ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Քաշաթաղ 284 Հուշարձան

ԼՂՀ (Երկիր) / Քաշաթաղ (Շրջան)

Պատմություն
7 դ․

Հայ մատենագրության մեջ Աղահեճք գավառի առաջին հիշատակությանը հանդիպում ենք VII դարում ստեղծված «Աշխարհացոյց»–ի մեջ՝ որպես Մեծ Հայքի Սյունիք նահանգի 12 գավառներից մեկը:

Անանիա Շիրակացի, Մատենագրություն, Երեւան, 1979, էջ 295։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 125:

846 թ․

Գավառը հիշատակում է Մովսես Կաղանկատվացին 846 թ. տեղի ունեցած արաբ մի գորապետի ասպատակության առնչությամբ. «...արշաւանս առնէր յաշխարհն Սիւնեաց եւ գերի վարեալ գԲաղացն սահմանս՝ գայ իջանէ յԱղահէջ գաւառ յաւան մի՝ Արքուգետ կոչեցեալ...»:

Մովսէս Կաղանկատուացի, Պատմաթիւն Աղուանից աշխարհի, Երեւան, 1983, էջ 331։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 125:

13 դ․

Աղահեճքը կրկին հիշվում է նաեւ XIII դարում: Ուշագրավ է, որ արդեն այդ ժամանակ գավառի համար ավելի գործածական էին այլ անվանումներ. «... Աղահեճ գավառը, որ այժմ կոչվում է Քաշաթաղ եւ Խոժոռաբերդ»: Երկու հատվածի տրոհված գավառակներն իրենց անուններն առել էին դրանցում գտնվող նույնանուն բերդերից:

Ստեփանոս Օրբելյան, Սյունիքի պատմության, Երեւան, 1986, էջ 70-71։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 125:

1488 թ․

Ի տարբերություն Խոժոռաբերդ գավառամասի՝ Քաշաթաղը, որն ընդգրկում էր նախկին Աղահեճք գավառի հարավային եւ հարավ-արեւմտյան հատվածը, հետագա դարերում նշանակալի պատմական դեր է ունեցել եւ այդու բազմիցս հիշվել ժամանակակիցների երկերում: Այսպես. 1488 թ. գավառը, այնտեղ գտնվող Խոզնավար գյուղի հետ միասին հիշվում է մի ձեռագիր ավետարանի հիշատակարանում, «...գրեցաւ ի գաւառիս Քաշթաղուց, ի գէղս որ կոչի Խոզանաւար, ընդ հովանեաւ սուրբ Ստեփաննոսի նախավկայիս...»:

«ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ», մասն Գ, Երեւան, 1967, էջ 116։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 125:

16 դ․

XVI դարում գավառն ավելի հաճախ հիշվում է հապավված՝ Քշտաղ անվանաձեւով: Նույն դարի վերջին այդտեղ կազմավորված հայկական իշխանության կենտրոնն էր Խանածախ գյուղը. «Մելիք Հայկազն ի Քշտաղս երկրէն՝ ի Խանածախ գեղջէ»:

Առաքել Դաւրիժեցի, Գիրք պատմութեանց, Երեւան, 1990, էջ 63։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 125-126:

1609 թ․

1609 թ. հրապարակվել էր պարսից Շահ Աբբաս Ա-ի հրովարտակը Քաշաթաղի Մելիք Հայկազի իրավունքները իր հակառակորդների նկատմամբ պաշտպանելու վերաբերյալ. «... Լավագույն քրիստոնյա Քուշթասիֆի Մելիք Հայկազը»:

«Մատենադարանի պարսկերեն վավերագրերը, հրովարտակներ», կազմող` Հ. Դ. Փափազյան, պրակ երկրորդ, 1601-1650 թթ., Երեւան, 1959, էջ 89-90:
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 126:

1620 թ․

Հայտնի է նաեւ 1620 թ.՝ նույն շահի մեկ այլ հրովարտակը. «... որով Քաշաթաղի Մելիք Հայկազի սեփականատիրական իրավունքները հաստատվում են Քաշաթաղում եւ Ղափանում գտնվող կալվածների վրա»:

«Մատենադարանի պարսկերեն վավերագրերը, հրովարտակներ», կազմող` Հ. Դ. Փափազյան, պրակ երկրորդ, 1601-1650 թթ., Երեւան, 1959, էջ 99-100:
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 126:

1634 թ․

Ուշագրավ են նաեւ Սեֆյան շահ Սաֆիի 1634 թ. հրովարտակը Քաշաթաղի հայերից գանձվող եկեղեցական տուրքերի գանձման իրավունքը՝ էջմիածնին վերապահելու մասին (այդ հարկերը ստանալու հավակնություն էր ցուցաբերում նաեւ Գանձասարի կաթողիկոսը) եւ Շահ-Աբբաս Բ-ի 1646 թ. հրովարտակը՝ Քաշաթաղի 4 գյուղերին որոշ հարկերից ազատելու վերաբերյալ:

«Մատենադարանի պարսկերեն վավերագրերը, հրովարտակներ», կազմող` Հ. Դ. Փափազյան, պրակ երկրորդ, 1601-1650 թթ., Երեւան, 1959, էջ 109, 124-125:
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 126:

1647 թ․

1647 թ. գավառը դարձյալ հիշվում է մեկ այլ ձեռագրի հիշատակարանում. «Գրեցաւ զսայ ի յերկիրս Քաշթաղու, ի գուղս Խանածախ, ընդ հովանեաւ Ամէնափրկչիս, ի թըւականիս Հայոց ՌՂԶ (1647)– ին...»:

«ժէ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ», հ. Գ, Երեւան, 1984, էջ 256։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 126:

1652 թ․

Կարեւոր մի հիշատակություն եւս, ուր վկայված է գավառի համանուն բերդը վերաբերում է 1652 թ., իսկ առիթը մի նոր ձեռագրի ստեղծումն էր. «...ի յաստուածաբնակ եւ յանառիկ դղեակս Քաշթաղ, ի գ(ե)օղն Խզնավար, ընդ հովանեաւ Սրբոյն Ստեփանոսի Նախավկային...»:

«ժէ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ», հ. Գ, Երեւան, 1984, էջ 506:
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 126:

17 թ․

Նույն դարի վերջին կատարված անցքերի կապակցությամբ «յերկիրն Քաշթաղու»–ն հիշում է նաեւ Զաքարիա Քանաքեռցին:

Զաքարեայ սարկաւագի պատմագրութիւն, Վաղարշապատ, հատոր Բ, 870, էջ 9։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 126:

18 դ․

XVIII դարի 2-րդ կեսի ընթացքում գավառի մի շարք բնակավայրեր հայաթափ եղան: Հայտնի է, օրինակ, որ Քաշաթաղի գյուղերից մեկի՝ Հալաքի հայերը հարազատ շենը լքել ու Ջրաբերդի եւ Գյուլիստանի մելիքներին միանալով դեպի Գանձակի խանի տիրույթներն էին գաղթել այն բանից հետո, երբ Շուշիին տիրացած Փանահ խանի եւ Ուրմիայի Ֆաթ-Ալի խանի միջեւ կռվից հետո կնքվել էր հաշտության պայմանագիրը. «Հալաքը դատարկվեց եւ զբաղեցվեց մողաուրցի քրդերով, որոնք այժմ էլ այդտեղ են մնում»:

В. Потто, Генерал-адьютант Иван Давидович Лазарев, Тифлис, 1900, էջ 11:
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 126:

18 — 19 դդ․

Նույն դարի վերջերին եւ, հատկապես, XIX դարի ընթացքում լքված գյուղատեղիների զգալի մասը զբաղեցրին քրդական եւ թյուրքական մի շարք խաշնարած ցեղեր: Հայտնի չէ, թե գավառի երբեմնի բնիկ տերերի՝ Մելիք-Հայկազյանների վերջին շառավիղները ե՞րբ էին թողել հայրենիքը, բայց արդեն XIX դարի առաջին կեսին նրանց հետքերը գտնում ենք մերթ Շաքի քաղաքում, մերթ՝ Քութայիսում եւ կամ այլուր:

Օրինակ՝ Շաքիի «ղարիպականաց» (օտարականների) գերեզմանոցում 1986-ին դեռ պահպանվում էր հետեւյալ արձանագրությունը կրող տապանաքարը.

մյուս երեսին՝

ԿԱՌՈՒՑԱՒ ՏԱՊԱՆԱՔԱՐՍ ԱՐԳԵԱՄԲՔ | ՈՐԳՒՈՅ ՀԱՆԳՈՒՑԵԼՈՑՆ ՂԵՆԵՐԱԼ ՄԱՅՈՐ | ԻՒԱՆԷԻ ԴԱՒԻԹԵԱՆ ԼԱԶԱՐԵԱՆՑ։

«Մեղու Հայաստանի», շաբաթաթերթին 1862 թ. Քութայիսից թղթակցում էր պոդպորուչիկ Աղեքսանդր Թովմասյան Մելիք-Հայկազյանցը (ղարաբաղցի) «Մեղու Հայաստանի» 1862, N 28, յաւիս 14, էջ 111։ 1890 թ. Անիում Կաթողիկե եկեղեցու խաչկալը կառուցելու ծախսը ստանձնել էր Ախալցխայի բնակիչ գնդապետ Իսահակ Մելիք-Հայկազյանցը («Մշակ», 1890, N 1 էջ 3), որն, ի դեպ, 10 տարի շարունակ վարել էր Կովկասի Հայոց Բարեգործական Ընկերության Ախալցխայի ճյուղի նախագահի պաշտոնը եւ վախճանվել 1899-ին Թիֆլիսում («Մուրճ», 1899, N 1, էջ 144-145) եւ այլն։ Առհասարակ, ինչպես երեւում է տարբեր աղբյուրներից, Մելիք-Հայկազյանների տոհմի շառավիղները ավանդաբար հմտացել են հատկապես զինվորական գործի մեջ։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 126:

17 — 18 դդ․

Ինչ վերաբերում է Աղահեճքի տրոհումից հետո նրա հյուսիսային եւ հյուսիս-արեւելյան մասում տեղորոշվող Խոժոռաբերդ գավառին, ապա սրա վերաբերյալ աղբյուրների բացակայության հետեւանքով հետագա դարերում այդ գավառի պատմական ուղին հիմնականում մնում է անհայտ։ XVI-XVIII դարերում գավառամասն առավելապես հայտնի էր Մաղավուզ անվամբ, իսկ XIX դարի սկզբներին հաճախակի հիշվում է Տառիստ անվամբ (տես՝ Զառիստ գյուղի բաժնում)։

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 127:

Աշխարհագրական միջավայր

Երբեմնի Աղահեճք գավառի տարածքը ներկայում հիմնականում համապատասխանում է ԼՂՀ Քաշաթաղի (նախկին՝ Լաչին) շրջանին: Տարածքն է՝ 1835 քկմ:

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 127:

Պատմություն
13 դ․

13-րդ դարում գավառի մի մասը կոչվել է նաև Խոժոռաբերդ, սակայն հետագայում ընդհանրական է դարձել «Քշտաղի երկիրը»՝ որպես ողջ գավառի, ապա և՝ մելիքության անվանում:

Առաքել Դաւրիժեցի, Գիրք պատմութեանց, Երևան, 1990, էջ 63, 222, Աշ. Հովհաննիսյան, Դրվագներ, Գիրք Բ, Երևան, 1959, էջ 312.
А. Карагезян, К локализации гавара Кашатаг, «Լրաբեր հաս. գիտ.», 1987, 1, էջ 40-45:
Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 17:

15 — 18 դդ․

15-18-րդ դարերում Քաշաթաղի մելիքությունը բարգավաճ, զուտ հայաբնակ ու կիսանկախ կազմավորում էր, նոր իշխանակարգի կարևոր օրրաներից մեկը՝ Քաշաթաղ և Խնածախ աթոռանիստ կենտրոններով, որտեղ իշխում էին Մելիք-Հայկազյանները: Այս տոհմի հիմնադիրը՝ 15-17-րդ դդ. պատմական աղբյուրներից հայտնի պարոն կամ իշխան Հայկազը, սերում էր Խաղբակյան-Պռոշյան իշխանատոհմից և ապրել է մոտ 1450-1520 թթ.:

Լեո, Հայոց պատմություն, հտ. 3, գիրք Բ, Երևան, 1973, էջ 21:
Մ. Ս. Հասրաթյան, Քաշաթաղ-Խնածախ, էջ 155-165: «ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ», մասն Բ, Ե., 1958, էջ 375, 400:
Հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, ԺԷ դար, Ե., 1974, էջ 206-207:
Հովսեփյան Գ., Խաղբակյանք կամ Պռոշյանք հայոց պատմության մեջ, մասն Ա, Վաղարշապատ, 1928, էջ 232, 236, 274:
Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 17:

Աշխարհագրական միջավայր

Աղահեճքը կամ Քաշաթաղը (նաև՝ Քաշաթաղք, Քաշթաղ, Քշտաղ) միջնադարում Սյունյաց աշխարհի արևելյան ծայրագավառն էր և Աղավնո գետի հովիտով սահմանակցում էր Արցախ-Խաչենին:

Ստեփանոս Օրբելյան, Սյունիքի պատմություն, Երևան, 1986, էջ 70-71:
Ալիշան Ղ., Սիսական, Վենետիկ, 1893, էջ 266:
Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 17:

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Լաչին
Աղահեճք	7 դ․
Քշտաղ	16 դ․	Անվանումը հապավված է:
Քաշաթաղք
Քաշթաղ
Խոժոռաբերդ	13 դ․