ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Ծար 5 — 16 դդ․ 34 Հուշարձան

ԼՂՀ (Երկիր) / Քարվաճառ (Շրջան) / Ծար (Գյուղ)

Տեղադրություն

Այն գտնվում է Տրտու գետի վերին հոսանքի շրջանում, վերջինիս՝ եւ ձախից նրան միախառնվող համանուն վտակի միջեւ գոյացած սուրանկյուն եռանկյան տեսքով հրվանդանաձեւ սարահարթի հարավ-արեւմտյան առավել բարձրադիր մասում, ծովի մակերեւույթից՝ 2030-2050 մ բարձրության վրա: Սարահարթը համարյա բոլոր կողմերից բնականից առանձնացած է անդնդախոր ձորերով, ըստ որում` արեւելյան եւ հարավ-արեւեյան կողմերով հոսող Տրտու գետի համեմատ սարահարթը բարձր է 300-310 մ, իսկ հյուսիսային կողմով հոսող Ծարագետի համեմատ՝ 120-130 մ։ Միայն հարավ-արեւմտյան անկյունում, մի կարճ հատվածով սարահարթը նեղ պարանոցով միացած է մոտակա լեռնաճյուղի հետ: Հենց այս մասն էլ, որն ունի մոտ 250 մ երկարություն, հնուց ի վեր պարսպված է եղել, որի շնորհիվ Ծար գյուղն ու նկարագրված հրվանդանը հարկ եղած դեպքում վերածվել են անառիկ ամրոցի:

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 55:

Պատմություն

Խորհրդային տարիները Զառում նախ եւ առաջ «նշանավորվեցին» բնիկներից մնացած մշակույթի հուշարձանների միտումնավոր ու մասսայական բնաջնջման գործընթացով: Գյուղի հիշյալ երկու եկեղեցիներից ու ընդարձակ գերեզմանատներից բացի, հիմնահատակ ավերվեցին նաեւ Ծարի հարավակողմյան վիմահերձի տակ եւ հյուսիս-արեւելյան ծայրին (նույնպես ձորի մեջ) գտնվող վանական համալիրները: Ընդ որում, դրանցից առաջինը հռչակավոր Գետամիջո Սբ. Աստվածածնա վանքն էր՝ հիմնադրված 1301 թ.: Փոխարենը խաշնարած քրդերը գյուղում կառուցեցին բավականին ընդարձակ դպրոց՝ պատերի մեջ իբրեւ սոսկ հասարակ շինաքար ագուցելով եկեղեցիների, խաչքարերի, տապանաքարերի ու արձանագրությունների ջարդոտված բեկորները: Այդ դպրոցի պատերի մեջ մենք հաշվառել ենք 133 բեկոր, որոնցից 37-ը՝ արձանագիր:

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 69:

«Յաստուածապահ յամուրն Ծար»՝ այսպես են բնորոշել միջնադարյան հեղինակները հարյուրամյակներ շարունակ իշխանանիստ կամ մելիքանիստ Ծար բերդագյուղը:

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 55:

Մատենագրության մեջ Ծարի մասին հիշատակություններ են պահպանվել միջնադարից սկսած: Ճիշտ է, ավելի հաճախ հիշվում է ոչ թե իշխանանիստ գյուղը, այլ համանուն գավառը, (ինչպես օրինակ՝ Ստեփանոս Օրբելյանի մոտ), բայց, կարծում ենք, գավառն իր անունն առած պետք է լինի իշխանական նստավայր եւ վարչական կենտրոն Ծար գյուղից: Ուստի, կարելի է համարել, որ Ծար գավառի առնվազն առաջին հիշատակումներին համաժամանակ՝ Ծար գյուղն էլ (հավանաբար՝ գյուղաքաղաք կամ ավան) արդեն գոյություն ուներ:

Ստեփանոս Օրբելյան, Սյունիքի պատմության, Երեւան, 1986, էջ 263։ Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 55:

1289 թ․

Հին հիշատակություններից մեկը 1289 թվականից է «գեղս, որ կոչի Ծար»:

«Դիվան հայ վիմագրության», պրակ 5, կազմող Ս. Գ. Բարխուղարյան, Երեւան, 1982, էջ 222։ Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 55:

Գրչօջախներ
1684 թ․

Ծարը նաեւ գրչության կենտրոն էր: Մաշտոցի անվան Մատենադարանում, 2067 համարի ներքո պահպանվում է 1684 թ. Ծարում ստեղծված մի ձեռագիր Քարոզգիրք (գրիչ՝ Վառվառե, ծաղկող՝ Տեր Բարսեղ, ստացող՝ Պետրոս վարդապետ):

«Ցուցակ Ձեռագրաց», հ. Ա, Երեւան, 1965, էջ 712։ Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 69:

Բնակչություն
18 դ․

Գավառի այլ բնակավայրերի նման Ծարում եւս հայ կյանքը գոյատեւել է մինչեւ XVIII դարի 2-րդ քառորդի սկզբները:

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 65:

18 դ․

XVIII դարի կեսերից Ծարի տարածքում հայտնվեցին փարախկանլի (ֆարիկյան) ցեղի քրդեր, որոնք սակայն շուրջ 100 տարի անց միայն անցան նստակեցության ու վերջնականապես հաստատվեցին հայաթափ Ծարում:

Լէօ, Պատմաթիւն Ղարաբաղի հայոց թեմական հոգեւոր դպրոցի 1838-1913, Թիֆւիս, 1914, էջ 677։ Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 409։ Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 69:

1908 թ․

Ծարը, որ աղավաղվելով սկսեց կոչվել Զառ, ողջ գավառի ամենամարդաշատ բնակավայրն էր եւ, օրինակ, 1908 թ. խաշնարածների թիվն այդտեղ հասել էր 383 շնչի:

"Кавказский Календарь на 1910 г." Тифлис, 1909. Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 69:

1979 թ․

Հետագա տարիներին եւ խորհրդային շրջանում նույնպես Զառը շարունակեց պահպանել առաջնությունը, բնակչության թվի քանակով այն զիջում էր միայն շրջկենտրոն Քարվաճառին (1979 թ. թրքախոս քրդերը Զառում կազմում էին 1002 բնակիչ):

«Ադրբեջանական խորհրդային հանրագիտարան» (ադրբեջաներեն), հատոր IV, Բաքու, 1980, էջ 299։ Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 69:

Նկարագրություն
1763 թ․

Ուշագրավ է, որ թեեւ գավառում Ծար անունով ուրիշ բնակավայր չկար, բայց 1763 թ. կալվածացուցակում այն հիշված է «Մեծ Ծար» ձեւով: Հիրավի, Ծարը «մեծ» էր անգամ ամայի վիճակով: Գյուղատեղի, ուր գոյություն ունեին չորս եկեղեցիներ ու խաչքարերով գերեզմանոցներ, իսկ մոտակայքում` երկու վանք: Այն պահից սկսած, երբ հարյուրամյակներ շարունակ իշխանանիստ կամ մելիքանիստ Ծարը դադարեց հայաբնակ լինելուց, այնտեղ գտնվող մշակույթի մեծարժեք հուշարձանները հայտնվեցին անխնամ վիճակում: Ճիշտ է, հայաթափ գյուղատեղիում հաստատված Փարախկանլու ցեղի խաշնարածները սկզբնական շրջանում զբաղված էին բնիկներից մնացած կառույցների սոսկ օգտագործմամբ (հարմարեցմամբ՝ անասնագոմերի եւ կացարանների), սակայն նստակեցության անցնելու պահից իսկ նրանք եռանդուն կերպով սկսեցին ոչնչացնել այն, ինչ «ժառանգված էր» քրիստոնյա բնիկներից:

Ջամբռ համաժողովեցեալ եւ շարաղրեցեալ ի Սիմէօնէ կաթողիկոսէ Երեւանցւոյ, Վաղարշապատ, 1873, էջ 283։ Ըստ ամենայնի տարբերակվելու համար հարեւան Սոդք գավառի համանուն գյուղից։ Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 55:

1940 — 1950 թթ․

Հայկական հուշարձանների ավերումը հրեշավոր չափեր ընդունեց խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո եւ մանավանդ 1940-50-ական թվականներին: Այդ տարիներին հիմնահատակ ավերվեցին գյուղամիջի չորս եկեղեցիներից երկուսը եւ գյուղի մոտակայքում պահպանված երկու վանքերը, գերեզմանոցները: Դրանց քարերն օգտագործվել են Ծար եւ Չրաղ թրքացած քրդերի գյուղերում դպրոցական եւ այլ բնույթի շենքերի կառուցման ժամանակ:

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 57:

Գյուղի և մերձակայքի սխեմատիկ հատակագիծը Տեսակը Քարտեզ
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գծագիր

Տեսակը Լուսանկար
Ուղղությունը ⇓ Հարավից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Հարավից երիզող ժայռապարը Տեսակը Լուսանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Տեսակը Լուսանկար
Ուղղությունը ⇐ Արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Զառ	1812 — 1920 թթ․
Մեծ Ծառ	1600 — 1812 թթ․