գնացին Գանձակ, որը խիստ ամրացված էր, և երեք օր կռվելուց հետո թաթարներն անմիջապես գրավեցին: Ներս մտան քաղաք, ավերեցին ու բազում մարդկանց կոտորեցին, որովհետև Մուհամեդի քարոզած կրոնը հակակրելի համարեցին» («Վրաց ժամանակագրություն», թարգմանությունը հին վրացերենից, առաջաբանը և ծանոթագրությունը Պարույր Մուրադյանի, Երևան, 1971, էջ 71): Նաև՝ «...եկն ազգն նետողաց և զմայրաքաղաքն Գանձակ հիմն ի վեր արարեալ՝ կոտորեաց զմարդ և զանասուն և զբազումս ի քրիստովնէիցն» (ԺԳ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ», կազմեց` Մաթևոսյան Ա., Երևան, 1984, էջ 183): Նաև՝ «ՈՁ (1231 թվին առաւ Գանձակ քաղաք ի թաթարէն և կոտորեցաւ անչափ մարդ և կանայք և մանկունք, գերեցան քրիստոնեայք և պարսիկք առհասարակ» («Մանր ժամանակագրություններ», հ Ա, կազմեց`Հակոբյան Վ. Ա., Երեւան, 1951, էջ 26): Նաև՝ «Թուին ՈՁ թաթարն զԽորազմն կոտորեաց և էառ զԳանձակ» (Առաքել Դաւրիժեցի, Գիրք Պատմութեանց, Երևան, 1990, էջ 469): Նաև՝ «Եւ ի յաջորդ ամի դիմեալ ի վերա Գանձակայ՝ սկսան պատերազմիլ ընդ նմա ուժգին, և վտանգեցին զպարիսպ նորա: Քաղաքացիքն թէպէտև քաջութեամբ վանէին զնոսա, բայց իբրև տեսին՝ եթէ կարի սաստկացաւ պատերազմ նոցա ի վերա իւրեանց, հատին զյոյս ազատութեան անձանց: Եւ ապա հնարս փախստեան խորհելով՝ նախ թաղեցին զստացուածս իւրեանց զամենայն ի գետնի, և արկին հուր ի տունս, զի մի թշնամեացն յաւարի առեալ՝ լիասցին ընչիւք իւրեանց. և ապա կործանեալ ի ներքուստ զմիւս կողմն պարսպին՝ սկսան փախչիլ: Զայն տեսեալ թաթարաց՝ յարձակեցան ի ներքս, և կոտորեցին զամենայն մնացեալ մարդ՝ բաց ի մանկանց և ի մանկամարդաց. և ապա սկսան պեղել զայրեալ տեղիսն. յորս և գտին ստացուած բազում յոյժ: Եւ թողեալ զքաղաքն այնպէս քանդէալ՝ դարձան ի բանակատեղ իւրեանց ի Մուղան...» (Չամչեանց Մ., Պատմութիւն Հայոց ի սկզբանէ աշխարհի մինչև ցամ տեառն 1784, հ. Գ, Վենէտիկ, 1786, էջ 206):
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 26-27:

13 դ․

Գանձակը ԺԳ դարում. 4 ամիս քաղաքը մնում է ամայի, թալանված ու ավեր, մինչև որ «...հրաման ետուն շինութեան քաղաքին: Եւ եկին ժողովեցան առ սակաւ սակաւ և սկսան շինել զնա՝ բայց ի պարսպէն»:

Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմութիւն Հայոց, աշխատասիրությամբ` Կ. Մելիք-Օհանջանյանի, Երևան, 1961, էջ 237:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 27:

1253 — 1255 թթ․

Գանձակը ԺԳ դարում. 1253-1255 թթ. Գանձակ այցելած ֆլամանդացի ճանապարհորդ, ուղեգրող Վիլլեմ Ռուբրուքը նշել է. «...լեռների ստորոտում գտնվում է մի մեծ քաղաք Գանջե (Գանձակ) անունով, որ ժամանակով նրանց մայրաքաղաքն էր և արգելք էր հանդիսանում վրացիների իջնելուն դեպի այս հովիտը...»:

Հակոբյան Հովհ., Ուղեգրություններ, հ. Ա, Երևան, 1932, էջ 12:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 27:

1229 թ․

Գանձակը ԺԴ-ԺԵ դարերում. մոնղոլ-թաթարական արշավանքը (1229 թ.), ամենայն հավանականությամբ, այն աստիճան կորստաբեր է եղել Գանձակի համար, որ դրանից հետո և հաջորդ երկու հարյուրամյակներում քաղաքի մասին հիշատակությունները գրեթե հազվադեպ են:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 27:

1541 թ․

Գանձակը ԺԶ դարում. 1541 թ. Գանձակը նվաճում է պարսից շահ Թահմազը. «Շահ Թահմազ, որդի շահ Իսմայիլին նստաւ թախտ թվին ՋՀԵ (1526): Եւ թվին ՋՂ (1541) գնաց էառ Երևան, Գանջայ, Շամախի...»:

«Մանր Ժամանակագրություններ», հ. Բ, կազմեց՝ Հակոբյան Վ. Ա., Երևան, 1956, էջ 427:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 27.

1552 թ․

Գանձակը ԺԶ դարում. 1552 թ. Գանձակի կուսակալ է նշանակվում Շահվերդ սուլթանը. «Շահվերդ սուլթանը՝ Գանձակի (Գանջայի) տերը՝ որը ղաենից կուսակալ էր նշանակված...»:

Մելիքսեթ-Բեկ Լ. Մ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. Բ, Երևան, 1936, էջ 111:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 27:

1578 — 1579 թթ․

Գանձակը ԺԶ դարում. 1578/1579 թթ. գանձակեցիները զոհ են գնում ոչ միայն տարածված համաճարակին, այլ նաև Օսման զորապետի արշավանքին. «Քրոնիկոնի 266-ին (1578) խոնթքարի զորքն ելավ և նվաճեց Թավրիզն, Երևանը, Գանձակը...»:

Մելիքսեթ-Բեկ Լ. Մ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. Բ, Երևան, 1936, էջ 137: Տե՛ս նաև՝ Առաքել Դաւրիժեցի, Գիրք Պատմութեանց, Երևան, 1990, էջ 458-459: Նաև՝ 1578 թ. Լալա փաշան «...էառ զԳանձակ, որ է Կէնճէ...» կամ «...եհաս Օսման փաշայն բազմութեամբ ի կողմանցն Կովկասու և թաթարաց յերկիրն Աղուանից ի Շիրուան. և անցեալ յայսկոյս կուր գետոյ՝ ասպատակ սփրեաց, և յաւարի էառ զամենայն երկիրն, զՊարտաւ, զԳանձակ...» (Չամչեանց Մ., Պատմութիւն Հայոց ի սկզբանէ աշխարհի մինչև ցամ տեառն 1785, հ. Գ, Վենետիկ, 1786, էջ 530):
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 27:

1580 թ․

Գանձակը ԺԶ դարում. 1580 թ. սուլթան Մուրադը, ի թիվս Թավրիզի, Երևանի, Արաշի և Շամախիից մինչև Ալանների երկիրը, գրավում է նաև Գանձակը. «Իսկ ի 1029 թուականիս՝ գան զօրք բազումք ի Բիւզանդիոյ հրամանաւ սուլտան Մուրատի կայսեր. որոց եկեալ մտանեն ի սահմանս պարսից տէրութեան՝ և առին զԹաւրէզ, զԵրևան, զԳանձակ, զԱրաշ, զՇամքոր և մինչ յանդր քան զդուռն ալանաց»:

Խաչատուր աբեղայի Ջուղայեցւոյ, Պատմութիւն Պարսից, Վաղարշապատ, 1905, էջ 101:
Տե՛ս նաև՝ «Մանր Ժամանակագրություններ», հ. Բ, կազմեց՝ Հակոբյան Վ. Ա., Երևան, 1956, էջ 516:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 27:

1585 թ․

Գանձակը ԺԶ դարում. 1585 թ. «Ի թվին ՌԼԴ (1585) Օսման փաշան անթիւ հեծելով գնաց իառ ... զԿանճա ...»:

«Մանր ժամանակագրություններ» հ. Ա, կազմեց` Հակոբյան Վ. Ա., Երևան, 1951, էջ 173:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 27:

1588 թ․

Գանձակը ԺԶ դարում. 1588/1589 թթ. Մուրադ սուլթանը ոմն Ֆահրադի ուղարկում է Գանձակ՝ «կարմրագլուխներին» պատժելու և տեղում բերդ կառուցելու համար. «Իսկ ի ՌԼԷ (1588) թվականին դարձեալ հրաման ել Մուրատ խոնդկարէն յումեմն Ֆահրատ կոչեցելոյ, ... զզօրապետութիւն կողմանս յարևելից յետ Լալային, ... առաքեաց ի վերայ Գանճայոյ՝ հեռացուցանել զմնացեալ սակաւ Կարմրագլուխքն, որ յանդ և շինել ի նմա բերդ և դառնալ. որ և եկն իսկ ծանր զօրու և արար ըստ հրամանի խօնդքարին...: Եւ ինքն դարձաւ և շինեաց բերդ ի Գանճայ և կարգեաց ի նմա զաւրս...»:

«Մանր ժամանակագրություններ» հ. Բ, կազմեց` Հակոբյան Վ. Ա., Երևան, 1956, էջ 246:
Տե՛ս նաև «ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ», հ. Ա, կազմեցին՝ Հակոբյան Վ., Հովհաննիսյան Ա., Երևան, 1974, էջ 217: Նաև՝ «Փահրատ փաշէն, որ Գանճայ առաւ. թիւն ՌԼԸ (1589) էր» («Մանր ժամանակագրություններ» հ. Ա, կազմեց` Հակոբյան Վ. Ա., Երևան, 1951, էջ 145:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 27:

1603 թ․

Գանձակը ԺԷ դարի առաջին կեսին. հայտնի է, որ 1603 թ. Շահ-Աբասը Թավրիզը գրավելուց հետո Ամիրգունա խանին ուղարկում է Գանձակ՝ թուրքական զորքին դիմագրավելու համար. «...Եւ նա գնացեալ ի Գանջայ եկաց ամիսս երկուս, և իբրև գիտաց թէ տկար են Օսմանցիքն՝ և ո՛չ կարեն զայն առնել, յայնժամ զերկիրն Գանձակայ՝ ուր և կարաց հասանել, հրոյ ճարակ տուեալ և սրով մաշեալ, զորս կոտորեաց և զորս աւարեալ գերեաց աղխիւք և ընտանեօք և բերեալ էած յԵրևան ի լիութիւն և ի յղփութիւն բանակին Պարսից»:

Հարկ է նշել, որ սկզբնաղբյուրների պարունակած տվյալները Գանձակի գրավման տարեթվի առնչությամբ միանշանակ չեն և տատանվում են 1603-1606 թթ. միջակայքում:
Խաչատուր աբեղայի Ջուղայեցւոյ, Պատմութիւն Պարսից, Վաղարշապատ, 1905, էջ 70: Նաև՝ «...1012 (1603) թվականին աջեմները գրավելով Գենջեն ու Շիրվանը...» («Թուրքական աղբյուրներ. Էվլիյա Չելեբի», հ. Գ, կազմեց Սաֆրաստյան Ա., Երևան, 1967, էջ 82): Նաև՝ «ՌԾԴ (1605) թվին Գանջա առաւ» («Մանր ժամանակագրություններ» հ. Ա, կազմեց` Հակոբյան Վ. Ա., Երևան, 1951, էջ 146): Նաև՝ «ՌԾԴ (1605)-ին Գանձակ էառ» («Մանր ժամանակագրություններ» հ. Բ, կազմեց` Հակոբյան Վ. Ա., Երևան, 1956, էջ 272): Նաև՝ «Գենջեյի բեյլերբեյին՝ Մուհամմեդ փաշան յոթ ամիս պաշարված մնաց: Գիշեր և ցերեկ անդադար կռվեց, բայց ի վերջո, երբ պաշարվածներն օգնություն ստանալու հույսը կորցրին «ամանով» հանձնվեցին» («Թուրքական աղբյուրները Հայաստանի, հայերի և Անդրկովկասի մյուս ժողովուրդների մասին», հ. Ա, կազմեց Սաֆրաստյան Ա., Երևան, 1961, էջ 55): Տե՛ս նաև՝ հ. Բ, Երևան, 1964, էջ 94:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 28:

17 դ․

Գանձակը ԺԷ դարի առաջին կեսին. պատմական նույն անցքերի վերաբերյալ ուշագրավ վկայություն է թողել իսպանացի հոգևորական Անտոնիո դե Գուվեան: Ըստ նրա, երբ դեռ Երևանը պաշարման մեջ էր, Շահ-Աբասը Շիրվանն ու Ղարաբաղն ասպատակելու համար ուղարկում է իր զորավարներից Հուսեյն խան Զիյադօղլի Կաջարին, որը «...սկսեց այրել գյուղերը, հնձել բերքը և ավերել ամեն ինչ, որ գտնվում էր Գյանջայի շրջակայքում ու այս միջոցով ստիպել ամրոցում ապաստանած փաշային բռնվել մարտի... սպանվեցին չորս հազար թուրքեր... և շրջակա գյուղերի ու ավանների ավարի հետ ներկայացան թագավորին՝ նրան նվիրելով բազմաթիվ այլ իրերի հետ տասներկու հազար ստրուկ կանայք, մեծ մասամբ աղջիկներ»:

Relation des grandes guerres et victoires obtenues par le roy de Perse Chah Abbas contre les empereures de Turquie Mahomet et Achmet son fils. Par le P. Fr. Anthoine de Gouvea, traduit de l’originale portugais. Rouen, 1646, p. 246. Տե՛ս նաև՝ Զուլալյան Մ., Հայ ժողովրդի XIII-XVIII դարերի պատմության հարցերը ըստ եվրոպացի հեղինակների, գիրք Ա, Երևան, 1990, էջ 142:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 28:

1604 թ․

Գանձակը ԺԷ դարի առաջին կեսին. 1604 թ. «Գէնջոյ ղուլն երետ Թէռէտաման խիստ կոտորեց...»: Նույն թվականին քաղաքը հիշվում է նաև գերիների վաճառքի փաստի առնչությամբ. «Տարան ի քաղաքն Գանձակոյ վաճառեցին որդիքն ի վերայ հարցն, կինն ի վերայ յայրսն, որն Ճ (100) մարչիլ, որն Ծ (50), այլ աւել և պակաս»:

«ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ», հ. Ա, կազմեցին` Հակոբյան Վ., Հովհաննիսյան Ա., Երևան, 1974, էջ 133-134:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 28:

1606 թ․

Գանձակը ԺԷ դարի առաջին կեսին. 1606 թ. գարնանը Շահ-Աբասին հաջողվում է թուրքերից գրավել Գանձակի բերդը և տեր նշանակել Աղսաղ Մահմադ խանին. «...ի ժամանակս գարնան ժողովեաց զամենայն զօրս իւր՝ և գնաց ի վերայ զօրացն Օսմանցւոց՝ որք տակաւին էին ի քաղաքին Գանձակայ՝ որ է Գանջայ, յորում ամի էր թուականն մեր ՌԾԵ. և ի հասանելն անդր շրջապատեալ զբերդն նստաւ ի վերայ: Եւ զերկիրն ամենայն գրաւեալ ընդ իւրով իշխանութեամբն և պահէր ի խաղաղութեան, հրաման արարեալ իւրոց զօրացն մի՛ զոք խուել՝ և մի՛ զոք բռնադատել ի բնակչաց երկրին, ուստի լցեալ լինէր ամենայն պիտոյք նոցա՝ մարդկան և անասնոց: Եւ ինքն շահն ուշ եդեալ գործոյ պատերազմին՝ զի առցէ զբերդն պէս պէս հնարիւք: Եւ մինչ ետես շահն թէ սակաւ ինչ երկարի գործ պատերազմին ձուլեաց անդէն երկուս թօփս մեծամեծս, հզօրս և ուժգնաբաղխս որոց ի ձգելն կարի փլուցանէր զպարիսպ բերդին. և սովաւ յոյժ վտանգ լինէր Օսմանցւոցն: Ի վերջոյ ամենայն պատերազմին՝ բնակիչք բերդին զօրքն Օսմանցւոց հայէին շուրջ զինքեամբ, զի ոչ յուստեքէ գոյր նոցա օգնական՝ ոչ յիւրեանց շրջակայ քաղաքացն, նաև ոչ ի դրանէ թագաւորին իւրեանց...: Այլ և փաշայն Գանջայու անկեալ էր ի պատերազմին՝ որոյ անունն էր Զընջիլղռան Ալի փաշայ: Այլ և նոր ձուլեալ թօփն կարի փլուցանէր զպարիսպն. վասն որոյ յամենայն կողմանց ի նեղ անկեալք Օսմանցիքն ետուն զբերդն Պարսից: Իբրև էառ շահն զբերդն Գանձակայ՝ տիրեաց ամենայն երկրին և կարգեաց անդէն իշխեցող զոմն՝ որում անունն էր Աղսաղ Մահմատ խան»:

Առաքել Դաւրիժեցի, Գիրք Պատմութեանց, Երևան, 1990, էջ 112-113, նաև՝ էջ 478 («...Շահաբասն գնաց ի վերայ Գանջայու և էառ զնա յՕսմանցւոյ): Տե՛ս նաև՝ «ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ», հ. Ա, կազմեցին` Հակոբյան Վ., Հովհաննիսյան Ա., Երևան, 1974, էջ 207 (ի դեպ, ձեռագիր հիշատակարանում Գանձակի բերդի գրավման դեպքերի նկարագրությունը մնացել է անավարտ), նաև՝ էջ 218-219 («...եկեալ նստաւ ի վերայ բերդին Գանջայոյ Դ (4) ամիսս, ապա էառ և կողոպտեաց անխնայաբար»): Նույն դեպքերին է անդրադարձել նաև Դավիթ Գեղամեցի գրիչը՝ 1610 թ. գրած չափածո հետևյալ տողերով. «Յորժամ յաղթեաց մեծ վազ[րին], Եկեալ ի վրայ Գանճու քաղքին, Նըստան բոլոր շուրջ ըզբերդին, Չորս ամիս ապա առին: Սուր ի վերայ նոցա եդին, Ումար ազգն կոտորեցին, Քըսան հազար այլ աւելին, Որք բնակեալ էին ի մէջ բերդին» («ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ», հ. Ա, կազմեցին` Հակոբյան Վ., Հովհաննիսյան Ա., Երևան, 1974, էջ 367): Նաև՝ «Էառ ի ձեռաց Օսմանցոց ... զԳանջայ...» («Մանր ժամանակագրություններ» հ. Բ, կազմեց` Հակոբյան Վ. Ա., Երևան, 1956, էջ 428): Նաև՝ «ՌԾԵ (1606) թվին զԳանճայ էառ» («Մանր ժամանակագրություններ», հ Ա, կազմեց` Հակոբյան Վ. Ա., Երեւան, 1951, էջ 145):
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 28:

17 դ․

Գանձակը ԺԷ դարի առաջին կեսին. Շահ-Աբասը քաղաքը գրավելուց հետո ձեռնամուխ է լինում Գանձակի կառուցապատման գործին. «...Գյանջան ընկավ Շահ-Աբասի տիրապետության ներքո, որն էլ հենց ինքը գծեց քաղաքի հատակագիծը, նրա կառուցապատման համար հատկացրեց հսկայական գումար, հրամայեց կառուցել երեք մզկիթ Իտամզադեում, որտեղ այժմ կանաչ մզկիթն է, և բնակիչներին ազատեց հարկերից ու պարտականություններից: Ապագա սերունդների հիշողության համար քաղաքին տվեց Աբաս-Աբադ անունը, այսինքն՝ Աբասի կառույցներ, իսկ մյուս քաղաքների նկատմամբ գերակշռություն ունենալու համար այն անվանեց Շիրվանի բանալի»: Պարսկաստան մեկնելիս Շահ-Աբասը Գյանջայի խանության կառավարիչ է նշանակում Աբաս-Ղուլի-Խան Զիատխանովին:

“Кавказский календарь на 1850 г.”, Тифлис, 1849, с. 48 (բնագրում՝ “...Ганжа подпала подъ власть Шахь-Аббаса, который самъ начерталъ планъ города, выдал для устройства его огромную сумму, приказалъ построить три мечети въ Итамзаде, гдъ теперь зеленая мечеть, и освободилъ жителей отъ податей и повинностей. Въ память будущимъ поколъниямъ онъ далъ городу название Аббасъ-Абада, т. е. постройки Аббаса, а въ преимущество предъ другими городами, назвалъ его ключемъ Ширвана”).
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 28-29:

1607 թ․

Գանձակը ԺԷ դարի առաջին կեսին. հայտնի է, որ 1607 թ. գերեվարված շատ մարդկանց «Գանջոյ քաղաքէն» ազատել է պարոնտեր Օհանը:

«ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ», հ. Ա, կազմեցին` Հակոբյան Վ., Հովհաննիսյան Ա., Երևան, 1974, էջ 283: Ի դեպ, պարոնտեր Օհանը «գերությունից» ազատել է նաև մի շարք ձեռագրեր և նվիրել Սբ. Եղիշեի վանքին:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 29:

1612 թ․

Գանձակը ԺԷ դարի առաջին կեսին. 1612 թ. Թուրքիան ու Պարսկաստանը կնքում են հաշտության պայմանագիր, որը խախտվում է ընդամենը 4 տարի անց:

Լեո, Երկերի ժողովածու, հ. 3, Երևան, 1969, էջ 264:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 29:

1626 թ․

Գանձակը ԺԷ դարի առաջին կեսին. 1626 թ. քաղաքի վրա հարձակում են գործել վրացիները. պարսիկներն առանց դիմադրություն ցույց տալու դիմել են փախուստի. «...ազգն Վրաց՝ Մովրաւ ասին անուն նորայ, վասն մեր մեղաց եկեալ բազում հեծելաւք հասօ ի Գանձակ քաղաք, որ այժ[մ] Գանջայ ասի: Եւ ոչ ոք եգ անդ ազգէն ղզըլպաշի, քանզի [յ]որժամ լուան գալն Վրաց՝ փախըստական եղէն ի նմանէ»:

«ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ», հ. Բ, կազմեցին՝ Հակոբյան Վ., Հովհաննիսյան Ա., Երևան, 1978, էջ 206:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 29:

Գանձակը ԺԷ դարի առաջին կեսին. 1626 թվականին թուրքերը Էարիֆ փաշայի գլխավորությամբ վերստին տիրում են Գանձակին. «...էառ մեծաւ պատերազմաւ զքաղաքն Գանձակ բայց էր խնամակալ բնակչաց տեղւոյն»:

«Դիւան հայոց պատմութեան», գիրք Ժ, Թիֆլիս, 1912, էջ 440:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 29:

1633 թ․

Գանձակը ԺԷ դարի առաջին կեսին. 1633 թ. Գանձակն ամբողջությամբ ավերվել է. «...Թամուրազն [Գ]անջայ աւերեաց»:

«ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ», հատոր Բ, կազմեցին` Հակոբյան Վ., Հովհաննիսյան Ա., Երեւան, 1978, էջ 519:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 29:

1636 թ․

Գանձակը ԺԷ դարի առաջին կեսին. 1636 թ. Գանձակի խան է հիշվում Մուհամմեդը:

«Թուրքական աղբյուրները Հայաստանի հայերի և Անդրկովկասի մյուս ժողովուրդների մասին», հ. Ա, կազմեց` Սաֆրատյան Ա., Երևան, 1961, էջ 109:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 29:

Նկարագրություն
17 դ․

Գանձակը ԺԷ դարի առաջին կեսին. ԺԷ դարի կեսերին քաղաքի ոչ հեռու անցյալին ու ժամանակակից վիճակի նկարագրությանն անդրադարձած տեղագիր հեղինակները նշել են. «Այս քաղաքը Իրանի Շահ Թահմաս խանից 1014 (1605) թվականին ուժով գրավել է Ֆերհադ փաշան և իշխող է նշանակել Մուհամմեդ փաշային: Սակայն աջեմները մեծաթիվ զինվորներով վեց ամիս շարունակ պաշարել են քաղաքը: Մուսուլման ղազինները, օգնություն չստանալու պատճառով, ստիպված են եղել բերդը հանձնել և հեռանալ: Սակայն աջեմները բոլորին ոչնչացրել են: Էյրի Ֆաթիհ սուլթան Մուհամմեդ խանը տեղեկանալով այդ մասին, դիմում է որոշ նախաձեռնությունների, որոնք, սակայն անհետևանք են մնում: Ներկայումս [Գենջեն] աջեմների ձեռքումն է և մեծ քաղաք է: Շահը բերդը քանդել է տվել: Քաղաքն ունի 6000 տուն, այգիներ ու պարտեզներ, ջամի, խան, բարեգործական շինություններ, բաղնիք, բեդիստան և բարեշեն շուկա: Քաղաքը գտնվում է այգիներով ու պարտեզներով հարուստ մի դաշտում, իսկ հարավից լեռներ են: Լեռները ևս ամբողջովին այգիներով են ծածկված: Գենջեի թթի մետաքսը հայտնի է ամենուրեք: ...Այս քաղաքը իշխանության կենտրոնն է: Ունի 3000 նեոքեր, քարտուղար, քալանթար, դարուղա, կադի և դատավորներ...» կամ «Գենջեն՝ Երևանից չորս մերհելե դեպի արևելք ընկած հարթավայրում մի քաղաք է այգիներով և պարտեզներով: Ունի շատ առատ թուզ և պտուղներ: Քաղաքը կառուցել է Ռումի Իսքենդերը, իսկ Կուբադ Բին-ֆիրուզը այն նորոգել է: Անցյալում եղել է շատ մեծ և բարեշեն քաղաք: Դեռևս կան մեծ շենքերի մնացորդներ: Շատ ընտիր են նուռը, խաղողը և կաղինը»:

«Թուրքական աղբյուրներ. Էվլիյա Չելեբի», հ. Գ, կազմեց Սաֆրաստյան Ա., Երևան, 1967, էջ 86:
«Թուրքական աղբյուրները Հայաստանի հայերի և Անդրկովկասի մյուս ժողովուրդների մասին», հ. Բ, կազմեց` Սաֆրատյան Ա., Երևան, 1964, էջ 14:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 29:

Պատմություն
1663 թ․

Գանձակը ԺԷ դարի երկրորդ կեսին. 1663 թ. Գանձակի խանության կառավարումը ստանձնում է Ուղուրլու խանը. «Թիւն ՌՃԺԲ (1663) էր, որ Մըրթուզա Ղուլի խանն մեռաւ, խանութիւնն տուին Յօղըրլու խանին»:

«Մանր ժամանակագրություններ», հ Ա, կազմեց`Հակոբյան Վ. Ա., Երեւան, 1951, էջ 289:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 29:

Երկրաշարժ
1668 թ․

Գանձակը ԺԷ դարի երկրորդ կեսին. 1668 թ. հունվարի 4-ին երկրաշարժ է գրանցվել նաև Գանձակում. «...ՌՃԺԷ (1668) յաւուր նաւակատեաց Յայտնութեան տեառն մերոյ ի լուսանալ առաւօտին, որ յասելն փառք ի բարձունս, ահագին որոտմամբ եւ սաչիւն դողաց երկիրն Շամախու, Գանճայու եւ Թիւլիսու եւ Երեւանա»:

Հակոբ Կարնեցու ժամանակագրությունը XVII դ., «Մանր ժամանակագրություններ», հ Ա, կազմեց`Հակոբյան Վ. Ա., Երեւան, 1951, էջ 243-244:
Տե՛ս նաև՝ Առաքել Դաւրիժեցի, Գիրք Պատմութեանց, Երևան, 1990, էջ 522-523:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 29:

Պատմություն
18 դ․

Գանձակը ԺԸ դարում. այս դարը քաղաքի համար եղել է նույնքան փոթորկալից ու պատերազմաշատ, որքան, թերևս նախորդ բոլոր դարերը: Նախ 1721 թ. քաղաքի վրա հարձակվում են լեզգիները, որոնք իրենց հետ թալան տանելու փոխարեն ավելի քան 1000 սպանված են թողնում քաղաքի փողոցներում և փախչում. «...ազգէն Լազկացն թուով ոչ սակաւ քան զութ հազար, եկն ի վերայ քաղաքին Գանջայու մինչեւ եմուտ ի պողոտայն (այսինքն Քուջան), որ ի կողմն Սութօքուլան անուն գեղջն, թոյլ տալով քաղաքացւոցն: Եւ յորժամ մտին ի ներսն, ապա յարեան քաղաքացիքն և կալան աստի և անտի զանցս գնացից նոցա, և կոտորեցին ի նոցանէ մինչեւ ի հազար քսան և մի ոգիս աւելի կամ պակաս. և ոչ ինչ կարացին առնել. այլ յետս դարձեալ ամօթով գնացին ի տեղիս իւրեանց»:

«Պատմութիւն համառօտ Աղուանից երկրի յօրինեալ ի Տ. Եսայի Աղուանից կաթողիկոսէ Հասան Ջալալեանց», Յերուսաղէմ, 1868, էջ 24:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 29:

1724 թ․

Գանձակը ԺԸ դարում. Էրզրումի կառավարիչ Իբրահիմ փաշան Թիֆլիսը գրավելուց մեկ տարի անց՝ 1724 թ. աշնանը, պաշարում է Գանձակը. «Սկզբում այս արշավանքը իր համար բարեհաջող ելք ունեցավ: Նա նախ առանց դիմադրության հանդիպելու գրավեց հայերի արվարձանը, սակայն քաղաքի բնակիչները գոտեպնդվելով եկան հարձակվեցին մինչև իսկ իր ճամբարը: Այս հանդուգն գործողությունը իր անսպասելի արդյունքն ունեցավ: Բոլոր կողմերից պաշարված թուրքերը թողեցին հրետանին ու իրենց բեռները և բացահայտորեն բռնեցին փախուստի ճանապարհը: Այս ճակատամարտի ժամանակ թուրքերը կորցրին երեք հազար մարդ և խուճապի մատնված նրանց զորահրամանատարն իր բանակի մնացորդների հետ ստիպված նահանջեց Էրզրում՝ իր կառավարչության վայրը»:

Mamiye-Clairac, Histoire de Perse depuis le commencement de ce siecle, t. II, Paris, 1750, p. 121-122.
Տե՛ս նաև՝ Զուլալյան Մ., Հայ ժողովրդի XIII-XVIII դարերի պատմության հարցերը ըստ եվրոպացի հեղինակների, գիրք Ա, Երևան, 1990, էջ 199:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 30:

1734 թ․

Գանձակը ԺԸ դարում. 1734 թ. Գանձակ է մտնում Նադիր շահը. «ՌՃՁԳ (1734) թվին եկաւ Նադիր շահն Գանջու վերան, աշնան ժամանակին էր, որ եկն»: Նույն թվականին Մուղանի դաշտում գումարված մեծ ժողովին մասնակցում է «Կէնճէու Ուղուրլու խանն»:

«Մանր ժամանակագրություններ», հ Ա, կազմեց`Հակոբյան Վ. Ա., Երեւան, 1951, էջ 396:
Աբրահամ Կրետացի, Պատմություն, քննական բնագիր, ռուսերեն թարգմանություն, առաջաբան և ծանոթագրություններ՝ Ն. Կ. Ղորղանյանի, Երևան, 1973, էջ 94:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 30:

1735 թ․

Գանձակը ԺԸ դարում. 1735 թ. Գանձակը հիշվում է թուրք-պարսկական պատերազմների առնչությամբ: Արդյունքում դադարեցվում է պարսկական զորքերի կողմից Գանձակի երկամսյա պաշարումը. «Յորում ժամանակի պաշարեալ կայր Կէնճէն ի պարսից»:

Աբրահամ Կրետացի, Պատմություն, քննական բնագիր, ռուսերեն թարգմանություն, առաջաբան և ծանոթագրություններ՝ Ն. Կ. Ղորղանյանի, Երևան, 1973, էջ 47:
Նաև՝ Զուլալյան Մ., Հայ ժողովրդի XIII-XVIII դարերի պատմության հարցերը ըստ եվրոպացի հեղինակների, գիրք Ա, Երևան, 1990, էջ 215:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 30:

1735 թ․

Գանձակը ԺԸ դարում. 1735 թվականի մարտի 10-ին Գանձակի մոտ գտնվող պարսկական բանակատեղիում ռուս իշխան Սերգեյ Դմիտրիևիչ Գոլիցինը վավերացնում է Մերձկասպյան երկրամասերը Պարսկաստանին վերադարձնելու մասին պայմանագիրը:

“Кавказ”, 1903, N 261, с. 3.
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 30:

1736 թ․

Գանձակը ԺԸ դարում. hայտնի է, որ «Թահմազ ղուլին Կանջայ կալավ ՌՃՁԵ (1736)», իսկ «Հաջի չալաբին, որ եկաւ Կանջայ, կուրուն կոխեց ՌՄԱ (1752)»:

Հախումեան Աշ., Նիւթեր ազգային պատմութեան, «Արարատ», 1914, էջ 373:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 30:

1758 թ․

Գանձակը ԺԸ դարում. 1758 թ. սեպտեմբերի 13-ին Ղարաբաղի խանության հիմնադիր Փանահ խանը գրավում է Գանձակը. «ՌՄԷ (1758) թվին Փանահ խանն Գանջայ առաւ սուրբ Խաչին ժամանակն»:

«Մանր ժամանակագրություններ», հ Ա, կազմեց`Հակոբյան Վ. Ա., Երեւան, 1951, էջ 396:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 30:

1795 թ․

Գանձակը ԺԸ դարում. 1795 թ. պարսից շահ Աղա Մուհամմադ խանը Թիֆլիսն ավերելուց հետո հարձակվել է Գանձակի վրա և գրավել այն:

Միրզա Յուսուֆ Ներսեսով, Ճշմարտացի պատմություն, թարգմանությունը բնագրից, ներածությունը և ծանոթագրությունները Ք. Պ. Կոստիկյանի, Երևան, 2000, էջ 69:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 30:

1796 թ․

Գանձակը ԺԸ դարում. 1796 թ. ռուս գեներալ Վալերիան Զուբովն առանց դիմադրության հանդիպելու գրավում է քաղաքը. «...խորհուրդ հասարակախնամ կայսերուհի թագուհւոյն ռուսաց հասեալ՝ առաքէ զգունդս զօրաց զօրավարութեամբ Զուպով ձայնեալ զխրագլխի ’ի կողմանս Գանձակայ՝ տիրէ այնմ յամի 1796, յամսեանն դեկտեմբերի...», իսկ Գանձակի Ջավադ խանն իր հնազանդությունն ու հպատակությունն է հայտնում Ռուսաստանին: Նույն թվականին՝ Եկատերինա Ալեքսեևնա թագուհու մահից հետո, Զուբովը վերադառնում է Ռուսաստան, և Գանձակը վերստին անցնում է Ջավադ խանի տիրապետության ներքո. «...օրհասին մահու մեծի թագուհւոյն յաստեացս և յաջորդեալ յաթոռ արքայութեան նորին Կայսերական մեծութեան Աղէքսանդրի առաջնոյ՝ յետս տայ կոչել զայս զինուորութիւն, ’ի քաջայարմար մտադրութեանց. թողլով անդրէն զայնոսիկ ’ի տեղիսն ’ի ձեռս նոյն առաջին աւերչացն»: Օգտվելով ստեղծված իրադրությունից՝ Շուշիի Իբրահիմ խանը Գանձակի վրա համատեղ ուժերով հարձակվելու առաջարկով դիմում է վրաց Հերակլ արքային. «Քանի որ Թիֆլիսի ավերման ու այս բոլոր արյունահեղությունների պատճառը Գանձակի Ջավադ խանն ու Ջրաբերդի Մելիք Մեջնումն էին, դու Վրաստանի զորքով, ես էլ՝ Ղարաբաղի, ե՛կ միասին հարձակվենք Գանձակի վրա ու պատժենք նրանց»: Առաջարկն ընդունվում է: Արշավելով Գանձակի վրա՝ նրանց հաջողվում է զավթել այն. «Գանձակի ամրոցը պաշարում են և որոշ ժամանակ անց այն գրավում: Մելիք Մեջնունը սպանվում է, իսկ Ջավադ խանը անձնատուր է լինում և իր որդուն ու քրոջը որպես պատանդ հանձնում Իբրահիմ խանին»: Այդ դեպքերի մասին արժեքավոր տեղեկություններ ենք գտնում նաև Վարդան Օձնեցու մոտ. «...Իբրահիմ խանն Արցախայ, որ դաշնակից էր Հերակլ արքային վրաց և էր յայնժամ ի Տաղստան, վարձեալ անդէն երկոտասան հազար Կովկասային զօրս ղեկաց միաւորեաց ընդ ութ հազար զօրց դաշնակցին իւրոյ Հերակլայ չուեցին ի վերայ Ջաւադ խանին Գանձակայ ի 1796 ամի քսան հազարաւ, վասն հատուցանելոյ նմա զվրէժ աւերման Տփխիս քաղաքի, երեք ամիս պայման եդեալ և վարձ իւրաքանչիւր անձին էր եօթն կամ տասն հատ դադաք կտաւեայ և մէլ լիտր դմակ ոչխարի: Իսկ Ջաւադ խան պատրաստեցաւ պատերազմաւ դիմաւորել նոցա և հալածել յիւրմէ սահմանաց, բայց ոչ կարացեալ ամրացաւ ի բերդն, պաշարեաց Հերակլ զբերդն և ստէպ ռմբակոծէր զնոսա հուր տեղալով ի բերդն, և բերդականքն ոչ պակաս պատասխանէին նոցա, որոց հրամանատար էր հայազգի մէլիք Մէջլում, որ ի վերայ միոյ բրգաց բերդին վէրս ընկալեալ ի զօրաց Հերակլայ մեռանի...: Եւ յետ յիսնօրեայ պաշարման բերդին նուաճեալ ըստ ամենայնի զՋաւադ խան ի հաշտութիւն խօսեցաւ, պարտաւորեցաւ տալ զվարձս վարձեալ զօրականաց ղեկաց Կովկասու, և զքանի հատ գերիս տփխիսեցի, զոր ունէին ի Գանձակ Ջաւադ խանն և մէլիք Մէջլումն և այլք, ապա զմեծ մասն բնակչաց երկրին Գանձակայ վարեաց ի Վրաստան...»:

«Դիւան հայոց պատմութեան» (1780-1834), գիրք Ա-Բ, կազմ. Գիւտ քահանա Աղանեանց, Թիֆլիս, 1893, էջ 30:
Միրզա Յուսուֆ Ներսեսով, Ճշմարտացի պատմություն, թարգմանությունը բնագրից, ներածությունը և ծանոթագրությունները Ք. Պ. Կոստիկյանի, Երևան, 2000, էջ 72-73:
«Հայկական աղբյուրները Աղա Մուհամմադ խանի Անդրկովկասյան արշավանքների մասին (1795-1797 թթ.), աշխատասիրությամբ Ռ. Տ. Տիտանյանի, Երևան, 1981, էջ 191:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 30-31:

1800 թ․

1800 թ. լեզգիները Օմար խանի գլխավորությամբ, չկարողանալով դիմադրել ռուսաց զորքին, փախչում են Գանձակ, սակայն գանձակեցիները «սրերը մերկացրած» հարձակվում են նրանց վրա և շատերին կոտորում:

Միրզա Յուսուֆ Ներսեսով, Ճշմարտացի պատմություն, թարգմանությունը բնագրից, ներածությունը և ծանոթագրությունները Ք. Պ. Կոստիկյանի, Երևան, 2000, էջ 81-82:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 31:

19 դ․

Գանձակի գրավումը 1804, 1826 թթ. ԺԹ դարի սկզբին Այսրկովկասը վերստին քաղաքական պայքարի թատերաբեմ էր: 1803 թ. վերջերին ռուսական զորքերը, հետևազորի գեներալ Պ. Դ. Ցիցիանովի (1754-1806) գլխավորությամբ շարժվելով Թիֆլիսից Գանձակի ուղղությամբ, պաշարում են և 1804 թ. հունվարի 3-ին տիրում բերդին. «Թէպէտ քաջարի զօրք ռուսաց կառավարութեամբ կուսակալին Տփխիսոյ Դիմիտրիչ Ցիցիանովի պաշարեալ զամրոցն Գանձակայ (Կէնջէ)՝ յորում ամրացեալ է Ջաւատ խան բռնաւոր այլազգի, և մարտ եդեալ ընդ այն սաստկապէղ՝ առին մեծաւ յաղթութեամբ ’ի 1804 ամի, ’ի 3 ամսեանն յունվարի, յորում սպանեն զնոյն Ջաւատ խան և զփոքր զորդի նորա հանդերձ ընդ նոսա վառեալ զինուորօք աւելի քան հազար վեց հարիւր արանց յայլազգեաց անտի. այլ ’ի բազմութիւնէ ժողովրդոց հայազն բնակչաց քաղաքին ընդ մեծ և ընդ փոքր իբրև անձինք եօթն ’ի խռան անդ կոտորածի քաղաքին անկան հարեալ’ի հրացանիցն ռուսաց արտաքոյ գտանելով ’ի բոլոր հասարակութենէն՝ որք ժողովեալ յեկեղեցին և ’ի հրապարակ նորա, զերծան անվնաս»: Նույն դեպքերի մանրամասն նկարագրությունը գտնում ենք նաև Միրզա Ներսեսովի երկում. «1803/1220 թ. մի պատկառելի զորախմբով (Ցիցիանովը - Ս. Կ) շարժվում է դեպի Գանձակ: Երբ Ջավադ խանը լսում է իշխան Ցիցիանովի Գանձակին մոտենալու մասին, իր իշխանավորներին ու ավագանուն խորհրդակցության է հրավիրում: Բոլորը, սկսած ախունդից ու սեիդներից, իրենց համաձայնությունն են տալիս [Ցիցիանովին] դիմադրություն ցույց տալու հարցում՝ ասելով. ,,Ռուսաստանի բանակը ինչպե՞ս կարող է Գանձակի բերդը գրավել, երբ անգամ Նադիր շահը իր ողջ հզորությամբ հանդերձ չկարողացավ այն նվաճել,,: Երբ ռուսական զորքը հասնում է Գանձակի շրջակայքը, Ջավադ խանը, տեսնելով նրա զորքի փոքրաքանակ բազմությունը, իր բանակով կռվի է դուրս գալիս: ...Որոշ մարտերից հետո Ջավադ խանը փախուստի է դիմում և, ամրանալով Գանձակի միջնաբերդում, սկսում պաշտպանվել: Այնուհետև ռուսական բանակը մտնելով քաղաք՝ միջնաբերդը չորս կողմից պաշարում է և ամեն կողմից փակում այնտեղ տանող ճանապարհները: [Շուտով ամրոցի] պաշարներից մնում են միայն հրազենի գնդակներն ու ծուխը: Պաշարումից մեկ ամիս անց քաղաքի բնակիչները ծանր վիճակում են հայտնվում: Գլխավոր հրամանատարը հարձակման է նախապատրաստվում և Ֆեթր տոնի գիշերը ռուսաց բանակը ... գրոհի է անցնում և սկսում պարիսպներն ի վեր մագլցել: Հաղթական զորագնդերը երկու կողմից սկսում են պարիսպներն ի վեր մագլցել: Ջավադ խանը խիզախ հարվածներով պաշտպանվում էր, մինչև որ ռուս սպա Լիսանչևի գնդակից սպանվում է, որից հետո ամրոցը ևս գրավվում է: ...Զորավարը տեղի բնակչությանը կոտորելու հրաման է տալիս: Երեք ժամ անդադար սրերը կոտորում ու արյուն են հեղում, որից հետո գլխավոր հրամանատարը կարգադրում է դադարեցնել կոտորածը»:

«Դիւան հայոց պատմութեան» (1780-1834), գիրք Ա-Բ, կազմ. Գիւտ քահանա Աղանեանց, Թիֆլիս, 1893, էջ 174:
Միրզա Յուսուֆ Ներսեսով, Ճշմարտացի պատմություն, թարգմանությունը բնագրից, ներածությունը և ծանոթագրությունները Ք. Պ. Կոստիկյանի, Երևան, 2000, էջ 81, 86-87:
Նաև՝ Հախումեան Աշ., Նիւթեր ազգային պատմութեան, «Արարատ», 1914, էջ 373 («Ուրուսըն Կանջայ առավ ղաթլամ արաւ յունուարի... ումն էր ՌՄԾԳ (1804)»):
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 31:

Գանձակի գրավումը 1804, 1826 թթ. Պ. Դ. Ցիցիանովը Գանձակը գրավելուց հետո քաղաքի «անունը ի պատիվ Ելիզավետա կայսրուհու վերանվանում է Ելիզավետպոլ»:

Միրզա Յուսուֆ Ներսեսով, Ճշմարտացի պատմություն, թարգմանությունը բնագրից, ներածությունը և ծանոթագրությունները Ք. Պ. Կոստիկյանի, Երևան, 2000, էջ 87:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 31:

1814 թ․

Գանձակի գրավումը 1804, 1826 թթ. 1813 թ. հոկտեմբերի 12-ին կնքված Գյուլիստանի պայմանագրով քաղաքը մտնում է Գանձայի խանության մեջ՝ Ռուսաստանի կազմում:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 31:

1826 թ․

Գանձակի գրավումը 1804, 1826 թթ. հայտնի է, որ 1826 թ. սեպտեմբերի 4-ին ռուսական զորքով Գանձակ է մտնում գեներալ Վ. Գ. Մադաթովը (1782-1829). «Շամխորի ճակատամարտից մեկ օր անց գեներալ Մադաթովը Գանձակ է մտնում և կազմակերպում նրա կառավարումը: ...Պաշարման ծանր դրությունից հանում է Քիլիսաքենդի հայերին, որոնք իրենց կյանքի ու կայքի համար անհանգստացած ամրացել էին իրենց թաղամասերում: Նրանց մեծամեծները՝ ավագներն ու տանուտերերը ներկայանում են [Մադաթովին] ու ողջունում նրանց»:

Միրզա Յուսուֆ Ներսեսով, Ճշմարտացի պատմություն, թարգմանությունը բնագրից, ներածությունը և ծանոթագրությունները Ք. Պ. Կոստիկյանի, Երևան, 2000, էջ 131:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 31:

19 դ․

Գանձակը ԺԹ դ. երկրորդ կեսին. 1861 և 1872 թթ. երկրաշարժերից (երկրորդ դեպքում, որը տեղի էր ունեցել սեպտեմբերի 2-ին, Գանձակի հայերը ապաստան էին գտել Սբ. Հովհաննես եկեղեցում) քաղաքը չէր վնասվել:

“Кавказский календарь на 1863 г.”, Тифлис, 1862, с. 74.
«Արարատ», 1872, էջ 371:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 31:

1868 թ․

Գանձակը ԺԹ դ. երկրորդ կեսին. 1868 թ. փետրվարի 19-ին Գանձակը դառնում է նոր կազմավորված Ելիզավետպոլի նահանգի կենտրոնը:

Иксъ, Губернский городъ Елисаветополь, “Кавказ”, 1880, N 243, с. 1.
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 32:

Նկարագրություն
1870 թ․

Գանձակը ԺԹ դ. երկրորդ կեսին. 1870-ական թվականների վերջերին Գանձակ (Ելիզավետպոլ) այցելած «Կովկաս» թերթի թղթակիցը ահա այսպես հանգամանորեն է նկարագրել այն. «Ճարտարապետության տեսակետից դժվար է կամ ավելի ճիշտ հաստատապես անհնարին է Ելիզավետոպոլը քաղաք համարել: Դա ավերակների ինչ-որ անկարգ քաոս է, թաղված այգիների ծովի մեջ: ...Ձախակողմում ... տարածվում է քարե ցանկապատով շրջափակված քրիստոնեական գերեզմանոցը՝ եվրոպական ճարտարապետությամբ աչքի ընկնող մատուռով: Առջևում այգիներ են: Գերեզմանոցից անմիջապես հետո սկսվում է բուն քաղաքը: Այցելուներին ապշեցնում է փողոցների բացակայությունը: Դրանց առջևում ինչ-որ կեռ, անհավանական նեղ նրբանցքներ են՝ կեղտոտ և անհավասար: Այդ նրբանցքները երկու կողմերից եզերվում են հողե բարձր ցանկապատերով: Ցանկապատերից այն կողմ՝ աջ և ձախ կողմերում, երևում են աուլային տիպի խղճուկ հյուղակներ, և ինչ-որ տեղում աչքի են ընկնում չափազանց հին-ասիական ճարտարապետության տնակներ: ...նրբանցքների անկանոն լաբիրինթոսը ժամանակավորապես անհետանում է՝ իր տեղը զիջելով ինչ-որ դաշտի կամ ամենաանկանոն գծերով հրապարակի: Աջում երևում է հին պարսկական ամրոցը, որը ներկայում կիսովին քանդված է: Նրա ներսում երևում են զորամասային խղճուկ շինությունները, որոնցում գտնվում են Ելիզավետպոլի տեղական կադրային հրամանատարությունը և բանտը: Դրանցից այն կողմ ուղղափառ ոչ մեծ եկեղեցին է: Ամրոցից ձախ, կանգնած է մեծաչափ երկհարկանի անսվաղ մի կառույց, որը Ելիզավետոպոլի շրջանային դատարանի շենքն է: Այնուհետև իր վրա ուշադրություն է բևեռում շուկայական մեծ հրապարակը...: Դա Ելիզավետպոլի հանրահայտ «Շեյթան-շուկան» է: ...Հրապարակի հարավային կողմում Ալիևի մուսուլմանական մզկիթն է՝ բավականին ընդարձակ չափերով, կաթսայաձև գմբեթով և մզկիթի բակի մուտքի երկու կողմերում գտնվող երկու մինարեթներով: ...Այդ հրապարակից է սկսվում ավերակների վրա քաղաքի ոչ վաղուց առաջացած միակ խճուղային լայնարձակ փողոցը՝ անցկացված նախկին նահանգապետ իշխան Ն. Զ. Ճավճավաձեի նախաձեռնությամբ: Այդ փողոցը կոտրատված գծով ձգվում է մինչև Գյանջայի կամուրջը և այնուհետև շարունակվում մինչև հին հայկական եկեղեցին, քաղաքի հայկական թաղամասը, որը տարածվում է գետակի աջ ափին: Այսպես ասած՝ այն ելիզավետպոլյան փողոցների մարգարտահատիկն է և ողջ քաղաքի հպարտությունը: ...Մզկիթից ոչ հեռու գտնվում է քաղաքի միակ հյուրանոցը՝ «Կովկասը», մի շինություն, որն իրականում բավականին ընդարձակ է, սակայն ամենաանձևն է, ավելի շուտ ունի արևելյան իջևանատան, քան թե նահանգային քաղաքի հյուրանոցի ոճ»:

Иксъ, Губернский городъ Елисаветополь, “Кавказ”, 1880, N 243, с. 1-2 (բնագրում՝ “В архитектурном отношении трудно или, вернее сказать, решительно невозможно назвать Елисаветополь городом. Это какой-то безпорядочный хаос развалин, утопающих в целом море садов. ...Слева... расположено христианское кладбище, обнесенное каменным забором, с возвышающейся на нем часовней европейской архитектуры. Впереди сады. Тотчас после кладбища начинается самый город. Въезжающаго поражает отсутствие улиц. Перед ним какие-то извилистые, невероятно узкие переулки-грязные и неровные. Эти переулки обставлены с обеих сторон высокими земляными заборами. Направо и налево, за заборами, виднеются жалкия сакли чисто-аульнаго типа и кое-где попадаются домики допотопно-азиятской архитектуры. ...безпорядочный лабиринт переулков на время исчезает, уступая место чему-то в виде поля или площади с самыми неправильными очертаниями. Справа показывается старая персидская крепость, в настоящее время на половину разобранная. Внутри ея виднеются невзрачныя казарменныя постройки, в которых помещается Елисаветопольская местная кадровая команда и тюрьма. За ними православная церковь. Влево от крепости, одиноко, стоит размером в двух-этажное нештукатуренное здание-помещение Елисаветопольскаго окружнаго кладбища. Далее останавливает на себе внимание большая базарная площадь... Это знаменитый Елисаветопольский “Шайтанъ-базар”. ...На южной стороне площади-мусульманская Алиева учения мечеть, довольно обширных размеров, с котлообразным куполом и двумя, расположенными по обеим сторонам входа во дворе мечети, минаретами. ...От этой площади начинается, недавно возникшая на развалинах, единственная в городе шоссированная и уширенная улица, проложенная по инициативе бывшаго губернатора кн. Н. З. Чавчавадзе. Улица эта тянется ломанною линиею вплоть до моста через Ганжинку и продолжается далее, до старой армянской церкви, в армянской-же части города, расположенной на правом берегу речки. Это, так-сказать, перлъ елисаветопольских улиц и гордость всего города. ...Недалеко от мечети, на продолжении новой улицы, по левую ея сторону, стоит почти единственная въ городе гостиница “Кавказ”-здание, правда, довольно обширное, но в высшей степени безобразное, скорее тип восточнаго караван-сарая, нежели гостиницы в губернском городе”).
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 32:

1905-1906 թթ. հայ-թուրքական ընդհարումներ
1905 թ․

1905 թ. նոյեմբերի 18-ը Գանձակի և մերձակա թափառական ու նստակյաց թուրք ցեղախմբերի համար դառնում է մշտապես փայփայած, բայց իրագործելու համար հարմար առիթը ոչ միշտ ունեցած երազանքների իրականացման բաղձալի օր. «Մէկ քանի ժամուան մէջ հարիւրաւոր հայ խանութները կողոպտւեցին մինչև վերջին թելը, ապա քանդւեցին ու հրդեհւեցան: Իշխանութիւնները այստեղ եւս անտարբեր հանդիսատես: Ոստիկանութիւնը՝ թուրք: Նահանգապետը՝ նոյն վրացի Տակայշվիլին, որ յայտնապէս կը հովանաւորէր թալանչիները: Կը հովանաւորեր այն աստիճան, որ թոյլ տւաւ քաղաք մտնել անգամ հռչակաւոր ավազակապետ Դալի Ալիին, որ հալածւած էր իշխանութիւններու կողմէն իր բազմաթիւ ոճիրներուն համար: Դալի Ալին ներս խուժեց իր 300 հրոսակներով և միացած իրենց ցեղակիցներուն՝ իրագործեցին արիւնոտ դաւը (նոյեմբեր 18): Թալանի հետ՝ ջարդ, հրդեհ ու աւերած: Կայրւէին հայ հարուստներու հոյակապ տուներ, կը կողոպտւէին անգամ եկեղեցիներ: Կոտորւեցան շատ մը խանութատէրեր, կոտորւեցան մանաւանդ հայ մշակները, որ անհոգ կաշխատէին այգիներու մէջ: 100է աւելի սպանւածներ»: Ոգևորված ձեռք բերած թալանով՝ թուրք խաժամուժը, 3 օրվա ընթացքում համալրելով ուժերը, Դալի Ալիի գլխավորությամբ բուն հայոց թաղը (գետի աջափնյակը) ևս գրավելու ու ավարառելու մտադրությամբ վճռական հարձակման է անցնում նոյեմբերի 22-ի իրիկնադեմին: Սակայն մինչև լուսաբաց տևած համառ մարտերի արդյունքում թուրքերը ջարդվում են ու ետ շպրտվում. «Ժամը 9ին Բաղմանլարի թուրքաց դիրքերէն լսւեցան հրացաններու ձայներ, որոնք երթալով բազմացան, դարձան անընդհատ: Մեր դիրքերէն պատասխանեցին արագ և վճռաբար: Մեր ուժերը շարժւեցան ու իրենց օղակի մէջ առին հայկական քաղաքամասը, որ կը բռնէր ընդարձակ տարածութիւն: Պատկառելի ուժեր կեդրոնացան թուրքաց քաղաքամասի հանդէպ գտնւող մեր դիրքերում: Հրամանատար Համազասպը, շրջանապետներ և խմբապետներ՝ ամենքը հանդիսաւոր ու վեհօրէն լուրջ - վայրկեանի լրջութեան համապատասխան - մտեր էին իրենց դերերուն մէջ և սրտատրոփ կը հետևէին դէպքերուն: Քսան հազար հայերու լինել-չլինելու խնդիրն էր դրւած անոնց առջև... Ոտքի վրա էր և շտաբը. Ռոստոմ, Աբրահամ կը շրջէին դիրքերը և անհրաժեշտ կարգադրութիւններ կընէին: Հրացանաձգութիւնը երթալով կը սաստկանար: Թուրքերը կը կրակէին իրենց բոլոր դիրքերէն, որոնք կը ձգւէին գետի ձախ ափի երկայնութեամբ: Մերոնք կը պատասխանէին աջ ափի երկայնքով բռնած իրենց դիրքերէն: Շուտով լսւեցան կանոնաւոր զալպեր երկուստեք: Թուրքական զալպերուն հետ կը հնչէր սովորական «Եա՜ Ալի»ն: Թշնամին ճիգ կընէր իր բոլոր ուժերով խուժել հայոց քաղաքամասը: Ժամը 10ին կռիւը ահաւոր ծաւալ առաւ: Ողջ քաղաքը կը թնդար հրացաններու որոտէն: Երբեմն կորոտար և ռուսական թնդանօթը: Մերթ հայոց, մերթ թուրքաց ուղղութեամբ... «Շիտակ», «անաչառ» իշխանութեան կարգադրութեամբ: Աւելի յաճախ, սակայն, թնդանօթը կը գոռար հայ բանակի հասցէին: Ժամը տաս և կէսին թշնամի ուժերու մեծագոյն մասը ողղւեցաւ դէպի Դիք-Քիւչա կոչւած փողոցի գլուխը, ուսկից հնարաւոր էր անոնց ներխուժումը: Մեր խումբերէն մաս մը թռաւ դէպի այն կողմը: Թուրքերը յետ նահանջեցին, դիրք բռնելով շրջակայ այգիներու մէջ: Երկու գեղջուկ կտրիճներ՝ Փիբեցի Խաչատուրը և Բանանցեցի Տօնունց Նիկօլը՝ աներկիւղ նետւեցին թուրքական ժխորին մէջ, դուրս քշեցին թշնամին այգիներու դիրքերէն, աջ ու ձախ կոտորելով... և ի վերջոյ իրենք ալ սպանւեցին, զոհ գնալով իրենց արտակարգ խիզախութեան...»: Հայկական կողմը ևս մի քանի զոհեր է տալիս, բայց, ի վերջո, թուրքերի նկատմամբ տանում է լիակատար հաղթանակ:

Վարանդեան Մ., Հ. Յ. Դաշնակցութեան պատմութիւն, Երևան, 1992, էջ 348-350:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 32-33:

Պատմություն
1914 թ․

Գանձակը 1918-1920 թթ. հայտնի է, որ դեռևս 1914 թ-ից պանթուրքիստներն ու պանիսլամիստներն ակտիվ գործունեություն էին ծավալել իրենց գաղափարները Այսրկովկասի մահմեդականների շրջանում տարածելու ուղղությամբ: Գանձակում այդ գործում մեծ էր տեղի ուսուցիչ Միրզա Հուսեյն Ռաֆֆի-զադեի դերը:

Սարգսյան Ե., Թուրքիան և նրա նվաճողական քաղաքականությունը, Երևան, 1964, էջ 110:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 33:

1918 թ․

Գանձակը 1918-1920 թթ. 1918 թ. մայիսի 27-ին, երբ մուսավաթականները հայտարարում են Ադրբեջանի անկախ հանրապետության ստեղծումը, կառավարությունը հաստատվում է Գանձակում՝ մոլի ազգայնական Խան-Խոյսկու (տեղական նախկին բեկերից) գլխավորությամբ: Այդ կառավարությունը, որն իրականում թուրքական բանակի կամակատարն էր, Գանձակից Բաքու է փոխադրվում միայն թուրքերի կողմից Բաքուն գրավելուց հետո՝ 1918 թ. սեպտեմբերին:

Սարգսյան Ե., Թուրքիան և նրա նվաճողական քաղաքականությունը, Երևան, 1964, էջ 375, 422:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 33:

1918 թ․

Գանձակը 1918-1920 թթ. Թուրքական առաջին զորախմբերը մուտք են գործում Գանձակ 1918 թ. հունիսի 9-ին՝ Նուրի փաշայի (Էնվեր փաշայի խորթ եղբայրը) գլխավորությամբ: Դրանք հաջորդ օրը համալրվում են 5-րդ դիվիզիայի ստորաբաժանումներով: Երկու շարասյուներից բաղկացած թուրքական բանակը կազմված էր 257 սպայից և 5576 զինվորից: Տեղակայվելուց անմիջապես հետո թուրքերը սկսում են հայերի նկատմամբ կիրառել արտակարգ միջոցառումներ: Ռյուշտու բեյի վկայությամբ՝ թուրքական հրամանատարությունը նախ և առաջ գրավոր զգուշացմամբ հայերից պահանջել է «անհապաղ հավաքել զենքերն ու հանձնել թուրքերին, հակառակ դեպքում տեղն ու տեղը կգնդակահարվեին նրանք, ում մոտ կհայտնաբերվեր զենք»: Հայերը կամ գոնե նրանց հիմնական մասը, սակայն, ոչ միայն չեն հանձնել զենքերը, այլ մինչև իսկ դուրս են եկել անհավասար կռվի: Հիշյալ Ռյուշտու բեյը հաղորդել է. «Այսօրվա մարտերում մեր կորուստները կազմեցին 13 սպանված և 6 վիրավոր, սպանվածների թվում էր նաև մեկ սպա»: Թեև տեղեկություններ չկան հայերի կորուստների վերաբերյալ, սակայն հայտնի է, որ Նուրի փաշայի հրամանով հրետանային ռմբակոծության են ենթարկվել հայկական թաղամասերը: Վկայություններ են պահպանվել նաև թուրքական հրամանատարության կողմից հայերին «խաղաղեցնելու» նպատակով ծախսված արկղերի և արկղերով փամփուշտների թվի վերաբերյալ:

Ի դեպ, մեկ այլ ականատեսի վկայության համաձայն՝ թուրքերը Գանձակ են ներխուժել 1918 թ. մայիսի 28-ին. «...1918 թուի մայիսի 28-ին տաճիկները մտան Գանձակի քաղաքի հայոց մասը, տեղացի կռուող ոյժը գնաց Գետաշենի կողմերը առանց կռուի» (Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 2644, թ. 23):
Հարությունյան Ա. Հ., Թուրքական ինտերվենցիան Անդրկովկաս 1918 թ. և ինքնապաշտպանական կռիվները, Երևան, 1984, էջ 221-223:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 33-34:

1920 թ․

Գանձակը 1918-1920 թթ. հայտնի է, որ 1920 թ. հունվարի 9-ին վրաց մենշևիկների ղեկավար Նոյ Ժորդանիայի գործուն մասնակցությամբ մուսավաթականները հարձակվել են ռազմաճակատից տուն վերադարձող և Շամխոր, Դալյար, Աղստաֆա ու այլ կայարաններում կուտակված ռուս զինվորների վրա, կոտորել և տիրացել նրանց զինամթերքին: Միայն Շամխոր կայարանում զոհվել են հազարավոր ռուս զինվորներ. «...գազանաբար գնդակահարեցին Շամխոր կայարանում վագոններում նստած հազարավոր զինվորների: Երկաթուղագիծը ծածկվել էր զինվորների դիակներով: Էշելոնների ամբողջ զինամթերքը և զենքը մուսավաթականները խլեցին: Այդ արյունալի ընդհարումները կրկնվեցին Թիֆլիս, Գյանջա տանող երկաթուղագծի այն կայարաններում, որտեղ կուտակվել էին ռուսական զինվորների էշելոնները և շարունակվեցին մինչև հունվարի 12-ը»: Կատարվածի առթիվ Ստ. Շահումյանը նշել է. «Մեծագույն ոճրագործություն է կատարվել ռուս բանակի դեմ»: Թուրքերի կողմից ռուս զինվորներին կոտորելու դեպքեր են կատարվել նաև նույն թվականի գարնանը բուն Գանձակ քաղաքում:

Սարգսյան Ե., Թուրքիան և նրա նվաճողական քաղաքականությունը, Երևան, 1964, էջ 341-342:
Շահումյան Ստ., Ընտիր երկեր, Երևան, 1948, էջ 545:
Մանրամասն տե՛ս Գրիգորյան Բ., Հատված «Հետքերն անհետանում են» հուշագրությունից, «Լրագիր», 3.V.1995:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 34:

Կառուցապատում
17 դ․

Գանձակի թաղամասերի պատմությունը սկիզբ է առել Նոր Գանձակի հիմնադրման պահից: ԺԷ դարի սկզբին նոր վայրում քաղաք հիմնելու ժամանակ արդեն շատ որոշակի ծրագրված է եղել հայերի և թուրքերի թաղերն իրար կից, սակայն առանձին-առանձին ձևավորելու սկզբունքը:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 34:

1804 թ․

1804 թ. հիշվում են Քիլիսաքյանդ, Ջրաբերդ, Իգիրմիդորտ և Նորաշեն թաղամասերը:

“Акты, собранные Кавказскою археологическою коммиссиею”, т. II, Тифлис, 1868, с. 596.
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 34:

1858 թ․

1858 թ. ռուս ուղեգիր Գ. Տկաչևը Գանձակն ու նրա թաղերն այսպես է նկարագրել. «Ամբողջ քաղաքը փռված է լայնարձակ հարթավայրում և, եթե կարելի է այդպես ասել, իրենից ներկայացնում է ընդարձակ այգի: Գանձակ գետը քաղաքը բաժանում է երկու մասի. մեկը կրում է Քիլիսաքենդ անունը, մյուսը՝ Նորաշեն: Առաջինում առավելապես բնակվում են հայեր, իսկ վերջինում՝ թաթարներ: Քաղաքի ծուռումուռ ու նեղ փողոցները եզրապատված են կավաշեն պարիսպներով»: Գրեթե նույն ժամանակի մեկ այլ նկարագրության մեջ նշված է. «Այս քաղաք բաժանի յերիս թաղս, որք կոչին Քիլիսաքանդ, Երևանցոց թաղ, և Նորաշէն»:

Ткачев Г., Путевия заметки, “Кавказ”, 1859, N 9, с. 41 (բնագրում՝ “Весь город раскинулся на огромное пространство и, если можно так сказать, представляет обширный сад. Река Ганжа, на которой расположен город, разделяет его на две части: одна носит название Килисия-кент, а другая Норашен; в первой преимущественно живут Армяне, а в последней-Татары. Город разделен кривыми и узкими улицами, обстроенными по преимуществу стенами, сложенными из глины...”).
Ջալալեանց Ս., Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, մասն Ա, Տփղիս, 1842, էջ 172:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 34-35:

1864 թ․

1864 թ. ամռանը Գանձակ այցելած ուղեգիրը քաղաքի հիմնական երկու թաղամասերն ընդհանուր առմամբ նկարագրել է խիստ մռայլ գույներով. «...ծուռ փողոցներ, հաճախ սաժենից (1 սաժենը հավասար է 213,36 սմ) ոչ լայն, տեղ-տեղ ձևավորված հողաշեն ինչ-որ ավերակների մնացորդներ, տեղ-տեղ մինչև 5 արշին (այսինքն՝ մոտ 3,5 մ) բարձրությամբ հողե պարիսպներ, դրանց հետ տեղ-տեղ առուներ՝ լցված կենդանիների և բույսերի փտող մարմիններով: Իրականում փողոցներից տները չեն երևում, դրանք կանգնած են պարիսպների ետևում, դրանք էլ տուն չեն, այլ ավելի շուտ ինչ-որ հյուղակներ՝ հողաշեն կամարներով, առանց վառարանի և պատուհանների, դրանցում խավար է, խոնավ, անմաքուր՝ լցված մարդկային մարմնի պարազիտներով: Այդ տուն-գերեզմաններից դուրս ամենուրեք տեսանելի են մրգատու ծառերի և խաղողի վազերի փարթամ կանաչը...: ...քաղաքի հայկական մասը թաթարական մասի ճշգրիտ լուսապատճենն է միայն այն տարբերությամբ, որ այստեղ Գրիգորյան եկեղեցին գտնվում է ամենախղճալի դրության մեջ, իսկ այնտեղ՝ մզկիթը տանելի վիճակում...»:

Мевес В., Очерки Елисаветопольскаго уезда, “Кавказ”, 1865, N 35, стр. 198-199 (բնագրում՝ “Кривыя улицы, часто не шире сажени, формируются местами из остатков развалин каких то строений из земли, местами из земляных стен до пяти аршин вышиною, во иных местах из канав, заваленных животными и растительными разлагающимися телами; собственно по улицам домов не видно; они стоят внутри оград, да и то не дома, а чаще всего какия-то конуры с земляными сводами, без печей и окон; в них смрад, сырость, нечистота и паразиты человеческаго тела. За этими домами-могилами везде видна богатая зелень фруктовых деревьев и виноградных лоз... армянская часть города точная фотография с татарской части, с тою только разницею, что здесь церковь Григорианская, находящаяся в самом жалком положении, а там мечеть сносно содержанная”).
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 35:

19 դ․

ԺԹ դարավերջին ականատեսը նշել է. «Շինութիւններն ընդհանրապէս աղիւսից են, որովհետև քաղաքի մօտերքում քարհանք չկայ: Տներից նորերը կանոնաւոր, բաւական գեղեցիկ, յարմար և բարձր են, իսկ հները, ինչպէս և թուրքերինը, անկանոն, ցածր և տգեղ»:

Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական Հանդէս», Թիֆլիս, 1899, N 1, էջ 298:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 35:

Ջրամատակարարում
18 դ․

Գանձակի ջրամատակարարման ողջ համակարգը հիմնականում սնվում էր համանուն գետից. «Չորս կամ հինգ մղոնաւ քաղաքիցը վերև բաժանվում են գետիցը տասներկու մեծ առուներ, որոնք ևս բաժանվելով քաղաքի մէջ մինչև վաթսունի չափ, համարեա թէ իւրաքանչիւր բակի միջով անց են կենում: Քաղաքի մէջ կան ջրհորներ, որոնց կէսը լաւ է, կէսը աղահամ: Ժողովրդին լաւ ջուր հասցնելու համար շինուած է էլել Տաճկաց տիրապետութեան ժամանակը, ԺԸ դարու սկզբումը ստորերկրեայ ջրանցք, որի մէջ միաւորվել են լեռնային տեղերից բերուած աղբիւրները. այս ջուրը հասնելիս է էլել մինչև բերդը, բայց երկու անգամ մատնվել է աւերման...»:

«Կռունկ Հայոց աշխարհին», 1861, Տփխիս, էջ 361:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 38:

Ստորգետնյա ջրերը շահագործելի էր դարձրել Պ. Համասփյուռյանցը. «Յայս քաղաք եբեր զբաւական ջուր ընդ ծոց երկրի պարօն Պօղոսն Համասփիւռեանց և ընկալաւ յամէն ողորմած Կայսերէն Ռուսաց պարգև ոսկեայ մեդալ...»:

Ջալալեանց Ս., Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, մասն Ա, Տփղիս, 1842, էջ 172:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 38:

Հայտնի է, որ Նորաշեն թաղամասի բնակչությունը նույնպես օգտվում էր ջրհորների ջրից:

Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական հանդէս», Թիֆլիս, 1899, N 1, էջ 301:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 38:

Նանասյանը սեփական ծախսով ջուր էր հասցրել Սբ. Հովհաննես եկեղեցու բակ. նույն ջրից էր օգտվում նաև հիշյալ եկեղեցուն պատկանող բաղնիքը:

«Նոր-Դար», 1902, N 49, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 38:

1912 թ․

Համանման մեկ այլ բարեգործության շնորհիվ 1912 թ. ջուր էր ստացել նաև Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին. «Դիւանի գրութեամբ յանձնարարուեց Գանձակի փոխանորդ Տ. Լևոն վարդապետին յայտնել գանձակեցի պ. Աղաջան Օհանեանին Նորին Սրբութեան օրհնութիւնն ու գոհունակութիւնը, որ իւր ծախքով ջուր է տարել տեղի ս. Լուսաւորիչ եկեղեցու գավիթը»:

«Արարատ», 1912, էջ 870:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 38:

Կալվածքներ

Գանձակի աթոռապատկան կալվածները. Սբ. Էջմիածնի վանքը Գանձակում ունեցել է եկամտաբեր 2 կալված: Առաջինը քաղաքի արևմտյան կողմում 10 դեսյատին մակերես զբաղեցնող և սեփական ջուր ունեցող խաղողի այգին էր, իսկ 2-րդը՝ քաղաքամիջում գտնվող իջևանատունը:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 39:

1804 թ․

Այգի. այս կալվածը Սբ. Էջմիածնի տիրապետության ներքո է անցել ԺԹ դարի սկզբներից. «...այգին Գանձակ քաղաքի առումից յետոյ Ջաւադ խանից 1804 թւականին իշխան Ցիցիանովի Կովկասի կառավարչապետութեան ժամանակ ընծայաբերւած է եղել Ս. Էջմիածնին և ինչպէս պատմում էին գիտակ մարդիք փաստաթղթերը ուղարկւած է եղել իւր ժամանակին Մայր աթոռ Ս. Էջմիածին»: Մինչև 1905-1906 թթ. հայ-թուրքական ընդհարումներն այդ այգին Մայր Աթոռին տարեկան ապահովել է մինչև 1500 ռուբ. եկամուտ: Բայց այնուհետև ավերվել է և օրինակ, 1910 թ., երբ վարձակալության էր տրվել երկու թուրքերի (պայմանավորված թրքաբնակ թաղերին այգու մոտ լինելու հանգամանքով. անապահովության պատճառով հայ վարձակալներ չէին գտնվում), օգտագործվել էր որպես բանջարանոց, ընդամենը՝ 500 ռ. տարեկան վարձով:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 6, գ. 775, թ. 2-3:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 39-40:

1804 թ․

Իջևանատուն (պանդոկ). ոչ միայն քաղաքում, այլև ողջ Գանձակի գավառում եղել է Մայր Աթոռի առավել եկամտաբեր կալվածներից մեկը: Այն 1804 թ. Քալանթար անունուվ մեկը ոմն մահմեդականից 25 թումանով և հաստատուն մուրհակով գնել էր Հովհաննես արքեպիսկոպոսը: Գտնվում էր քաղաքի 1-ին մասում: Ունեցել է 59 կրպակ, 2 նկուղ, 2 գոմ, 1 արտաքնոց և 3 դարպաս:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 6, գ. 775, թ. 8:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 40:

1897 թ․

Իջևանատուն (պանդոկ). 1897 թ. իջևանատունն արդեն ծայրաստիճան խարխուլ վիճակում էր և նորոգության կարոտ: 1910-ական թվականներին տարեկան ապահովել էր 2500 ռուբ. արդյունք: Վարձակալները մինչ 1905-1906 թթ. թուրքեր են եղել: Հայ-թուրքական ընդհարման օրերին իջևանատունը, թուրքական թաղում գտնվելով, անվնաս էր մնացել:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. Պ56, ց. 18, գ. 405, թ. 1-2:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 40:

1900 թ․

Իջևանատուն (պանդոկ). 1900-ական թվականների վերջերին իջևանատան կապալառու Աղա Ալի Մահմեդ Իրզա օղլին սեփական միջոցների հաշվին 550 ռուբ. ծախսով կառուցել էր նկուղներով հանդերձ 2 նոր սենյակներ, ընդ որում պատրաստ էր այդ ծախսը Մայր Աթոռից չպահանջել, եթե Սբ. Էջմիածինը հանձն առներ նորոգելու դրա կարիքն ունեցող կրպակները:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 6, գ. 775, թ. 6-7:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 40:

1917 թ․

Իջևանատուն (պանդոկ). 1917 թ. վանքապատկան իջևանատան շենքը կարոտ էր նորոգության. պատրաստվում էր նախահաշիվը:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. Պ56, ց. 18, գ. 1143, թ. 1:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 40:

Քաղաքագլուխներ
10 դ․

Քաղաքի կառավարիչների (միջնադարում՝ ամիրա, ԺԹ-Ի դարերում՝ քաղաքագլուխ կոչումով) մասին գրավոր աղբյուրներում առկա կցկտուր տվյալների համադրումն ըստ ժամանակագրության ներկայացնում է հետևյալ պատկերը.
Խլազիզ (Ալազիզ). Ժ դարի 40-50-ական թվականներին քաղաքի ամիրա է հիշվում ոմն Խլազիզ:

«Հաւաքումն պատմութեան Վարդանայ վարդապետի», Վենետիկ, 1862, էջ 100:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 40:

1074 թ․

Փատլու. 1074 թ. հիշվում է Գանձակի ամիրա Փատլուն՝ Գրիգոր Մագիստրոսի որդուն Բաղքի ու Կապանի ամրոցները նվաճելու հանձնարարականի կապակցությամբ:

«Հաւաքումն պատմութեան Վարդանայ վարդապետի», Վենետիկ, 1862, էջ 146:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 40:

1147 թ․

Ռովադ. 1147 թ. Գանձակի շահապ է հիշվում ոմն Ռովադ. «...զամիրայ ոմն Ռովադի անուն շահապ քաղաքին Գանձակա...»:

Մովսէս Կաղանկատուացի, Պատմութիւն Աղուանից Աշխարհի, քննական բնագիրը և ներածությունը` Վարագ Առաքելյանի, Երևան, 1983, էջ 254:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 40:

1880 թ․

Ղահրաման Սերգեյի Հովհաննիսյանց. հայտնի է, որ Ղ. Հովհաննիսյանցը հնություններ սիրող անձնավորություն էր: Այսպես, 1880 թ. մի վկայության համաձայն՝ իր անձնական միջոցներով իրականացրել է Գանձակից «3 վերստ» հեռավորության վրա գտնվող «Արաբլուի հողեր» վայրում պեղման աշխատանքներ, որտեղ բացվել են մի քանի դամբարաններ և հայտնաբերվել խեցեղեն ու արձանիկներ:

«Մեղու Հայաստանի», 1880, N 50, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 40:

1898 — 1899 թթ․

1898, 1899 թվականներին Ղ. Ս. Հովհաննիսյանցը հիշվում է որպես Քաղաքային խորհրդի պատգամավոր:

“Кавказский календарь на 1899 г.”, Тифлис, 1898, с. 180.
“Кавказский календарь на 1900 г.”, Тифлис, 1899, с. 190.
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 41:

1896 թ․

Իվան Օսիպովիչ Կոգնովիցկի. քաղաքագլուխ է ընտրվել 1896 թ. ապրիլի 12-ին՝ 32 ձայնով: Մյուս թեկնածուներից Աֆանասյանը հրաժարվել է, իսկ Լազարյանը ստացել է 30 ձայն: Նույն ընտրություններում քաղաքային խորհրդի քարտուղար է ընտրվել քաղաքային ոստիկանության հաշվապահ Խոջայանը, իսկ վարչության անդամներ՝ Կ. Ս. Ցիրալյանը և Հովհաննիսյանը:

«Մուրճ», 1896, N 3-4, էջ 523:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 41:

1897 թ․

Ի. Օ. Կոգնովիցկին պաշտոնավարել է նաև 1897, 1898, 1899, 1902 և 1904 թվականներին:

“Кавказский календарь на 1898 г.”, Тифлис, 1897, с. 171.
“Кавказский календарь на 1899 г.”, Тифлис, 1898, с. 179.
“Кавказский календарь на 1900 г.”, Тифлис, 1899, с. 190.
“Кавказский календарь на 1903 г.”, Тифлис, 1902, с. 198.
“Кавказский календарь на 1905 г.”, Тифлис, 1904, с. 205.
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 41:

Բնակչություն
11 դ․

Մատենագիր աղբյուրները վկայում են, որ առնվազն ԺԱ դարից Գանձակը բազմամարդ քաղաք է եղել, որտեղ հայ հոծ բնակչության հետ բնակվել են նաև մահմեդականներ: Արդեն ԺԲ դարում Գանձակն Այսրկովկասի խոշորագույն քաղաքներից մեկն էր: Համենայն դեպս, մի վկայության համաձայն, 1139 թ. երկրաշարժին զոհ է գնացել 230.000 քաղաքաբնակ:

«Արաբական աղբյուրներ. Իբն-Ալ-Ասիր», հ. Բ, Երևան, 1981, էջ 250:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 41:

1231 թ․

1231 թ., երբ Գանձակն ընկել էր մոնղոլների իշխանության տակ, բացի մեծաթիվ սպանվածներից՝ նաև «գերեցան քրիստոնեայք և պարսիկք առհասարակ»: Ի դեպ, «քրիստոնեայք» ասելով՝ նկատի է առնվել հայ բնակչությունը, իսկ «պարսիկք» ասելով՝ շիա մահմեդականներին, որոնք թուրքալեզու էին: Այլ ազգությունների պատկանող բնակիչների առկայությունը քաղաքում, անշուշտ, ևս բացառված չէ, սակայն աննշան քանակությամբ:

«Մանր ժամանակագրություններ», հ Ա, կազմեց`Հակոբյան Վ. Ա., Երեւան, 1951, էջ 26:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 41:

Գանձակի բնակչության թվաքանակին ու ազգային կազմին վերաբերող մեզ հայտնի տվյալները սուղ են և կցկտուր: Հայտնի է, որ 1640 թ. քաղաքն ուներ 6.000 տուն: Համաձայն 1769 թ. վրաց իշխան Արտեմ Անդրոնիկովի կազմած զեկուցագրի՝ հայերը քաղաքաբնակների թվում նշանակալի մաս էին կազմում. «...նրանում քրիստոնեա բնակչությունը մեծ թվով հայեր են...», իսկ 1804-ին՝ Գանձակը Ռուսաստանին միացվելուց հետո, ուներ միայն 1015 տուն: Այդ նույն վիճակագրությամբ՝ քաղաքաբնակ արական սեռի թվաքանակը 5079 շունչ էր:

«Թուրքական աղբյուրներ. Էվլիյա Չելեբի», հ. Գ, կազմեց` Սաֆրաստյան Ա., Երևան, 1967, էջ 86: Ըստ ավանդության Շահ-Աբասի թագավորության վերջին շրջանում քաղաքն ունեցել է. «...իւր մէջ 40.000 արուեստագործ և քաջ բնակիչ...» («Կռունկ Հայոց աշխարհին», 1861, էջ 358):
“Грамоты и другие исторические документы XVIII столетия, относящиеся к Грузии”, т. 1, (с. 1768 по 1774 г.) под редакцией Цагарели А. А., СПб., 1891, с. 434 (բնագրում՝ “...в нем народа християнь многое число армянскаго, все места плодовиты, тамо правитель хан самовладетельной...”):
“Акты, собранные Кавказскою археологическою коммиссиею”, т. IV, Тифлис, 1870, с. 9.
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 41:

1873 թ․

Թուրքեր. Գանձակի թուրքերի մասին «Մշակի» թղթակից Մաժակը 1873 թ. գրել է. «Թուրք բնակիչների թիւը որ հասնում է 1800-ի, առաւել բարձր է, բայց ոչ նշանակութիւնը. նա այն սովորական տիպն է ներկայացնում ընդհանրութեան առաջ, ինչ որ յատուկ է բոլոր ասիաբնակ այդ ցեղերին...: Նոցա միակ կրթարանը իւրեանց մզկիթն է, որտեղ ամէն մի սոխտայ կամ միրզայ և կամ վերջապէս մի մոլայ ժողոված գլխին մի քանի մանուկներ, թափված յատակի վերայ խառնիճաղանճ ձայնով անդադար փրփրացնում է և այն տարվա մի քանի մասերում: Այնուհետև նոքա կրթված են, բայց ինչի մէջ...: Շատ սարսափելի յատկութիւններում...: Նոցա բարձր և ազնւական դասը ուղարկում է իւր զաւակը արքունական ուսումնարան, որտեղ նա վայրիվերոյ կերպիւ սնուցանում է մի անհաստատ և երերուն գաղափար, չը կամենալով օգուտ քաղել դորա ընդհանրապէս մատակարարող կրթութիւնից: Նա դուրս է գալիս այնտեղից դուրս բերելով իւր հետ և մի աղճատեալ լեզու, որպէս թէ ռսերեն և ամենի առաջ պարծանքով կամենում է ցոյց տալ իւր հրաշալի գիտութիւնը»:

Մաժակ, Նամակ Գանձակից, «Մշակ», 1873, N 14, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 43:

1873 թ․

Թուրքեր. թուրքերը տիրապետում էին պայտագործությանը, հյուսնությանը և մասամբ էլ մետաքսագործությանը: Նաև զբաղվում էին առևտրով, հիմնականում մրգավաճառությամբ, սակայն «առաւել ստոր են այդ գործում»:

Մաժակ, Նամակ Գանձակից, «Մշակ», 1873, N 14, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 43:

Ռուսներ. հիմնական ազգաբնակչությունից (հայեր, թուրքեր) զատ ԺԹ դարի կեսերից աստիճանաբար այստեղ ավելացել է ռուսների թվաքանակը: Ակնհայտորեն առավելապես մեխանիկական աճի հաշվին ստվարացող ռուսների թվաքանակը 1886-ին կազմել է ընդամենը 131 շունչ, բայց ահա 1906-ին նրանց թիվը հասել է 4261-ի (11,54 %), իսկ 1916-ին՝ 4815 շունչ (8,34 %):

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 43:

1849 թ․

Այլ ազգություններ. շատ ավելի փոքրաթիվ էին քաղաքաբնակ այլ ազգությունների ներկայացուցիչները: Օրինակ, 1849 թ. այլազգի բնակիչների թվում արձանագրված է եղել միայն 30 գնչու: 1886 թ. այլազգի քաղաքաբնակների թվում եղել են 103 վրացի (77 ար., 26 իգ.), 3 գերմանացի, 2 հրեա: 1916 թ. Գանձակում արձանագրվել են մինչև 1276 շունչ (2,2 %) աղանդավորներ:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 43:

Առևտուր
943 — 944 թթ․

913-914 թթ.՝ ռուսների կողմից Պարտավ քաղաքը գրավելուց հետո, վերջինս «կորցրեց իր նշանակությունը և դարձավ մի անկարևոր վայր» ու իր տեղը զիջեց միայն տասնամյակների պատմություն ունեցող Գանձակին:

«Արաբական աղբյուրները Հայաստանի և հարևան երկրների մասին», հ. Գ, կազմեց Նալբանդյան Հ., Երևան, 1965, էջ 145, ծանոթ. 97:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 19:

Առևտրական կարևոր ճանապարհների հանգուցակետում գտնվող Գանձակն ամենակարճ ժամանակահատվածում դառնում է Այսրկովկասի ամենաբազմամարդ ու վաճառաշահ քաղաքներից մեկը: Այդտեղ էին միանում Տփղիս-Շամքոր-Գանձակ, Դվին-Փառիսոս-Գանձակ, Շամախի-Արաշ-Գանձակ, Շաքի-Արաշ-Գանձակ և Բելուկան-Պարտավ-Գանձակ տարանցիկ ճանապարհները:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 19:

Չնայած հետագա դարերում Գանձակը բազմիցս ավերվում է իրար հաջորդած արշավանքների և երկրաշարժերի հետևանքով, այնուամենայնիվ, երկրամասի բազմաթիվ այլ բնակավայրերի ու քաղաքների նկատմամբ երբեք չի կորցնում առաջնային նշանակությունը:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 19:

Առհասարակ, Գանձակը նշանավոր էր մետաքսի արդյունահանմամբ. «Հայտնի են Գենջեի ձիու պայտը, երկաթը, ինչպես նաև մետաքսը», բայց ընտիր էին նաև «...նուռը, խաղողը և կաղինը»:

«Թուրքական աղբյուրներ. Էվլիյա Չելեբի», հ. Գ, կազմեց Սաֆրաստյան Ա., Երևան, 1967, էջ 86:
«Թուրքական աղբյուրները Հայաստանի հայերի և Անդրկովկասի մյուս ժողովուրդների մասին», հ. Բ, կազմեց Սաֆրաստյան Ա., Երևան, 1964, էջ 14:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 19:

1591 — 1592 թթ․

1591-1592 թթ., երբ Անատոլիայի էլայեթի իշխող Խադիմ Հասան փաշան վեզիրության աստիճանով ստանում է Գանձակի էլայեթը, ոչ միայն կարողանում է տեղի մետաքսի վաճառքից ստացված եկամուտների հաշվին իր բազմահազար զորքի աշխատավարձը վճարել, այլ նաև յուրաքանչյուր տարի «150 բեռ ակչեի արժեքով մետաքս էր ուղարկվում գանձարանը»:

«Թուրքական աղբյուրները Հայաստանի հայերի և Անդրկովկասի մյուս ժողովուրդների մասին», հ. Բ, կազմեց Սաֆրաստյան Ա., Երևան, 1964, էջ 148:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 19:

1640 թ․

Վաճառաշահ մի այնպիսի քաղաք, ինչպիսին Գանձակն էր, անշուշտ, շատ հնուց պետք է ունեցած լիներ իր շուկան: Դրա գոյությունը, սակայն, վկայել են համեմատաբար ավելի ուշ շրջանի ականատեսները: Մասնավորապես 1640 թ. հիշված է, որ Գանձակն ուներ «բարետես շուկա»:

«Թուրքական աղբյուրներ. Էվլիյա Չելեբի», հ. Գ, կազմեց Սաֆրաստյան Ա., Երևան, 1967, էջ 86:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 19.

Չնայած հաճախակի տեղի ունեցող պատերազմական գործողություններին՝ Գանձակը վաճառաշահ քաղաքի համբավը պահպանեց ընդհուպ 1827 թ. և միայն դրանից հետո «...քաղաքը կորցրեց իր կարևորությունը իբրև առևտրական կենտրոնի»:

Հակոբյան Հովհ., Ուղեգրություններ, հ. Ա, Երևան, 1932, էջ 375, ծանոթ. 7:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 19:

19 դ․

Ըստ ամենայնի, ինչպես միջնադարում, այնպես էլ ԺԹ դարում Գանձակում «...Առևտուրը, ...կենտրոնացված էր հայերի ձեռքում: Ճիշտ է, առևտրով զբաղվում էին նաև թաթարները, բայց գլխավորապես՝ մրգերով»: Ի դեպ, առևտուրն ամբողջությամբ իրականացվում էր քաղաքի թրքաբնակ թաղամասում, որտեղ էլ գտնվում էր այդ նպատակին ծառայող հրապարակը. «Վաճառանոցի մէջ տեղաւորուած են հայերի և թուրքերի բոլոր խանութները: Համարձակ կարելի է ասել, որ վաճառանոցի հրապարակը քաղաքի գեղեցիկ տեսարաններից մէկն է...»:

“Кавказ”, 1859, N 9, с. 42 (բնագրում՝ “...Торговля, по обыкновению, сосредоточена в руках Армян. Занимаются, правда, торговлею и Татары, но преимущественно фруктами”):
«Կռունկ Հայոց աշխարհին», Տփխիս, 1861, էջ 360:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 19:

1870 թ․

Գանձակի առևտուրն այն աստիճան էր կենտրոնացված գետի աջափնյա, այն է՝ թուրքաց թաղամասում, որ մի անգամ (1870 թ. հունիսի 26-ին), երբ երկու թաղամասերի միջով հոսող գետը վարարել էր՝ վտանգելով քանդել կամուրջը, հայոց թաղում ուրվագծվել էր սովի մատնվելու հեռանկարը. «...մենք, Քիլիսաքենդի բնակիչներս, մի քանի օր սոված կմնայինք, քանի որ ամբողջ առևտուրը այստեղ կատարվում է Գյանջայում: Զարմանալի է, որ տեղի հայերը որպես համեմատաբար առաջատար և նախաձեռնող ժողովուրդ, Քիլիսաքենդում, որտեղ և ապրում են, առևտուր չեն անում և գրեթե բոլորն այստեղ ծառայողներ են»:

“Кавказ”, 1870, N 76, с. 2 (բնագրում՝ “...мы, живущие на Килисакенте, остались бы голодными на несколько дней, так как здесь вся торговля производится в Ганже. Удивительно, что здешние армяне, народ сравнительно подвижной и предприимчивый не переносят торговли в Килисакент, где живут они сами и почти все служащие здесь”):
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 19:

19 դ․

Հատկանշական է, որ արդեն ԺԹ դարավերջին գանձակեցի որոշ առևտրականներ, իրենց գործունեության ոլորտը դուրս բերելով միջազգային ասպարեզ, արտահանվող ապրանքատեսակների հարցում կրկին նախապատվությունը տվել էին երկաթին և մետաքսին, որոնց արտադրությամբ Գանձակը հռչակված էր հարյուրամյակներ շարունակ: Դա է հաստատում նաև լրագրային հետևյալ տեղեկատվությունը. «Գանձակի հարուստ վաճառական Մահտեսի Քերովբէ Տէր Մարտիրոսեանցը, որի ահագին քանակութեամբ ապահովեցրած երկաթն այս քանի ժամանակներս խորտակուեց Վոլգա գետի մէջ...: Այս դէպքում Մահտեսի Քերովբը բախտաւոր է, քան միւս գանձակեցի (նախկին ոստիկան) Վ. Ե.-ն, որը Գանձակից Վարշաւ է ուղարկում մի՝ նոյնպէս ապահովեցրած 10.000 րուբլու արկղ մետաքս, սակայն Վարշաւում մետաքսի տեղ քարեր են ստացւում...»:

«Նոր-Դար», 1895, N 114:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 19-20:

Ի դեպ, եթե մետաքսի արտադրությամբ զբաղվում էին Գանձակի և մերձակա գյուղերի ինչպես հայ, այնպես էլ թուրք բնակիչները, ապա երկաթի արդյունահանումն իրականացվում էր Գետաբեկի և Քարհատի (Դաշկեսան) հանքավայրերում հայերի և գերմանացի գաղութաբնակների ուժերով:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 20:

Ելիզավետպոլի նահանգից Պարսկաստան էին արտահանում հիմնականում հացամթերքներ (տարեկան 8,312 փութ), չորացրած մրգեր (տարեկան 5,428 փութ), կաշվեղեն և կտորեղեն, իսկ ներմուծում թուղթ և մետաղյա գործիքներ:

“Кавказ”, 1904, N 228, с. 3.
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 20:

Հայտնի է, որ միջազգային ասպարեզում գործունեություն ծավալած հայ վաճառականները «ստանում են վաճառելի նիւթերը Տաճկաստանից, Պարսկաստանից և Ռուսաստանի զանազան քաղաքներից–Մօսկվայից, Նիժնի վաճառափողոցից, Թիֆլիզից և Բաքուից և այս նիւթերը սպառում են թէ իւրեանց և թէ շրջապատող հայ և թուրք գիւղերի վերայ»:

Մաժակ, Նամակ Գանձակից, «Մշակ», 1873, N 14, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 20:

Նկարագրություն
19 դ․

Քաղաքի վարչական կառույցները ԺԹ դարի վերջերին տեղադրված են եղել Գանձակագետի աջ ափին: Այդտեղ էին գտնվում նահանգապետարանը, նահանգային վարչությունը, փոստի գրասենյակը և պրոգիմնազիայի շենքը:

Иксъ, Губернский городъ Елисаветополь, “Кавказ”, 1880, N 243, с. 1-2.
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 38:

Հուշարձաններ

Գանձակի հայոց եկեղեցիները. եթե Հայաստանի փոքր գյուղերն իսկ ունեին իրենց եկեղեցիները, ապա կարելի է միայն ենթադրել, թե հոծ հայ բնակչություն ունեցած Գանձակը, որը Թ-ԺԲ դարերում մինչև իսկ կաթողիկոսանիստ էր, քանի-քանի եկեղեցիներ ունեցած կլիներ: Մինչդեռ 1989 թ. դրությամբ հայտնի ու պահպանված եկեղեցիներից ամենահինը միայն ԺԷ դարի վաղեմությունն ուներ:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 47:

19 դ․

Գանձակի հայոց եկեղեցիները. ԺԹ դարի ընթացքում, երբ քաղաքն ընդգրկվեց ռուսաց տիրապետության մեջ, հայերը ձեռնամուխ եղան հին եկեղեցիների նորոգման և նորերի կառուցման գործին: Ընդհանրապես, մինչև ԺԹ դարի կեսերը Գանձակն ունեցել է քարաշեն 4 հայոց եկեղեցի, դրանցից 3-ը եղել են ծխական, իսկ 1-ը՝ գերեզմանատան: 1849 թ. մի վավերագրում Գանձակի եկեղեցիները ներկայացված են անվանապես.

Սբ. Հովհաննես Մայր եկեղեցի
Սբ. Գևորգ եկեղեցի Երևանցոց թաղի
Սբ. Աստվածածին եկեղեցի Նորաշեն թաղի
Սբ. Սարգիս գերեզմանատան եկեղեցի:

Հարկ է նշել, որ թվարկված եկեղեցիներից զատ՝ քաղաքում կային և մի քանի եկեղեցի-մատուռներ, որոնք սրբատեղիներ էին և ուխտավայրեր: Դրանցից առանձնապես հայտնի էր Չոլակի Սբ. Աստվածածին եկեղեցին:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3818, թ. 95-96:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 47:

1870 — 1885 թթ․

Գանձակի հայոց եկեղեցիները. 1870-ական թթ. վավերագրերում արդեն հիշվում է 4 ծխական եկեղեցի (ավելացել էր Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչը), իսկ 1885 թ.՝ 6 եկեղեցի, որոնցից 4-ը ծխական (Սբ. Հովհաննես, Սբ. Գևորգ, Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ, Սբ. Աստվածածին, գերեզմանատան Սբ. Սարգիս և Չոլակի Սբ. Աստվածածին):

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3877, թ. 29:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 47:

Գանձակի հայոց եկեղեցիները. քաղաքի մեջ հայերն ունեին նաև Սբ. Աստվածածին, Սբ. Կիրակոս և Սբ. Յուղիտա ուխտատեղիներ:

Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 51-52:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 47:

19 դ․

Հայոց գերեզմանոցներ. դեռևս ԺԹ դարի կեսերին Գանձակի տարածքում նկատելի են եղել թվով 24 գերեզմանոցներ: Քաղաքի կառուցապատմանը և զարգացմանը զուգընթաց՝ դրանց մեծ մասը ավերվել ու ոչնչացվել է: Արդեն դարավերջին Գանձակում պահպանված է եղել քաղաքի առաջին մասում, այն է՝ Սբ. Հովհաննես եկեղեցու շուրջը (անշուշտ, խոսքը 1606 թ. հիմնադրված Նոր Գանձակի մասին է): ԺԹ դ. ընթացքում՝ սկսած 1820-ականներից, սկսել էին գոյանալ 3-4 նոր գերեզմանոցներ ևս:
1887 թ. այդ մասին գրվել է. «Սրանից 50-60 տարիներ առաջ, մինչև այժմեան «Բարխուդարանց» և «Ներքի» անուանեալ գերեզմանատների գոյութիւն ունենալը, քաղաքիս մեռելները թաղվում են եղել սբ. Յովհաննէս մայր եկեղեցուց 30 ոտնաչափ հեռաւորութեամբ գտնուող գերեզմանատանը»: Ուշագրավ է և բնորոշ, որ քաղաքի հայոց գերեզմանոցները գոյացել են հատկապես թաղական եկեղեցիներին կից կամ թաղամասերի արվարձաններում: Այդպես էր օրինակ, Նորաշեն թաղի գերեզմանոցը՝ Սբ. Սարգիս եկեղեցի-ուխտատեղիով, Սբ. Հովհաննես և Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցիներին կից գտնվածները և այլն: Վերջինս ի դեպ 1854 թ. մի վկայության համաձայն՝ գոյություն է ունեցել մինչև Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու կառուցումը: 1980-ական թվականներին գերեզմանոցների մեծ մասն արդեն ավերված էր: Նախկին «Բարխուդարանց» գերեզմանոցը, որը խորհրդային տարիներին քաղաքի հայոց միակ գերեզմանոցն էր, պարունակում էր ավելի քան 3000 շիրմաքար:

«Կռունկ Հայոց աշխարհին», 1861, էջ 357:
«Նոր-Դար», 1887, N 46, էջ 1:
Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 2644, թ. 22:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 59:

Հայոց դպրոցներ. ծխական դպրոցների պատմությունը սկիզբ է առնում 1844 թվականից, այն պահից, երբ Սբ. Հովհաննես մայր եկեղեցուն կից բացվում է «Մեսրոպյան» արական հոգևոր դպրոցը: 1859-ին իր դռներն է բացում արական մասնավոր մի դպրոց ևս: Նույն թվականից իր գործունեությունն սկսում է քաղաքի առաջին օրիորդաց դպրոցը: Ավելի ուշ՝ 1867 թ., հիմնվում է Նորաշեն թաղի Սբ. Աստվածածին եկեղեցուն կից արական ծխական դպրոցը, 1889-ից՝ նաև Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցուն կից արական և իգական դպրոցները:
Առանձին գործող արական և իգական դպրոցները 1906 թ-ից միավորվեցին և վերածվեցին երկսեռ ուսումնարանների:
Տարբեր տարիներին Գանձակում գործել է մինչև 10 հայկական (ծխական) դպրոց: Որպես կանոն՝ դրանք բացվել ու գործել են թաղական եկեղեցիներին կից: Չնայած տեղի հայ հոգևորականության, մտավորականության և առանձին բարերարների ներդրած ջանքերին՝ այդ դպրոցներից շատերը հաճախակի փակվել ու վերաբացվել են: Հատկանշական է, որ հայոց դպրոցների փակման պատճառը ոչ միայն նյութական սղությունն ու ուսուցիչների պակասն էր, այլև ցարական կառավարության ճնշումները (օրինակ` 1885 և 1895-1905 թթ., երբ կառավարության հրամանով փակվել էին հայկական բոլոր դպրոցները):

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 43:

19 դ․

Մզկիթներ. թուրքական 6 մզկիթները կառուցվել են ԺԹ դարի վերջին: Դրանցից «Ղըզլ-Հաջալի» մզկիթը կառուցվել է 1877 թ., «Բալա-Բաղմանը» և «Օզանը»՝ 1884-ին, իսկ «Շահ-Սևանը», «Ղըրխլարը» և «Ղազախլարը»՝ 1880-ական թվականներին: Ի դեպ, ինչպես նկատել է ականատեսը, այս մզկիթները «...ճարտարապետական կամ հնագիտական տեսակէտից ոչ մի առանձին նշանակութիւն չունին»:

Фатуллаев Ш. С., Градостроительство и архитектура Азербайджана XIX-начала XX века, Баку, 1986, с. 434.
Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական հանդէս», Թիֆլիս, 1899, N 1, էջ 299:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 63:

Հնագիտական հուշարձաններ. քաղաքի մերձակայքը, ինչպես և ողջ երկրամասը, հարուստ է բրոնզեդարյան հուշարձաններով ու մասնավորապես դամբարանաբլուրներով:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 61:

Հնագիտական հուշարձաններ. մեծ մասամբ պատահականորեն գտնված, երբեմն էլ նպատակային հետազոտությունների արդյունքում ի հայտ եկած այդ հուշարձանները հնասերների և գիտնականների ուշադրությունն իրենց վրա են հրավիրել արդեն ԺԹ դարի վերջերին: Հայտնի է, օրինակ, որ Գանձակից 3 վերստ հեռավորության վրա գտնվող «Արաբլու հող» տեղամասում 1870-ական թվականներին պեղումներ էր կատարել Գանձակի քաղաքագլուխ, հնասեր Ղահրաման Սարգսյան Հովհաննիսյանցը և հայտնաբերել ուշագրավ մի շարք իրեր. «...այդ գերեզմանները իմացվում են մեծ մեծ քարերից, որոնք անխնայաբար թափած են եղել հանգուցեալների դամբարանների վերայ: Այդ գերեզմաններից մի քանիսը քանդել է տուել պ. Ղահրաման Սերգէյիչ Օվանիսեանը իւր հաշւով այն նպատակաւ, որ իմանայ թէ ինչ հնութիւններ է ամփոփվում այդտեղ: Եւ յիրաւի մեծապատիւ պարոնի աշխատութիւնը և գործ դրած դրամը այդ բանի մասին զուր չի անցել, նա գտել է մի քանի հնութեան յիշատակներ, որոնք կարող են մեծ օգուտ տալ այն անձանց, որոց համար ցանկալի և ուսումնասիրելի առարկա է դարձել հին հայոց կեանքը, պաշտամունքը և սովորութիւնքը: Ահա թէ ինչ են խանչալ (դաշոյն), արեգակ, լուսնիակ, երեք հատ ապարանջան, օձ, բարակ քամար, խունկի աման, երկու ծիտ և երկու պուլիկ: Այդ ամենը ոսկեխառն մետաղներ են...»:

«Մեղու Հայաստանի», 1880, N 50, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 61:

1899 թ․

Հնագիտական հուշարձաններ. 1899 թ. Գանձակի մոտ դամբարանների ուսումնասիրության գործին ձեռնամուխ է եղել գերմանացի հնագետ Է. Ռյոսլերը. «Մայիս ամսին ես Ելիսավետպոլի մոտ բացեցի բրոնզեդարյան 12 մեծ, դիահրկիզման նշաններով շատ հետաքրքիր տափաստանային դամբարան»:

Реслер Э., Археологическия изыскания в Закавказье, “Кавказ'', Тифлис, 1903, N 179, с. 2 (բնագրում՝ “В мае месяце я около г. Елисаветполя открыл 12 больших очень интересных степных курганов, частию с признаками трупосожжения, относящихся к бронзовому веку”).
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 61:

Հուշակոթողներ. տարբեր ժամանակներում Գանձակում կանգնեցվել են մի քանի հուշակոթողներ: Դրանցից էին կապիտան Պ. Կոտլյարևսկու (1850 թ.), մարշալ Հ. Բաղրամյանի (1983 թ.), բանաստեղծ Հ. Հակոբյանի և այլոց հիշատակը հավերժացնող հուշակոթողները, որոնք բոլորն էլ ներկայումս հիմնահատակ ոչնչացված են: Դրանց փոխարեն այժմ Գանձակում վեր են խոյանում ազգային հերոսի համարում ունեցող զանազան ղաչաղների արձանները:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 63:

Իջևանատան կրպակների նախագծեր Տեսակը Նախագիծ
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արխիվային
Աղբյուրը Գծագիր

Ջրօրհնեքի հանդեսը Գանձակ գետի ափին (Ի դարի սկիզբ) Տեսակը Արտատպություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արխիվային
Աղբյուրը Նշված չէ

Տեսակը Քարտեզ
Տեսքը ընդհանուր
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գծագիր

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Ջանզա	13 դ․	ԺԳ դարի արաբ աշխարհագիր Յակուտ-Ալ-Համավին (1178-1229) նշել է, որ Առան նահանգի քաղաքներից էր «...Ջանզան, որն ընդհանրապես կոչվում է Գանջա...» :
Գանջա
Կենջա
Կեչառի
Ելիզավետպոլ	1804 — 1918 թթ․
Կիրովաբադ	1935 — 1991 թթ․
Գյանջա	1991 թ․

ԺԹ-Ի դարերի ընթացքում Գանձակի բնակչության աճի փոփոխությունները կրել են հետևյալ պատկերը.

Թվական	Տուն	Բնակիչ	Նշումներ	Աղբյուր
1835	2515	16200		Дубровин Н., Закавказье от 1803-1806 года, СПб., 1866, с. 149. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 41:
1849		12996		“Кавказский календарь на 1850 г.”, Тифлис, 1849, с. 48. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 41:
1851		13000		“Кавказский календарь на 1852 г.”, Тифлис, 1851, с. 82. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 41:
1852		10938		“Кавказский календарь на 1853 г.”, Тифлис, 1852, с. 117. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 41:
1865	3080	15081		Воронов Н., Сборник статистических сведений о Кавказе, т. 1, отдел 1, часть 4, Тифлис, 1869, с. 74. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 41:
1868		16039		“Кавказский календарь на 1870 г.”, Тифлис, 1869, с. 406-407. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 41:
1874		18505		“Кавказский календарь на 1879 г.”, Тифлис, 1878, с. 328. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 41:
1884		18976		“Кавказский календарь на 1886 г.”, Тифлис, 1885, с. 124. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 41:
1887		20294		“Елисаветопольская губерния. свод статистических данных, извлеченных из посемейных списков населения Кавказа”, Тифлис, 1888, с. 76. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 41:
1896		27206		“Кавказский календарь на 1898 г.”, Тифлис, 1897, с. 28-29. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 41:
1897		33090		“Кавказский календарь на 1905 г.”, Тифлис, 1904, с. 22. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 41:
1906		36895		“Кавказский календарь на 1907 г.”, Тифлис, 1906, с. 322. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 41:
1908		46297		“Кавказский календарь на 1910 г.”, Тифлис, 1909, с. 251. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 41:
1914		59586		“Кавказский календарь на 1915 г.”, Тифлис, 1914, с. 123. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 41:
1916		57731		“Кавказский календарь на 1917 г.”, Тифлис, 1916, с. 190-193. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 41:
1920		42500		«Ադրբեջանական սովետական հանրագիտարան», հ. 5, Բաքու, 1981, էջ 397: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 41:
1921		43502		“Большая Советская энциклопедия”, т. 1, М., 1929, с. 642. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 41:
1923		38880		“Большая Советская энциклопедия”, т. 1, М., 1929, с. 642. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 41:
1926		136000		«Ադրբեջանական սովետական հանրագիտարան», հ. 5, Բաքու, 1981, էջ 397: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 41:
1931		76000		”Малая Советская энциклопедия”, т. 1, М., 1933, с. 174. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 41:
1939		99000		«Ադրբեջանական սովետական հանրագիտարան», հ. 5, Բաքու, 1981, էջ 397: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 41:
1959		136000		«Ադրբեջանական սովետական հանրագիտարան», հ. 5, Բաքու, 1981, էջ 397: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 41:
1970		190200		«Ադրբեջանական սովետական հանրագիտարան», հ. 5, Բաքու, 1981, էջ 397: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 41:
1979		232000		«Հայկական սովետական հանրագիտարան», հ. 5, Երևան, 1979, էջ 462: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 41:
1980		237000		«Ադրբեջանական սովետական հանրագիտարան», հ. 5, Բաքու, 1981, էջ 397: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 41:

Հայեր. ԺԹ-Ի դարերում հայ բնակչության թվաքանակի աճը տարբեր վավերագրերում ցույց է տրված հետևյալ չափով.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1804	828	2239	1759	3998		“Акты, собранные Кавказскою археологическою коммиссиею”, т. II, Тифлис, 1868, с. 596. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1822				5100		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 332, ց. 1, գ. 866, թ. 1: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1835	957	2397	2150	4547		Дубровин Н., Закавказье от 1803-1806 года, СПб., 1866, с. 149. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1839		2412	2164	4576		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 14-26: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1841		2316	2129	4445		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3802, թ. 168-169: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1845		2334	2116	4450		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3811, թ. 4-5: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1847	909	1327	967	2294		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3814, թ. 95-96: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1849		2531	2393	4924	Վիճակագրական մեկ այլ տվյալում հայերի թվաքանակը նշված է 4985 անձ (“Кавказский календарь на 1850 г.”, Тифлис, 1849, с. 49).	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3818, թ. 95-96: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1850	986	2642	2551	5193		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 2596, թ. 107-108: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1852		2636	2608	5244		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3819, թ. 105-106: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1853		2650	2442	5092		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2743, թ. 16-18: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1854		2659	2470	5129		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3825, թ. 68-69: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1857		2749	2511	5260		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3830, թ. 74-75: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1858		2754	2521	5275		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3831, թ. 41-42: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1860		2783	2524	5307		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3833, թ. 108-109: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1861	902					Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 4254, թ. 68: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1863	950	2780	2560	5340		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3843, թ. 15-16, ֆ. 56, ց. 1, գ. 4254, թ. 76: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1864		2791	2574	5365		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3846, թ. 23-24: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1865		2800	2578	5378		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 50: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1866	1045	3013	2689	5702		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 57: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1870		5200	4108	9308		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3857, թ. 49-50: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1872		3805	3285	7090		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3872, թ. 62-63: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1873				6506		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3862, թ. 58-59: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1874				6626		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3864, թ. 39-40: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1875				6719		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3866, թ. 44-45: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1876				6759		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3868, թ. 57-58: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1877		3562	3200	6762		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3869, թ. 54-55: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1878		3528	3178	6706		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3870, թ. 22-23: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1881		4195	3370	7565		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3873, թ. 27-28: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1882		4297	3487	7784		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3874, թ. 30: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1883		4247	3403	7650		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3875, թ. 56-57: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1884		4050	3854	7904		“Кавказский календарь на 1886 г.”, Тифлис, 1885, с. 124. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1885		4038	3818	7856		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3877, թ. 29: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1886		4837	4077	8914		“Кавказский календарь на 1898 г.”, Тифлис, 1897, с. 28-29. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1887		4338	3987	8325		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3880, թ. 72: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1888		4408	4064	8472		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3882, թ. 130: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1889		4516	4166	8682		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3884, թ. 226-227: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1890		4614	4294	8908		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3887, թ. 149: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1891		4751	4456	9207		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3889, թ. 148: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1892		4925	4482	9407		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3891, թ. 120: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1893		5002	5392	10394		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3895, թ. 77-78: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1894		5103	5445	10548		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3896, թ. 71-72: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1897		5426	5799	11225		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3899, թ. 146-147: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1898		5538	5906	11444		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3897, թ. 168: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1899		5754	6125	11879		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3903, թ. 125-126: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1900		5589	6270	11859		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3905, թ. 89-90: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1901		5609	6354	11963		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3906, թ. 96-97: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1902		5887	6546	12433		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3907, թ. 22-23: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1905		5912	6570	12482		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3912, թ. 265-266: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1906		5269	4820	10089		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3915, թ. 24: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1907				10382		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 240, թ. 2: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1908	1649	4736	4304	9040		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 35, ց. 1, գ. 559, թ. 6-7: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1909		6135	6484	12619		Հայաստանի ազգային արխիվ, Պ56, ց. 18, գ. 764, թ. 116: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1910		3719	3548	7267		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3917, թ. 55-56: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1912		6213	6482	12697		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3919, թ. 61-62: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1916				12125		“Кавказский календарь на 1917 г.”, Тифлис, 1916, с. 191-193. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:
1957				70000		«Սիոն», 1957, ապրիլ-մայիս, էջ 112: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 42:

Քաղաքաբնակ թուրքերի թվաքանակը` 1804-1916 թթ.

Թվական	Թուրք ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1804	2367	Քաղաքաբնակների 50.79 %-ը թուրքեր էին:	Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 43:
1835	11100	Քաղաքաբնակների 68.51 %-ը թուրքեր էին:	Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 43:
1849	6590	Քաղաքաբնակների 50.70 %-ը թուրքեր էին:	Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 43:
1865	7133	Քաղաքաբնակների 47.29 %-ը թուրքեր էին:	Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 43:
1884	10320	Քաղաքաբնակների 54.38 %-ը թուրքեր էին:	Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 43:
1887	11139	Քաղաքաբնակների 54.88 %-ը թուրքեր էին:	Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 43:
1916	35619	Քաղաքաբնակների 61.69 %-ը թուրքեր էին:	Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 43:

Ռուսներ. հիմնական ազգաբնակչությունից (հայեր, թուրքեր) զատ ԺԹ դարի կեսերից աստիճանաբար այստեղ ավելացել է ռուսների թվաքանակը.

Թվական	Ռուս ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1886	131		Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 43:
1906	4261	Քաղաքաբնակների 11.54 %-ը ռուսներ էին:	Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 43:
1916	4815	Քաղաքաբնակների 8.34 %-ը ռուսներ էին:	Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 43:

Գանձակ քաղաքի թաղամասերի վիճակագրություն.

Թվական	Տուն	Նշումներ	Աղբյուր
1804	28	Իգիրմիդորտ թաղամաս	“Акты, собранные Кавказскою археологическою коммиссиею”, т. II, Тифлис, 1868, с. 596. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 38:
1804	15	Ջրաբերդ թաղամաս	“Акты, собранные Кавказскою археологическою коммиссиею”, т. II, Тифлис, 1868, с. 596. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 38:
1804	74	Նորաշեն թաղամաս	“Акты, собранные Кавказскою археологическою коммиссиею”, т. II, Тифлис, 1868, с. 596. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 38:
1804	792	Քիլիսաքյանդ թաղամաս	“Акты, собранные Кавказскою археологическою коммиссиею”, т. II, Тифлис, 1868, с. 596. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 38:
1861	53	Երևանցոց թաղամաս	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 4254, թ. 68: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 38:
1861	99	Նորաշեն թաղամաս	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 4254, թ. 68: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 38:
1861	750	Քիլիսաքյանդ թաղամաս	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 4254, թ. 68: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 38:
1866	40	Երևանցոց թաղամաս	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 57: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 38:
1866	124	Նորաշեն թաղամաս	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 57: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 38:
1866	881	Քիլիսաքյանդ թաղամաս	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 57: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 38:
1888	136	Չայլու թաղամաս	«Նոր-Դար», 1888, N 158, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 38:
1889	150	Նորաշեն թաղամաս	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 35, ց. 1, գ. 13, թ. 78: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 38:
1897	31	Երևանցոց թաղամաս	«Արձագանք», 1897, N 9, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 38:

Հենվելով աղյուսակներում ներկայացված տվյալների վրա (միայն մի քանի տարիների կտրվածքով)՝ քաղաքաբնակների ընդհանուր թվաքանակում հայ բնակիչների տեսակարար կշիռը կազմել է.

Թվական	Նշումներ	Աղբյուր
1804	Քաղաքաբնակների 49.21 %-ը հայեր էին:	Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 42:
1835	Քաղաքաբնակների 31.48 %-ը հայեր էին:	Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 42:
1849	Քաղաքաբնակների 37.88 %-ը հայեր էին:	Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 42:
1852	Քաղաքաբնակների 47.94 %-ը հայեր էին:	Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 42:
1865	Քաղաքաբնակների 35.66 %-ը հայեր էին:	Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 42:
1874	Քաղաքաբնակների 35.80 %-ը հայեր էին:	Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 42:
1884	Քաղաքաբնակների 41.65 %-ը հայեր էին:	Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 43:
1887	Քաղաքաբնակների 41.02 %-ը հայեր էին:	Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 43:
1897	Քաղաքաբնակների 33.92 %-ը հայեր էին:	Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 43:
1906	Քաղաքաբնակների 27.34 %-ը հայեր էին:	Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 43:
1908	Քաղաքաբնակների 19.48 %-ը հայեր էին:	Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 43:
1916	Քաղաքաբնակների 21.00 %-ը հայեր էին:	Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 43:

Մի քանի տարիների կտրվածքով Գանձակում գործած դպրոցների, ուսուցիչների և աշակերտության ընդհանուր թվաքանակը ներկայացնում է հետևյալ պատկերը.

Թվական	Դպրոցներ	Ուսուցիչներ	Աշակերտներ	Նշումներ	Աղբյուր
1874	2	6	201		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3864, թ. 49-50: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 43:
1875	2	10	210		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3866, թ. 97-98: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 43:
1876	3	16	210		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3850, թ. 52: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 43:
1877	3	16	223		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3850, թ. 130: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 43:
1878	3	17			Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3850, թ. 178: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 43:
1883	2	8	221		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3875, թ. 136-137: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 43:
1894	5	22	622		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3896, թ. 173-174: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 43:
1909	3	20	560		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 57, ց. 2, գ. 1849, թ. 17: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 43:
1911	4	23	722		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 35, ց. 1, գ. 682, թ. 57: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 43: