ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Քաշունիք 100 Հուշարձան

ԼՂՀ (Երկիր) / Քաշունիք (Շրջան)

Պատմություն
7 դ․

Համաձայն VII դարում ստեղծված «Աշխարհացոյց»–ի տվյալների՝ Բաղքը Մեծ Հայքի Սյունիք նահանգի 12 գավառներից էր: Միջնադարում գավառը, տրոհվելով արեւելյան եւ արեւմտյան մասերի, զուգահեռաբար սկսեց հանդես գալ նոր անուններով: Մասնավորապես՝ արեւմտյանը կամ բուն Բաղքը ավելի հաճախ սկսեց հիշվել Աճեն կամ Աճանան անուններով «Բաղք գավառը, որ այժմ կոչվում է Աճեն, դա Բաղակի [անունից այդպես] անվանվեց», իսկ արեւելյան ավելի ցածրադիր հատվածը, սկսեց կոչվել Քաշունիք: Ներկա դեպքում մեզ համար հետաքրքրություն է ներկայացնում պատմական Բաղքի արեւելյան հատվածը, որը XIII դարում, իր ոչ այնքան վաղեմի անցյալի Քաշունիք անվանումից զատ, ստացել էր նաեւ մի երրորդ անվանում` Բարկուշատ: Հին Բաղքի այդ հատվածում գտնվող հռչակավոր Երիցվանքի մասին մի հիշատակության առթիվ պատմիչը նշել է. «...երբ նրանք հասան Երիցավանքի դուռը, որը գտնվում է Բաղք, այսինքն Քաշունիք, իսկ այժմ Բարկուշատ կոչվող գավառում» եւ կամ «...Քաշունիք գավառը, որ այժմ Բարկուշատ է կոչվում...»:

Անանիա Շիրակացի, Մատենագրությռւն, Երեւան, 1979, էջ 295։
Ստեփանոս Օրբելյան, Սյունիքի պատմություն, Երեւան, 1986, 70, 110-111, 114։
Տես նաեւ` «Մանր ժամանակագրություններ», հատոր Ա, Երեւան, 1951, էջ 37։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 186:

12 դ․

Հայտնի է, որ XII դարի կեսերից թուրք-սելջուկների տիրապետության տակ հայտնված գավառը 1201 թ. ազատագրել էին Իվանե եւ Զաքարե իշխանները «...գրավեցին Առանից մինչեւ Ներքին Բասեն, Բարկուշատից մինչեւ Մժնկերտ»:

Ստեփանոս Օրբելյան, Սյունիքի պատմություն, Երեւան, 1986, էջ 316։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 186-187:

16 — 17 դդ․

Ի դեպ, Քաշունիք եւ Բարկուշատ անունները հետագա մի քանի հարյուրամյակների ընթացքում եւս զուգահեռաբար գործածական են եղել, բայց ի վերջո, արդեն XVI-XVII դարերում Քաշունիք անվանումն ամբողջությամբ իր տեղը զիջել է Բարկուշատին: Մեր օրերում երբեմնի գավառանունը Քաշունի ձեւով պահպանվել է տարածքի ամբողջ երկարությամբ հոսող եւ Որոտան գետի հետ աջից միախառնվող գետի անվամբ (թուրք. Չայ-Զամի): Ինչ վերաբերում է Բարկուշատին, ապա արդեն XIII դարում այդ անվամբ նույն գավառում հիշատակվում է թե՛ բերդ եւ թե՛ գյուղ, առաջինը՝ Սյունյաց Լիպարիտ իշխանին Իվանե Աթաբեկից նվիրաբերված այլ ամրությունների շարքում, իսկ երկրորդը՝ գավառի գյուղերի ցուցակում (12 դահեկան հարկաչափով, որը կարծել է տալիս, որ այն միջինից ավելի խոշոր գյուղերից էր):

Ստեփանոս Օրբելյան, Սյունիքի պատմություն, Երեւան, էջ 319, 401։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 187:

17 — 18 դդ․

XVII-XVIII դարերում Բարկուշատն իր հերթին տրոհվեց ավելի մանր գավառամասերի: Նրա հյուսիսային եւ հյուսիս-արեւմտյան մասում (Քաշունի գետից ձախ ընկած հատվածը) գոյացավ Մաղանջուղ գավառակը, իսկ հարավային մասում, Ողջի գետի ստորին հոսանքի շրջանում՝ Գիլաբերդ գավառակը, եւ միայն հին Քաշունիք-Բարկուշատի կենտրոնական մասը շարունակեց կրել Բարկուշատ (նաեւ՝ Բարկաշատ, Բարգուշատ) անվանումը: Ի դեպ, այդ անունով էր հայտնի նաեւ Որոտան գետի ստորին հոսանքի՝ գավառի արեւելյան կողմով հոսող հատվածը:

Ժամանակագրութիւն Ստեփաննոսի Օրբէլեանի» (հավելված), Երեւան, 1942, էջ 41-42։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 187:

Վարչատարածքային նշված կացությունը գրեթե անփոփոխ պահպանվեց ընդհուպ մինչեւ տարածքի՝ ռուսական տիրապետության ներքո անցնելը, որից հետո այն ընդգրկվեց Ելիսավետոպոլի նահանգի Զանգեզուրի ուեզդի կազմում: Խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո պատմական Քաշունիքի տարածքի վրա գոյացած երեք գավառակներն ավել կամ պակաս չափով մասնատվեցին Հայաստանի եւ Ադրբեջանի նորաստեղծ խորհրդային հանրապետությունների միջեւ: Միջհանրապետական կամայական որոշված նոր սահմանագիծը վերից վար անցնում էր 3 գավառների միջնամասերով, արդյունքում` Հայաստանին բաժին թողնելով գավառակների արեւմտյան, առավել լեռնային ու կտրտված հատվածները, իսկ Ադրբեջանին՝ արեւելյան, առավել բարեբեր ու հարթաշատ մասերը: 1923 թ. գավառակների՝ Ադրբեջանին անցած տարածքները ընդգրկվեցին նորաստեղծ Կարմիր Քրդստան Ինքնավար Մարզի կազմում, բայց 1930–ին, վերջինիս կազմալուծումից հետո, դրանք մտան Զանգելանի շրջանի մեջ: 1964 թ. երբեմնի Մաղանջուղ եւ Բարկուշատ գավառակների արեւելյան մասերի, ինչպես նաեւ Հակարի գետից արեւելք ընկած եւ պատմական Արցախի մասը կազմող նախալեռնային գոտու որոշ հատվածների միավորմամբ ստեղծվեց վարչական նոր ու առանձին շրջան: Վերջինս, կոչվեց արդեն 1962 թ-ից քաղաքատիպ ավանի կարգավիճակ ստացած Ղուբաթլուի անվամբ (տարածքը 802 քկմ):

«Ադրբեջանական խորհրդային հանրագիտարան» (ադրբեջաներեն), հատոր III, Բաքու, 1979, էջ 254։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 187:

Բնակչություն
18 դ․

Քաշունիք-Բարկուշատը վաղնջական ժամանակներից մինչեւ XVIII դարի 1-ին քառորդի վերջերը հիմնականում հայաբնակ է եղել, իսկ այնուհետեւ տարածք են ներթափանցել մահմեդական զանազան խաշնարած ցեղեր, որոնցից, մասնավորապես, քրդերը մինչեւ 1825 թ. բացարձակապես վրանաբնակ էին, բայց հաստատվելով հայաթափ հին գյուղատեղիներում ընդամենը 60 տարվա ընթացքում՝ մինչեւ 1885 թ., փոխեցին իրենց ապրելակերպը՝ դադարելով լինել վրանաբնակ: Դրանով իսկ 1880–ականներից սկիզբ առան մի շարք քրդաբնակ գյուղեր, որոնց թիվը, հատկապես խորհրդային տասնամյակների ընթացքում բազմապատկվելով, արդեն 1977 թ. հասավ 94-ի:

Ս. Բահաթրեան, Զանգեազուր, «Նոր Դար», 1885, N 34, Էջ 2–3։
«Ադրբեջանական խորհրդային հանրագիտարան» (ադրբեջաներեն), հատոր III, Բաքու, 1979, էջ 254։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 187:

Նկարագրություն

Հակարիի ձախ ափի երկարությամբ ձգվում է մի շարք՝ հիմնականում հինավուրց գյուղեր, որոնց պատմական անունները, մեզ չեն հասել, եւ այժմ դրանք հայտնի են միայն վերջին 1-2 հարյուրամյակների ընթացքում դրանցում հաստատված քրդական եւ թուրք զանազան ցեղերի կողմից տրված օտարոտի պատահական անվանումներով:

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 198:

Հակառակ Հակարիի հովտում գտնվող բնակավայրերի՝ ձորից վեր, ավելի դեպի արեւելք ընկած լեռնալանջերին ու հատկապես նախալեռնային անտառածածկ գոտում գտնվող հին գյուղատեղիներում դեռեւս առկա են երկրամասի բնիկներից մնացած նյութական մշակույթի հետքերը:

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 198:

Մինչեւ շրջկենտրոն՝ Ղուբաթլի քաղաքը, Որոտան գետի ձախ ափին, կան միմյանցից ոչ հեռու թվով 7, մեծ մասամբ պատմական գյուղատեղիներ, բայց որոնք հայտնի են միայն վերջին 1-2 հարյուրամյակների ընթացքում այդտեղ հաստատված քրդերի կողմից տրված օտարոտի անուններով:

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 198:

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Ղուբաթլի	1962 թ․
Բարկուշատ
Բաղք
Բարկաշատ
Բարգուշատ