ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Գյուլիստան 82 Հուշարձան

ԼՂՀ (Երկիր) / Շահումյան (Շրջան) / Գյուլիստան (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է շրջկենտրոն Շահումյան (Ներքիշեն) ավանից ուղիղ գծով 7, իսկ ճանապարհով՝ 20 կմ հարավ՝ Մռավ լեռան հյուսիսարևելյան կողմում՝ Ինջա գետի ձախ ձորալանջերին. «Խաչի գատուկից անցնելով, ճանապարհը հետզհետե ցածանում է դեպի մի խոր ձոր, որի մեջ գտնվում է Գյուլիստան գյուղը»:

Րաֆֆի, Երկու ամիս Աղվանից և Սյունյաց աշխարհներում, Երկերի ժողովածու, հ. 8, Երևան, 1963, էջ 586: Նաև՝ «Գյուլիստան գյուղը, որի անունով կոչվում է Գյուլիստանի մահալը, գտնվում է կարծես մի խոր կաթսայի մեջ, որի չորս կողմից բարձրանում են անտառապատ լեռներ, որպիսի են Գոգթափա, Կարմիր-խաչ լեռը, Ղազուն տուրմաշ և Մռավի շարունակությունը կազմող սարերը» (Րաֆֆի, նույն տեղում):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 43:

Այլ անվանումներ

Հնարավոր է, որ գյուղը նախապես կոչված լիներ Վարդուտ, սակայն ներկայիս Գյուլիստան անունն էլ բավականաչափ հին է: Համենայն դեպս, գրավոր աղբյուրներում այն առաջին անգամ հիշվում է 1466 թ.-ից և միաժամանակ շեշտվում, որ գյուղանվան հայերեն թարգմանությունն է Վարդուտ. «...ի գեւղս որ կոչի Գյուլիստան, որ է Վարդուդ»:

Հայերեն ձեռագրերի ԺԵ դարի հիշատակարաններ, հ. Գ, Երևան, 1967, էջ 446:
Տե՛ս նաև Հայերեն ձեռագրերի ԺԵ դարի հիշատակարաններ, հ. Բ, Երևան, 1958, էջ 246:
Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 43:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 43:

Պատմություն

Երկրամասի պատմական հարուստ անցյալ ունեցող գյուղերից է: Վաղագույն հիշատակություններից մեկը վերաբերում է 1466 թ., երբ գրիչ Հակոբը «...ի հայրապետութեան տեառն Թոմայի Աղուանից կաթուղիկոսի, ի խնդրոյ Բարիոգ կրաւնաւորի», տեղում հեղինակում է ձեռագիր Մաշտոց:

Հայերեն ձեռագրերի ԺԵ դարի հիշատակարաններ, հ. Գ, Երևան, 1967, էջ 446: Տե՛ս նաև Հայերեն ձեռագրերի ԺԵ դարի հիշատակարաններ, հ. Բ, Երևան, 1958, էջ 246:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 43:

Գյուլիստանը գավառի արդյունավետ գրչօջախներից էր նաև ԺԷ դարում: Հայտնի են, օրինակ, 1681 և 1686 թթ. ստեղծված Ավետարանն ու Մաշտոցը (գրիչ՝ Եսայի երեց), Դավիթ գրչի՝ 1689 թ. («...ի երկիրս Բարտայ՝ ի գեօղս, որ կոչի Գուլըստեան՝ ընդ հովանեաւ Սբ. Աստուածածնին ու Սբ. Մինասայ՝ ի հայրապետութեանց տեառն Սիմոնի եւ Երեմիայի, ի եպիսկոպոսութեան Ուռեկայ Մօսիսի, ի իշխանութեան պարսից Բարտոյ Ապազ ղուլի խանն») և 1692 թ. (Մելիքսեթ քահանայի խնդրանքով) ստեղծած Մաշտոցները:

Ցուցակ ձեռագրաց Մաշտոցի անվան Մատենադարանի, հ. Ա, Երևան, 1965, էջ 1174-1175, ձեռ. N 4228:
Մինասյան Թ., Արցախի Ջրաբերդ գավառի ձեռագրական ժառանգությունը, «Բանբեր Մատենադարանի», 2015, N 22, էջ 205-206: Նույնի՝ Արցախի գրչության կենտրոնները, Երևան, 2015, էջ 56-57:
Ցուցակ ձեռագրաց, հ. Բ, Երևան, 1970, էջ 859, ձեռ. N 9043:
Ցուցակ ձեռագրաց, հ. Ա, էջ 462, ձեռ. N 1032:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 43:

Գյուղում է պահվել նաև Գրիգոր գրչի ընդօրինակած Ծեր ավետարանը. «զԳրիգոր մեղապարտ գրիչ յիշեա ի Քրիստոս»:

Րաֆֆի, Երկու ամիս Աղվանից և Սյունյաց աշխարհներում, Երկերի ժողովածու, հ. 8, Երևան, 1963, էջ 586-587:
Տե՛ս նաև Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 241:
Մինասյան Թ., Արցախի Ջրաբերդ գավառի ձեռագրական ժառանգությունը, «Բանբեր Մատենադարանի», 2015, N 22, էջ 206:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 45:

1723 թ. Արցախի չորս մելիքների թվում էր նաև Գյուլիստանի ներկայացուցիչ Եսային, որը միացել էր լեզգիների արշավանքների պատճառով տուժած և օգնության ակնկալիքով Պետրոս Մեծ կայսրին հղված գրությանը. «Արզ իլի ի հողոյն գարշայպարի ծառայեակցացն ծառայ Եսայէ, որ եմ ի երկրէն Պարտայու, ի գեուղէն, որ և կոչի Գուլստան համակատարած տանս Աղուանից...»:

Эзов Г., Сношение Петра Великого с армянским народом, Документы, СПБ, 1898, док. 218, с. 340. Տե՛ս նաև Армяно-русские отношение в первой трети XVIII в., т. II, часть II, Ереван, 1964, с. 29.
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 44:

1724 թ. մարտի 10-ին պատվիրակ Իվան Կարապետի գրած զեկուցագիրը պարզում է Գյուլիստանի մելիքների ռուսական կողմնորոշումը. «Ի փոքր ծառայիցդ արզ լինի..., որ ես եկիյ էս երկիրս, քանի մարդից լսեցի՝ թէ Գոլըստանայ ղալին գլխայւորն՝ Սարգիս [և] Աբրայամըն օսմանլվին թաբէ ան, քեզ քէ սպանէն: Ես թաղաֆուլ տվի, գնացի, էս հայոց երկիրն ման եկի, էստոնց հինգ Սղնաղն տեսի և յետոյ գնացի Սարգսին և Աբրայամին բերթըն, աղիս տված գիրն նշանց տվի: [Դրին գլխներին վերէն], կարդացին, շատ ուրախութիւն արարին մեծով և փոքրօվ, ասացին, թէ՝ մեք մեր աղին ծառայ անք: Եւ ես հարցուցի, թէ չում դոք օսմանլվին էք ուզում, և նրայ թաբէ էք ելէլ և ձեր մարթն գնացել այ օսմանլվին ղօշունըն: Սարգիսն և Աբրայամն ասացին, թէ՝ մեք անք մեր աղին արզ արարէլ, որ ի սէրն Քրիստոսի, գայ մեզ անօրինի ձեռնիցն ազատի, մեք մոնց դէ գնանք, անհաւատի ղուլուղ անենք...»:

Աբրահամյան Ա., Մի էջ Անդրկովկասի ժողովուրդների և հայ-ռուսական հարաբերությունների պատմությունից, Երևան, 1953, էջ 186:
Տե՛ս նաև Бутков П., Материалы для новой истории Кавказа с 1722 по 1803 год, часть II, Санкт Петербург, 1869, с. 29.
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 44:

1725 թ. Աբրահամ հարյուրապետի եղբայր Եսային մի ձեռագիր՝ «Պատարագի մեկնիչ» է ազատում անօրենների ձեռքից և նվիրում այդ ժամանակ հակաթոռ կաթողիկոսանիստ Երից մանկանց վանքին. «Շնորհ Հօր և ողորմութեամբ ամենազօրին... Եսայիս, որ եմ Գուլստանցի որդի Կեւորքին, վերջին ստացայ այս խորհրդի մեկնիչս ազատելով ի ձեռաց անօրինաց և յետոյ... յիշատակ փառաւոր ուխտին Ս. երից մանկանց վանից ձեռամբ քեռին իմոյ Ներսէս կաթուղիկոսին Աղուանից անջինջ յիշատակ նա իմ հոգւոյս... և եղբայր իմ Աբրահամ Ուզբաշին..., ի ՌՃՀԴ թուին մարտի Ժ...»:

Հայկունի Ս., Բագրեվանդ. Ջրաբաշխ գավառ, Էջմիածին, 1894, էջ 374:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 44:

1726 թ. մայիսի 24-ին Գյուլիստանում հրավիրվում է խորհրդակցություն, որտեղ աշխարհիկ և հոգևոր հայ առաջնորդները քննում են թուրքական իշխանության լուծը թոթափելու և Ռուսաստանին հպատակվելու հնարավոր ուղիները: Արդյունքում կազմվում է մի գրություն և հանձնվում ռուսաց Եկատերինա Ա թագուհու պատվիրակ Իվան Կարապետին. «...մեր մեծ և փոքր թապուն թալուղօվս, այս գիրս տուինք վերոյգրեալ էլչի պէկին, [որ] հրամանէն, խոսկէն, թէ և մասլա[հա]թէն դուս գանք, թագաւորին խային լինէնք և մեր ապրանքն և տուն, ինչ թանպէյ ջեզայդ անի. մեզ ղապուլ և արժանի է...: Մեք Գլու[ս]դանայ մեծ և փոքրօվըս վկայ եմք և հնազանդ այս վերոյգրեալ պանիս»:

Աբրահամյան Ա., Մի էջ Անդրկովկասի ժողովուրդների և հայ-ռուսական հարաբերությունների պատմությունից, Երևան, 1953, էջ 247:
Տե՛ս նաև Армяно-русские отношение в первой трети XVIII в., т. II, часть II, Ереван, 1964, с. 282.
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 44-45:

Գյուղանվան հաջորդ հիշատակությունն առնչվում է մի հայ ընտանիքի՝ Տարոնից այստեղ վերաբնակվելու փաստին. «Տասնութերորդ դարու առաջին կիսում՝ մօտաւորապէս 1720-1730 թուականների միջոցին Տարոն գաւառի Մուշ քաղաքի մօտ եղած Ցրօնք անուանեալ գիւղից Գանձակ գաւառի «Իգիրմիդորդ» կոչուած գիւղերից մէկը՝ Գիւլիստան, գաղթում է իր փոքր ընտանիքով դպիր թէ սարկաւագ Յարոյ կամ Յարութիւն անունով մէկը և այնտեղ էլ հաստատւում: Այս Յարոյ կամ Յարութիւն՝ հոգևորական կոչման նուիրուած անձը մի զաւակ է ունենում Արզուման անունով, որ իր ժամանակ յայտնւում է որպէս բաւականին հմուտ թարգման-բանագնաց և պաշտօնեայ: Արզումանը նոյնպէս մի զաւակ է ունենում, որին իր հօր անուան յիշատակի համար Յարութիւն անունն է տալիս»:

Ն. Յարոյ (Նիկողայոս Տեր-Հարությունյան), Թռուցիկ յիշողութիւններ մեր թաղի անցեալ կեանքէն, «Հովիտ», 1915, N 12, 5 ապրիլի, էջ 187: Ի դեպ, 1798 թ. Հարությունը գաղթում է Թիֆլիս և կարճ ժամանակ անց քահանայագործում Նորաշենի Սբ. Աստվածածին եկեղեցում:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 45:

1734 թ. հոկտեմբերին Առաջաձոր գյուղի ավագերեց Դավթին Խաչենի մելիքության առաջնորդ և մելիք կարգելու առնչությամբ կազմված և Նադիր շահին ուղղված համախոսական մի գրության ներքո, որպես վկաներ, ստորագրել են նաև գյուլիստանցիներ Աբրահամ հարյուրապետը (յուզբաշի), Ղազարը, Միրզախանը, Եղիան, Հակոբը և Նավասարդը:

Կոստիկյան Ք., Ղարաբաղի հայ մելիքները Նադիր շահի իշխանության տարիներին, Մերձավոր և Միջին Արևելքի երկրներ և ժողովուրդներ, հ. XXVI, Երևան, 2007, էջ 262: Նույնի՝ Մատենադարանի պարսկերեն շարիաթական նոտարական փաստաթղթերը (ԺԷ-ԺԸ դարեր), Երևան, 2018, էջ 106-107:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 45:

Գյուլիստան գյուղը հայ մելիքությունների շրջանում համանուն գավառի կենտրոնն էր և առավելապես հայտնի է 17-18-րդ դարերի ազգային-ազատագրական պայքարում ունեցած նշանակալի դերով: Սակայն երկրամասի նվիրական ուխտատեղիների և վաղ միջնադարից հայտնի վանքերի՝ Հոռեկավանքի ու Ջրվշտիկ-Եղիշե առաքյալի վանքի մերձակայքում գտնվող գյուղի պատմությունը կապված է շատ ավելի վաղ անցյալի իրողությունների հետ:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 43:

Ուսումնասիրողները գյուղը նույնացնում են Վաչագան Բարեպաշտի օրոք նշանավոր Աղուէ ամրոցի ու գավառի, ոմանք՝ այդ ժամանակաշրջանի Գյուտական արքայանիստ բնակավայրի հետ:

Ս. Երեմյան, Հայաստանը ըստ «Աշխարհացոյց»-ի, Ե., 1963, էջ 34: Ըստ Րաֆֆու՝ այդ կարծիքին էր Սարգիս արքեպիսկոպոս Ջալալյանցն իր անտիպ «Պատմութիւն աշխարհին Աղուանից» և «Ծագումն Ղարաբաղու մէլիքների» աշխատություններում: (Տե՛ս Րաֆֆի, Երկերի ժողովածու, հտ. 9, (Երկու ամիս Աղվանից և Սյունյաց աշխարհներում, Խամսայի մելիքություններ), Երևան, 1987, էջ 613-615): Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 43:

13 — 15 դդ․

Նախընթաց դարերում գյուղի գոյատևման մասին են վկայում նաև ապարանքի շուրջը տարածված կենտրոնական թաղում հայտնաբերված 13-15-րդ դարերի արձանագիր խաչքարերն ու բեկորները:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 43:

1785 թ. Գյուլիստանը հիշվում է մելիք Բեգլարի որդիներին՝ Գրիգորին և Օհանին ուղղված Ամենայն Հայոց Ղուկաս կաթողիկոսի օրհնության և բարեմաղթանքի խոսքում. «Առ մէլիք Բէկլարի որդի Փրիդոնն և նորին մայր Ամարնան և եղբարսն, որ ի Կիւլիստան»: Նույն թվականի մայիսի 15-ին Մելիք Բեգլարի եղբայր Մելիք Աբովը, որն էր «...ի Գիւլստան...», կաթողիկոսին հղած գրության մեջ նկարագրում է երկրի խղճալի դրությունը և խոսում կովկասցիների աշխարհավեր արարմունքների մասին:
Երևում է, որ այլևս չդիմանալով ծայրահեղ դժնդակ պայմաններին, շատ չանցած՝ մելիքները կայացնում են ամենից տխուր որոշումը. իրենց հպատակ ժողովրդի մի նշանակալի մասի հետ նրանք լքում են հայրենի գավառը և գաղթում Վրաստան: Այստեղ բաժանվում են երկու մասի և հաստատվում Տփղիսում (Քարափի թաղում) և Թելավում (Ձվելգալավան թաղամասում):
Համենայն դեպս, արդեն 1788 թ. նոյեմբերին մելիքներին հղված նամակների հասցեն «Թուղթք ի Թիֆլիզ»-ն էր. «...առ մէլիք Բէկլարի կին Մարիամն եւ առ որդին իւր Փիրիտոնն...: Վասն տարագրութեանցն ի հայրենեացն իւրեանց մխիթարութիւն...»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 616, թ. 36, 40:
Դիվան Հայոց պատմության, գիրք Ա, հատոր Բ, Երևան, 2003, էջ 409:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 45-46:

1791 թ. նոյեմբերին կաթողիկոսի նամակը դարձյալ հասցեագրված էր «...ի Թիֆլիզ առ մէլիք Բէկլարի կին Մարիամն...»:

Դիվան Հայոց պատմության, գիրք Ա, հատոր Բ, Երևան, 2003, էջ 661:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 46:

Գյուլիստանի անունը, նշանակությունն ու ճանաչումը կտրուկ աճում են, երբ 1813 թ. հոկտեմբերի 24-ին այստեղ ռուս-պարսկական հաշտության պայմանագիր է կնքվում. «Հանդիպում ունեցան Գ(յ)ուլիստանում՝ Զեբայում, ուր պարսիկներն ու ռուսները հաշտվեցին, տալով իրար փոխադարձ տրակտատ հաշտության և որոշելով սահմաններն...»:

Մելիքսեթ-բեկ Լ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. Գ, Երևան, 1955, էջ 275:
Տե՛ս նաև Թաղիդեանց Մ., Ճանապարհորդութիւն ի Հայս, հ. Ա, Կալկաթա, 1847, էջ 303 («Երևելին յամենայնի է Գուլստան. իբրև ինն մղօնօք ի վերուստ Դիզայ, ուրանօր յամի Տեառն 1815 փակեցաւ դաշն խաղաղութեան ի մէջ Ռուսաց և Պարսից»):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 46:

Դժվար է ասել, թե 1780-ական թթ. երկրորդ կեսի սկզբներին դեպի Վրաստան կատարված գաղթից հետո գյուղում որքան հայ էր մնացել, կամ մնացել էին նրանք ընդհանրապես, սակայն հայտնի է, որ 1817 թ. վրաստանաբնակ գյուլիստանցիների մի փոքր մասը վերադարձել էր հայրենի գյուղ:

«Նոր-Դար», 1890, N 110, 1 օգոստոսի, էջ 1:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 46:

Ռուսական տիրապետության հաստատման սկզբնական տարիները դեռևս անկայուն էին: Մասնավորապես 1826 թ. ողջ երկրամասն ալեկոծվում էր պարսկական հերթական, բայց և վերջին արշավանքի հետևանքով: Միայն դրանից հետո և հատկապես սկսած 1830-ական թթ. սկզբներից՝ գավառաբնակ հայերին և առավելապես գյուլիստանցիներին հնարավորություն է ընձեռվում անցնելու խաղաղ և ստեղծագործ աշխատանքի:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 46:

Գյուղի կառավարման իրենց ավանդական դիրքերում վերստին ամրապնդվում են Մելիք-Բեգլարյան տոհմի շառավիղները, որոնք, նախընթաց տասնամյակներում սփռված լինելով հեռու-մոտիկ երկրներում՝ Վրաստանում (Տփղիս, Թելավ), Ռուսաստանում (Մոսկվա), Հնդկաստանում (Չինսուրա), այնուամենայնիվ, իրենց մեջ ուժ են գտնում և վերահաստատվում նախնյաց օրրանում:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 46:

Արդեն 1870 թ. տնտեսապես ոտքի կանգնած Գյուլիստանի հասարակությունն ի զորու է լինում մասնակցելու նաև համազգային խնդիրներին: Սբ. Էջմիածնում իրականացվող շինարարական աշխատանքներին օժանդակելու նպատակով գյուղացիները հատկացնում են 12 ռուբլի:

«Արարատ», 1870, Դ, էջ 138:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 46:

Ժառանգական իրավունքներով գյուղին տիրող Մելիք-Բեգլարյաններին էին պատկանում նաև գավառի այլ բնակավայրեր (օրինակ՝ Խրխափոր և Ղարաչինար գյուղերը) և մանավանդ բազմաթիվ ընդարձակ կալվածքներ: Այսպես՝ 1874 թ. մելիք Բեգլարի թոռան՝ Բեգլարբեկի մահվանից հետո բնակավայրն անցել էր նրա կնոջ իրավասության ներքո, իսկ, օրինակ, Հ. բեկ Մելիք-Բեգլարյանին էր պատկանում Ամենափրկիչ վանքը շրջապատող եկամտաբեր Գյուլիստանի անտառը:

«Նոր-Դար», 1890, N 110, 1 օգոստոսի, էջ 2:
Գ. Սև-Երէց (Գ. Սև-Երիցյան), Թղթակցություն, «Նոր-Դար», 1890, N 132, 6 սեպտեմբերի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 46:

ԺԹ դարավերջին գյուղը Խրխափորի հետ մեկտեղ պատկանում էր Գրիգոր, Հովսեփ, Գերասիմ և Թալիշ Մելիք-Բեգլարյանցներին:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 93, ց. 1, գ. 388, թ. 30-31:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 46:

Հայտնի է, որ ԺԹ դարի վերջին Ինջա գետի հովտում գտնվող և Ս. բեկ Մելիք-Բեգլարյանին պատկանող Թափի դաշտ տեղամասը մոլոկանները գնել էին վերջինիցս 40.000 ռուբլով և հիմնել գյուղ:

Գ. Սև-Երէց (Գ. Սև-Երիցյան), Թղթակցություն, «Նոր-Դար», 1890, N 132, 6 սեպտեմբերի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 46:

Արդեն 1912 թ. թղթակցությունը վկայում է. Գյուլիստանից 2 կմ հյուսիս գտնվող Մալականներ կոչվող տեղամասը, որը համարվում էր Գ. Մելիք-Բեգլարյանի սեփականությունը, զավթել էին թուրքերը. «...Գիւլիստանի հողերին կից Գ. Մելիք Բէկլարեանի «Մալականներ» կոչւող հողը եկան այդ քոչւորներից շատ թուրքեր տափարակի Բօրսունլու և միւս գիւղերից: Անթիւ ապրանք են բերել և չբաւականանալով իրանց գնած հողով, «ուժի իրաւունքով» սկսել են արածացնել գիւլիստանցիների սեփական «Անտակ ծով» կոչւած խոտհարքը»:

Անդրօ, Լուրեր Գիւլիստանի շրջանից, «Հորիզոն», 1912, N 150, 14 յուլիսի, էջ 4:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 46:

Գավառի հայաբնակ մյուս գյուղերի համեմատ ավելի ամուր դիրք ունեցող Գյուլիստանը 1905-1907 թթ.՝ հայ-թաթարական ընդհարումների ժամանակ, պաշտպանության տեսանկյունից առավել հուսալի բնակավայրերից մեկն էր, սակայն նույնիսկ այստեղ բնակիչները չեն կարողանում նյութական կորուստներից խուսափել. «Գիւլստան հայ գիւղից եկողները յայտնեցին, որ իրենց գիւղից թուրքերը տարել են 12 գլուխ տաւար»:

«Ալիք», Թիֆլիս, 1906, N 6, 4 մայիսի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 46:

Հայտնի է, որ 1905 թ. Գյուլիստանում՝ Թմրազանց տանը իջևանած Համազասպ Սրվանձտյանցը, տեղեկանալով, որ չնայած իր արգելքին, Կոսունց Կարապետն իր տանն է պահում թաթար ծառային՝ Թեմիշին, զայրանում է և հրամայում Կարապետին սպանել: Միջադեպը հարթվում է միայն Կոսունց Կարապետի որդիների և Կորյուն քահանայի խնդրանքի շնորհիվ:

Ղուլյան Բ., Գյուլիստան: Պատառիկներ մոտիկ անցյալից, Երևան, 2004, էջ 56:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 46:

1917 թ. նշվել է. «Տեղս կազմակերպւել են մի քանի աւազակախմբեր, որոնք ապրում են անտառներում, վնասում են գիւղացոց: Դրանք գլխաւորապէս թուրքեր են: Օգտւելով հանգամանքից, որ երիդասարտութիւնը կռւի դաշտումն է, վրայ են տալիս գիւղերի վրայ և ապրանքը տասնեակներով քշում տանում են: Սրանից երկու շաբաթ առաջ մեր գիւղից գողացել են 12 գոմէշ ու կով. մի շաբաթ չանցած էլի են գողացել 8 հատ գոմէշ: Գիւղացիք հետքը տարել են այնտեղ, որտեղ աւազակներն են գտնւում: Բայց ի՞նչ կարող են անել խեղճ գիւղացիք մի փէտով՝ զինւած աւազակների դէմ»:

Թ. Կ-եանց, Գիւլիստան, «Աշխատանքի դրօշակ», 1917, N 4, 25 յունիսի, էջ 4:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 46:

Գյուլիստանցիներն անհամեմատ ավելի ծանր կացության առջև են կանգնում 1918-1920 թվականներին: Օրհասական ավարտ են ունենում հատկապես 1920 թ. մարտ-ապրիլ ամիսներին ծավալված իրադարձությունները. գավառի մյուս գյուղերի նման թաթարները գրավում են նաև Գյուլիստանը և ամբողջովին ավերում, իսկ բնակիչները միայն փախուստի շնորհիվ են կարողանում փրկվել արդեն անխուսափելի թվացող ոչնչացումից:

Нагорный Карабах в 1918-1923 гг., сборник документов и материалов, Ереван, 1992, с. 436.
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 46:

Խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո գյուլիստանցիներին հաջողվում է վերստին համախմբվել հայրենի գյուղում, վերականգնել քայքայված տնտեսությունն ու շենացնել այն:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 46:

Հակառակ Մեծ հայրենականում Գյուլիստանի մեծաթիվ զոհերի (զոհվել կամ անհետ կորել է 92 անձ), այնուամենայնիվ, մինչև 1970-ական թթ. ընդհանուր առմամբ գյուղն ապրում է նկատելի աշխույժ կյանքով: Հենց այս շրջանում է նրա բնակչության թվաքանակն առաջին անգամ գերազանցում 1000 շունչը:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 46:

Նոր փորձությանը Գյուլիստանը ենթարկվում է Արցախյան շարժման տարիներին: 1988 թ.-ից խորացող լարվածությունն ավարտվում է գյուղի անկմամբ 1992 թ. հունիսի 14-ին (մինչ այդ՝ նույն թվականի մարտի 3-ին, ադրբեջանցիները հռթիռակոծել էին Գյուլիստանից կանանց ու երեխաներին փոխադրող ուղղաթիռը, որը վայր էր ընկել Քարվաճառի Սեյդլյար գյուղի մոտ):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 46-47:

Բնակչություն

Նյութական մշակույթի տարաբնույթ և բազմադարյան հուշարձանների պահպանված հիշատակները վկայում են, որ Գյուլիստանը հայաբնակ է եղել առնվազն վաղ միջնադարից, սակայն նրա բնակչության թվաքանակի վերաբերյալ առաջին քիչ թե շատ ստույգ վկայություններն ի հայտ են գալիս ԺԸ դարից: Մասնավորապես 1726 թ. մայիսի 24-ին կազմված մի վավերագրում տրված է գյուղաբնակ 31 տնատերերի ցանկը.

Գևորգի որդի Աբրահամ յուզբաշի
Ղուկասի որդի Գրիգոր
Տեր Մելիքսեթի որդի Թամրազ
Սարգսի որդի Նավասարդ
Մովսեսի որդի Միրզախան
Հախնազարի որդի Ալլահվերդի
Աղասի որդի Ղազար
Հակոբի որդի Մկրտիչ
Պաղի որդի Մռավղուլ
Կոկջի որդի Մելքում
Մանուչարի որդի Գրիգոր
Ավագի որդի Պապ
Ավագի որդի Հաթամ
Սարգսի որդի Ներսես
Վանեսի որդի Եղիա
Արիստակեսի որդի Ներսես
Տեր Ղազարի որդի Հակոբ
Վանեսի որդի Մխիթար
Վանեսի որդի Պապ
Մեհրաբի որդի Զալ
Վանեսի որդի Սարգիս
Բայանդուրի որդի Ներսես
Աղաբեկի որդի Ղարիբ
Ղազարի որդի Խաչատուր
Ալեքսանի որդի Նավասարդ
Սարգիսի որդի Բաղդասար
Բարղամի որդի Այտին
Վանեսի որդի Մարտիրոս
Աղաբեկի որդի Պետրոս
Աթաբեկի որդի տեր Հովհաննես
Տեր Մելիքսեթի որդի Մարկոս:

Աբրահամյան Ա., Մի էջ Անդրկովկասի ժողովուրդների և հայ-ռուսական հարաբերությունների պատմությունից, Երևան, 1953, էջ 247:
Տե՛ս նաև Армяно-русские отношение, т. II, ч. II, с. 282.
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 47:

Ըստ Զինավոր Մեղրյանի՝ ԺԸ դարի կեսերին Գյուլիստանում էին բնակվում Ասկարյան, Բեգլարյան, Մեղրյան, Հըթամանք (Սեփյաններ), Կոսունց, Հովասափյան (Սաղաթելյաններ), Իրիցանց (Ավանց) և Դփանանց (Մակյան, Ստեփանյան) ազգատոհմերը:

Պետրոսեան Ա., Մեծն Շահէնը, Երևան, 2011, էջ 66:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 47:

Հայտնի է, որ 1780-ական թթ. երկրորդ կեսին դեպի Թիֆլիսի նահանգ ուղղված գաղթի նախօրեին գյուլիստանցիները 700 տուն էին (1817 թ. հայրենի գյուղ էին վերադարձել միայն 25-ը): Իհարկե, ծագումով գյուլիստանցի էր նաև Նորշեն գյուղի բնակիչների մի մասը:

«Նոր-Դար», 1890, N 110, 1 օգոստոսի, էջ 1: Ի դեպ, գյուղի բնակչության մասին 1894 թ. նշվել է նաև. «Այժմեան գիւղը 40 տուն է, բայց հնումը 800 տուն է եղել. այդ վկայում են գիւղի հսկայ եկեղեցին և իւր աւերակների հետքերը» («Նոր-Դար», 1894, N 187, 5 նոյեմբերի, էջ 2):
Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 616, թ. 36:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 47:

1831-1832 թթ. գյուղի բնակիչներն էին 50-ամյա Եսայի Սեյրանյան Ավանեսյանցը, կինը` 43-ամյա Վառին, որդիները` 25-ամյա Ասկերը, 8-ամյա Աբելը, դուստրերը` 11-ամյա Մալեքը, 5-ամյա Հերիքնազը, 3-ամյա Ռեհանը; 42-ամյա Պետրոս Հարությունյան Նաբաթյանցը, կինը` 39-ամյա Վառին, որդին` 20-ամյա Ավանեսը, կինը` 16-ամյա Սառան; 51-ամյա Հարություն Յավրյան Ալլահվերդյանցը, կինը` 44-ամյա Հուրիփաշան, որդիները` 25-ամյա Գևորգը և 18-ամյա Ալլահվերդին, Գևորգի կինը` 18-ամյա Եղիսաբեթը; 49-ամյա Մկրտիչ Հարությունյան Քաննանյանցը, կինը` 43-ամյա Եղսամանը, որդիները` 14-ամյա Ավանեսը, 6-ամյա Բալան, 11-ամյա դուստրը` Մարիամը; 60-ամյա Կոստանդ Հարությունյան Յավրյանցը, կինը` 52-ամյա Հուրիփաշան, որդիները` 25-ամյա Ավանեսը, 16-ամյա Յավրին, Ավանեսի կինը` 18-ամյա Հուրիփաշան; 59-ամյա Գաբրիել Սաղաթելյան Ավագյանցը, կինը` 46-ամյա Հուրիփաշան, որդիները` 15-ամյա Եսային, 13-ամյա Եզագյոլը, 11-ամյա Հարությունը, 9-ամյա Սիմեոնը, 15-ամյա դուստրը` Ռեհանը; 58-ամյա Աբրահամ Հերթիյան Բալասյանցը, կինը` 47-ամյա Շուղին, 15-ամյա որդին` Հարությունը, և 9-ամյա դուստրը` Հուրիփաշան; 41-ամյա Սևի Կոստանդյան Ավանեսյանցը, կինը` 34-ամյա Զադան, եղբայրը` Հարությունը, կինը` 26-ամյա Մեղրին, և նրանց որդիները` 8-ամյա Սահակը, 6-ամյա Համբարձումը, 4-ամյա Հարությունը, 9-ամյա դուստրը` Թագուհին; 24-ամյա Կարապետ Ասրյան Ավագյանցը, կինը` 17-ամյա Մարիամը, Կարապետի եղբայրները` 18-ամյա Ստեփանը և 6-ամյա Ավագը; 35-ամյա Մնացական Օհանյան Մալիյանցը, կինը` 25-ամյա Սանդուխտը, 5-ամյա դուստրը` Անան, եղբայրները` 20-ամյա Աղաբեկը, 15-ամյա Զաքարը; 38-ամյա Օհան Գալուստյան Գյուլ..., կինը` 30-ամյա Հերիքնազը, 12-ամյա որդին` Ավանեսը, դուստրերը` 8-ամյա Թագուհին, 5-ամյա Հուրիփաշան, 3-ամյա Եղիսաբեթը; 28-ամյա Ավանես Ապրեսյան Շուշաբազյանցը, կինը` 19-ամյա Անան, 4-ամյա դուստրը` Հուրիփաշան, Ավանեսի եղբայրները` 20-ամյա Ստեփանը և 16-ամյա Եսային; 40-ամյա Հարություն Դադայան Ղազարյանցը, կինը` 32-ամյա Գյուլին, 13-ամյա որդին` Թուման, և 8-ամյա դուստրը` Հերիքնազը; 45-ամյա Ավանես Հովսեփյան Ստեփանյանցը, կինը` 37-ամյա Մարիամը, 10-ամյա որդին` Եփրեմը, 8-ամյա դուստրը` Փառին, Ավանեսի եղբայրները` 38-ամյա Եղիան, 30-ամյա Մալիքբեկը, Եղիայի կինը` 27-ամյա Գյուլին, որդիները` 5-ամյա Բաղին, 3-ամյա Սողոմոնը, և 8-ամյա դուստրը` Մագթաղը, Մալիքբեկի կինը` 20-ամյա Հերիքնազը; 30-ամյա Ավանես Ասրյան Բաղյանցը, կինը` 24-ամյա Սոնան, դուստրը` 5-ամյա Հերիքնազը; 50-ամյա Հովսեփ Օհանյան Բաղյանցը, կինը` 35-ամյա Հերիքնազը, որդիները` 22-ամյա Աղաբեկը, 18-ամյա Հաթամը, 12-ամյա Աղաջանը, Աղաբեկի կինը` 16-ամյա Մարիամը; 42-ամյա Հովակիմ Աստվածատուրյան Բախտիարյանցը, կինը` 35-ամյա Ռեհանը, 14-ամյա որդին` Խաչատուրը, դուստրերը` 10-ամյա Սահարը և 6-ամյա Անան; 14-ամյա Աղաջան Պողոսյան Դադայանցը; 40-ամյա Ալեքսանդր Չարակյան Չարակյանցը, կինը` 33-ամյա Վարթին; 10-ամյա Ավանես Ասրյան Մովսեսյանցը; Եղիշե Թումասյանի այրին` 46-ամյա Մեղրին (1832 թ. գտնվում էր Տփխիս քաղաքում), որդին` 15-ամյա Հարությունը:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 93, ց. 1, գ. 50, թ. 401 շրջ.-405:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 47:

Գյուլիստանից էր սերում նաև Գետաշենը մելիքանիստ կենտրոնի վերածած և այնտեղ հիմնավորված Մելիք-Մնացականյանների տոհմը:

Կարապետյան Ս., Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 334:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 47:

Թերևս հենց ԺԹ դարի 80-ական թվականների վերջերին գյուլիստանցիների մի խումբ էլ բնակություն էր հաստատել Նուխի քաղաքում, որի հայոց գերեզմանոցի մի հատվածում ամփոփվել էին Մեղրյան տոհմի շառավիղները (այդ մասը հայտնի էր Մեղրունց անվամբ):

Պետրոսեան Ա., Մեծն Շահէնը, Երևան, 2011, էջ 83:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 47:

Գյուլիստանն ամբողջությամբ հայաթափվում է 1992 թ. հունիսի 13-14-ին, և հակառակ նրա ազատագրության համար 1993-1994 թթ. գործադրված ջանքերի՝ գյուղը ցարդ մնում է բռնազավթված:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 43:

Ազատամարտի տարիներին ընդհանուր առմամբ Գյուլիստանի խաղաղ բնակիչներից զոհվել կամ անհետ կորել է 23 հոգի՝ Զինավոր Սողոմոնի Սարգսյան (1991 թ.՝ Գյուլիստանում), Ռիմա Զինավորի Աղամալյան, Զարիկ Հարությունի Մակյան, Մարալ Աղաջանի Սեյրանյան (զոհվել են 1992 թ. մարտին խփված ուղղաթիռի մեջ), աշխարհազորային Գերասիմ Նիկոլայի Մակյան (1992 թ. ապրիլի 22-ին), Մարգարիտ Ղուլիի Սեյրանյան (1992 թ. հունիսի սկզբներին՝ գյուղում), Փառանձեմ Հարությունի Ղլեչյան (Հաթերքում), Մամուշ Ջավադի Բեգլարյան, Լուսիկ Ավագի Բեգլարյան, Անդրանիկ Սիմոնի Հարությունյան, Գուրգեն Մկրտչի Ղլեչյան, Նիկոլայ Օհանի Մակյան, 98-ամյա թալիշցի Անուշ Առուստամի Մակյան, Մագաղաթ Գևորգի Մեղրյան, Անահիտ Վարդանի Պետրոսյան, Մալխաս Առուստամի Սարգսյան, Ղալամ Սիմոնի Սարգսյան (մնացել են գյուղում), Նատո Բեգլարյան, Հոռոմսիմ Ղևոնդի Բալայան, մայր և որդի՝ Մարգարիտ Պողոսի և Վոլոդյա Գարեգինի Եսայաններ (չի լքել հիվանդ մորը), Մալխաս Օգանեսի Սարգսյան (մահացել են նահանջի ճանապարհին) և գյուլիստանցի մինգեչաուրաբնակ Շամո Միխայելի Աղամալյան (մնացել է Շահումյանում):

Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք. հողը կանչում է, հ. Բ, Երևան, 2005, էջ 668-669:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 50:

Ազատամարտիկներից Գյուլիստանը տվել է 17 զոհ՝ Շահեն Զինավորի Մեղրյան, 16-ամյա Հայկ Լեոնիդի Մեղրյան (զոհվել են 1993 թ. ապրիլի 17-ին խփված ուղղաթիռի մեջ), Ռաշիդ Գարեգինի Մնացականյան, Ժորա Մինասի Սարգսյան, գյուլիստանցի աբովյանաբնակներ Վլադիկ Արմիկի Աղամալյան, Ռոմա Մինասի Կոսյան, Սարո Բահատուրի Մակյան, Օլեգ Վազգենի Մակյան (դիակը չի հայտնաբերվել), գյուլիստանցի երևանաբնակ Արկադյա Խորենի Սեյրանյան, գյուլիստանցի աբովյանաբնակ Անատոլի Մայիլի Մակյան (զոհվել են 1992 թ. մարտի 3-ին խփված ուղղաթիռի մեջ), Ռուսլան Շուրայի Հովհաննիսյան (1992 թ. սեպտեմբերի 29-ին խփված ուղղաթիռի մեջ), Հովհաննես Ալեքսանի Հովհաննիսյան` ծնունդով Աբովյանից (Գյուլիստանի ազատագրման ժամանակ՝ 1993 թ. ապրիլի 20-ին), Շահեն Զինավորի Սեյրանյան (1993 թ. մայիսի 30-ին), Սերգեյ Մակիչի Գալստյան, Սերգեյ Բեգլարի Սարգսյան, Ռոման Սերգեյի Ստեփանյան, Արտակ Անուշավանի Ներսեսյան (զոհվել են Գյուլիստանի ազատագրման ժամանակ՝ 1994 թ. ապրիլի 13-ին):

Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք. հողը կանչում է, հ. Բ, Երևան, 2005, էջ 669-670:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 50:

Գյուլիստանի տնատերերի և կարևոր շինությունների ցանկը (կազմողներ՝ Բորիս Նաբաթյան, Աշոտ և Արևիկ Եսայաններ, Համլետ Սաղաթելյան)

1 Իսակ Արզումանյան (Ասատուր, Էդգար)
2 Անտոն (Ռաֆիկ) Անտոնյան
3 Սերյոժա Արզումանյան
4 Վարդգես (Շավարշ, Շահեն) Հովասափյան
5 Հայկազ Հովասափյան
6 Սբ. Աստվածածին եկեղեցի
7 Ռազմիկ Սարգսյան (Անաստաս, Աբո)
8 Ջալալ Հարությունյան
9 Մամուշ Սաղաթելյան
10 Ավագիմ Հարությունյան
11 Մայկո Հարությունյան
12 Զավեն Սարգսյան
13 Բեգի Մեղրյան (Խաչի, Գուրգեն)
14 Անիշկա Մեղրյան (Իշխան)
15 Զինավոր Մեղրյան
16 Հակոբ Մեղրյան
17 Պավլիկ Հովհաննիսյան
18 Ալեքսան Մեղրյան
19 Եգոր Ղլեչյան
20 Ռանտիկ Ղլեչյան
21 Բախչալի Նաբաթյան (Մարգո)
22 Լևոն Նաբաթյան (Բորիկ)
23 Բադալ Նաբաթյան
24 Մինաս Նաբաթյան (Մելսիկ)
25 Ջավադ Ստեփանյան (Խաչի, Շագոր)
26 Գալուստ Ստեփանյան (Մովսես, Շամիր)
27 Աղաջան Մակյան
28 Ամիջան Մակյան
29 Բաբուռ Մակյան
30 Սաշա Մակյան
31 Բեգի Մակյան
32 Տիգրան Ասկարյան (Համլետ)
33 Եղիշ Բեգլարյան
34 Ջավադ Բեգլարյան (Մամուշ, Կոլյա)
35 Սերգի Բեգլարյան (Գարաս)
36 Սաշա Բեգլարյան
37 Շամիր Բեգլարյան
38 Զարմիկ Աղամալյան
39 Բենիկ Ստեփանյան
40 Խաչի Մեղրյան
41 Նոբել Սեյրանյան (Ջալի)
42 Շամիր Սեյրանյան (Վերդի)
43 Մոսի Ասկարյան
44 Խորեն Խաչատրյան
45 Սերոբ Մովսիսյան (Սերոժ, Սուղի, Թալիշ)
46 Ասատուր Մովսիսյան
47 Հայրապետ Մովսիսյան
48 Ջավադ Խաչատրյան
49 Չատուր Խաչատրյան
49ա Մովսես Մովսիսյան
50 Աշոտ Եսայան (Գարիկ)
51 Աշոտ Սարգսյան
52 Անահիտ Պետրոսյան
53 Կոլի Պետրոսյան
54 Ալեքսան Սարգսյան (Վալոդ, Գուրգեն)
55 Իսակ Սարգսյան (Ռազմիկ, Վանո)
56 Արմիկ Աղամալյան
57 Լավարսաբ Հովասափյան
58 Միրզա Աղամալյան (Յուրիկ)
59 Մուխի Աղամալյան
60 Սահակ Աղամալյան
61 Ասատուր Ջահանյան
62 Անդրո Հարությունյան
63 Ներսես Սաղաթելյան
64 Իսահակ Եսայան
65 Համբարձում Եսայան
66 Անդրո Եսայան
67 Կոլյա Եսայան
68 Սաշա Հարությունյան
69 Մուխան Հարությունյան
70 Ջալի Հարությունյան
71 Հանես Հարությունյան
72 Բեգի Բալայան
73 Ռանտիկ Արզումանյան
74 Խոսրով Սեփյան
75 Արշակ Սեփյան
76 Բադամ Սեփյան
77 Ավագ Հովասափյան
78 Գրիգոր Հովասափյան
79 Պատվական Ղլեչյան
80 Ալեքսան Ղլեչյան
81 Ղահրաման Միքայելյան
82 Ռաֆիկ Միքայելյան
83 Գրիշա Սարգսյան
84 Արշակ Սաղաթելյան
85 Ռաֆիկ Հակոբյան
86 Արսեն Խաչատրյան
87 Ռաֆիկ Քոսյան
88 Զիալո Քոսյան
89 Շեգի Քոսյան
90 Սաշա Քոսյան
91 Աստղիկ Խաչատրյան
92 Յուրիկ Մնացականյան
93 Մայիլ Մնացականյան
94 Հակոբջան Մնացականյան
95 Գարաս Քոսյան
96 Հովսեփ Բալայան
97 Գարեգին Բալայան
98 Իշխան Քոսյան
99 Ղուկաս Մնացականյան
100 Մինաս Խաչատուրյան
101 Ծատուր Հարությունյան
102 Զորի Հարությունյան
103 Շմիտ Մնացականյան
104 Մեժլում Մնացականյան
105 Մեժլում Բալայան
106 Մայիլ Մակյան
107 Վաչագան Ղլեչյան
108 Թալիշ Մովսիսյան
109 Ապրես Հարությունյան
110 Շուշի Հովասափյան
111 Շուրա Հովասափյան
112 Շուրա Մակյան
113 Կոլյա Մակյան
114 Գարո Մակյան
115 Բահատուր Մակյան
116 Գարաս Հովհաննիսյան
117 Բենիկ Սեյրանյան
118 Մհեր Մնացականյան (Անդրանիկ)
119 Արմենակ Մնացականյան
120 Թալիշ Մնացականյան
121 Վալոդ Սարգսյան
122 Բորիկ Բալայան
123 Մովսես Քոսյան
124 Կառլեն Բալայան
125 Սերոժ Բալայան
126 Սոկրատ Բալայան
127 Բահատուր Մնացականյան
128 Չարքազ Մնացականյան
129 Սաշա Բալայան
130 Բախշի Բալայան
131 Մադաթ Բալայան
132 Յուրիկ Բալայան
133 Բորիկ Ղուլյան
134 Բենիկ Ղուլյան
135 Ասատուր Ղուլյան
136 Յուրա Բեգլարյան
137 Մալխաս Հանեսի Սարգսյան
138 Մալխաս Սողոմոնի Սարգըսյան
139 Գուրգեն Ջումշուդի Մնացականյան
140 Ռաֆիկ Բալայան
141 Գրիշա Ղուլյան
142 Գերասիմ Ղուլյան
143 Քնարիկ Հարությունյան
144 Զինավոր Միքայելյան
145 Վանիկ Ղուլյան
146 Կոլի Ղուլյան (Աշխեն)
147 Նուբար Ղուլյան
148 Ասատուր Մնացականյան
149 Թյունի Բեգլարյան
150 Հենրիխ Ղուլյան
151 Իսրայել Հակոբյան
152 Կամո Սարգսյան
153 Փեդո Սեյրանյան
154 Շուրա Ղուլյան
155 Էդիկ Մնացականյան
156 Փաշա Ղուլյան
157 Վահան Հովասափյան
158 Ջալալ Քոսյան
159 Աշոտ Ասրիի Սարգսյան
160 Ջահան Զաքարի Սարգսյան
161 Սուղի Ղուլյան
162 Ոսկան Մակյան
163 Մարգարիտ Մակյան
164 Ռաֆիկ Ղուլյան
165 Բաբկեն Մակյան
166 Ռանտիկ Մնացականյան
167 Ալբերտ Մնացականյան
168 Աստղիկ Խաչատրյան
169 Գարաս Ղուլյան
170 Ռազմիկ Ղուլյան
171 Գրիշա Ղուլյան
172 Վալոդ Ղուլյան
173 Նարիման Մակյան
174 Ալխաս Մակյան
175 Մայիլ Մնացականյան
176 Սերժիկ Բեգլարյան
177 Շագոր Ստեփանյան
178 Արտուշ Մեղրյան
179 Շահեն Ղլեչյան
180 Ռազմիկ Ղուլյան
181 Ռուզան Ղուլյան
182 Բորիկ Սարգսյան
183 Մայիս Աշոտի Ջահանյան
184 Անտոն Արզումանյան
185 Ասքանազ Հարությունյան
186 Շուրա Սարգսյան
187 Աբո Քոսյան
188 Հովսեփ Պետրոսյան
189 Յաշա Սեյրանյան
190 Խորեն Սեյրանյան
191 Էնգելս Մնացականյան
192 Բորիկ Մակյան
193 Մինաս Հարությունյան
194 Գառնիկ Սեփյան
195 Վաչագան Մովսիսյան
196 Արտեմ Սարգսյան
197 Բեգլար Ղուլյան
198 Սահակ Ասկարյան
199 Ռուբեն Ստեփանյան (Նազլիֆա, Գագիկ)
200 Ավագ Խաչատրյան
201 Սանթրի Բեգլարյան
202 Գարաս Բեգլարյան
203 Գիշի Բեգլարյան
204 Միրզա Մակյան
205 Արշակ Ղուլյան
206 Մինաս Քոսյան
207 Զարմիկ Եսայան
208 Բաղիշ Սարգսյան (Ասյա)
209 Տոլիկ Ստեփանյան
210 Համլետ Սաղաթելյան
212 Մարտիրոս Բեգլարյան
213 Չարքազ Բեգլարյան
214 Թևոս Սաղաթելյան
215 Ռաշիդ Սարգսյան
216 Պատվական Սարգսյան
217 Հանես Սարգսյան
218ա Յաշա Սարգսյան
219 Ռանտիկ Եսայան
220 Մարգարիտ Եսայան
221 Վալոդ Գարեգինի Եսայան
222 Շամիր Ստեփանյան
223 Մինաս Սարգսյան
224 Ազատ Մովսիսյան
225 Մայիլ Սեյրանյան
226 Բախշի Մակյան (Ստեփանյան)
227 Սուղի Սերոբի Մովսիսյան
227ա Զինավոր Ուսուբի Սեյրանյան
228 Աշոտ Արշակի Սեյրանյան
229 Բական Սեյրանյան
230 Ռանտիկ Սեյրանյան
231 Փեդո Սեյրանյան (Վարդան)
232 Զարմիկ Լևոնի Սաղաթելյան
233 Դպրոց
234 ՀՄՊԶ հուշարձան
235 Անասնապահական համալիր
236 Նախկին էլեկտրակայան, հետագայում՝ ջրաղաց
237-238 Հին ջրաղաց
239 Սարդարին աղբյուր
240 Գետի ափին ժայռազանգված
241 Ձիթհան (սրանոց)
242 Նոր գերեզմանոց
243 Հին գերեզմանոց
244 Կոլխոզի գրասենյակ
245 Չալին Ասատուրի հայրենական տունը
246 Գյուղամիջի ապարանք:

Каграманян К., Книга очага: адреса тоски, т. 3, Ереван, 2014, с. 85-91.
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 43:

Մոլոկաններ. հայտնի է, որ 1841 թ. Գյուլիստանում բնակություն է հաստատում Բազարչայից փոխադրված (այժմ՝ ՀՀ Սյունիքի մարզ, գ. Գոռայք) 436 (224 ար. և 212 իգ.) ռուս աղանդավոր: 1844 թ. նրանց թիվը կազմում էր 475 շունչ (246 ար. և 229 իգ.):

Акты, собранные Кавказскою археографическою комиссею, т. X, ч. 1, Tифлис, 1885, док. 293, с. 285.
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 79:

Մոլոկաններ. մոլոկանները Գյուլիստանի կալվածատեր Բեգլարբեկ Բեգլարյանի հետ կնքում են իրենց համար ծանր պայմանագիր, ըստ որի՝ յուրաքանչյուր տուն պարտավոր էր հացամշակության, խոտհարքի և շինափայտի համար ամեն տարի վճարել 2 ռ. արծաթ, 2 չետվերտ ցորեն և կես չետվերտ գարի: Ի դեպ, հացամշակության համար հատկացված հողատարածքը մեծ չէր, իսկ Գյուլիստանի դաստակերտը գտնվում էր Բաղչիկ անվամբ արքունի հողի վրա:

Акты, собранные Кавказскою археографическою комиссею, т. X, ч. 1, Tифлис, 1885, док. 293, с. 287.
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 79:

Մոլոկաններ. իրենց համար կլիմայական և տնտեսական ծանր պայմանների պատճառով 5 տարի անց՝ 1846 թ., մոլոկանները հեռանում են Գյուլիստանից և հիմնում Ելենովկա, Կոստանտինովկա և Դիլիջան գյուղերը:
Մոլոկանների հեռանալուց հետո նրանց բնակատեղին գյուլիստանցիների հիշողության մեջ մնում է Մալականներ անվամբ:

Долженко В., К истории образования русских поселений Закавказья (1830-1840-е гг.), Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն. անցյալը, ներկան և ապագան, Միջազգային գիտաժողով, Երևան, 2007, էջ 318, 320:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 79:

Տարազ

1890 թ. գյուլիստանցիների հագուկապի վերաբերյալ նշվել է. «Թէ տղամարդկանց և թէ կանանց հագուստը պարզ է: Կանայք հագնում են այնպէս, ինչպէս հագնւում են Ղարաբաղի հայ կանայք, բայց բացառութիւն է կազմում սրանց արխալուղն, որ կարճ է լինում թուրք կանանց հագուստի պէս»:

«Նոր-Դար», 1890, N 110, 1 օգոստոսի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 50:

Առողջապահություն

1905 թ.՝ հայ-թաթարական ընդհարումների օրերին, շուշեցի Քրիստափոր Օհանյանը (ծածկանուններն են՝ Մխիթար, Սյունի, Բժիշկ) կնոջ՝ Գյուլիստանի Դավիթ Մելիք-Բեգլարյանի դստեր՝ Մարգարիտի հետ հաստատվում է Գյուլիստանում և հիմնում բարեգործական հիվանդանոց:

Ղազիյան Ա., Արևմտահայոց պայքարի Արցախի զավակները, Երևան, 2015, էջ 209:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 50:

Ըստ այլ աղբյուրի՝ բժշկուհի Մարգարիտ Մելիք-Բեգլարյան-Օհանյանը Գյուլիստանի կալվածատեր Դավիթ Մելիք-Բեգլարյանի քույրն էր (այլ ոչ դուստրը), որը 1905 թ. հայրենի գյուղում հիմնում է հիվանդանոց. «Ան հոգատար ու գուրգուրող մօր մը պէս կը խնամէր իր հիւանդներ եւ նոյնիսկ ամենէն ծանր պարագաներում՝ ապրելու կամք ու կորով կը ներշնչէր»:

Մինասյան Է., Մինասյան Տ., Հայ կանայք 19-րդ դարավերջի և 20-րդ դարասկզբի հերոսամարտի տարիներին, Երևան, 2016, էջ 241-242 (Մարգարիտ Մելիք-Բեգլարյանը վախճանվել է Բաքվում 1909 թ.):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 50:

1910 թ. գարնանը գյուղում տարածված ծաղիկ հիվանդության համաճարակից բազմաթիվ երեխաներ են մահանում:

«Հորիզոն», 1910, N 95, 5 մայիսի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 50:

Կառուցապատում

Դեռևս ԺԹ դարավերջին նշվել է. «Գիւղի տներն ընդհանրապէս շատ հասարակ են, մի քանիսը նոյնիսկ գետնափոր»:
Սույն տողերի հեղինակը, անդրադառնալով գյուղի ընդհանուր համայնապատկերին, իհարկե, պարտավոր էր նշել, որ, այնուամենայնիվ, կար ԺԸ դարում կառուցված մելիքական գեղեցիկ մի ապարանք, որի կենտրոնական կառույցն անսյուն, ընդարձակ գլխատունն էր:

Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական հանդէս», 1899, գիրք Ե, էջ 331:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 51:

1912 թ. գյուղում հաշվառված քարաշեն կառույցները բաշխվում էին հետևյալ կերպ՝ 1 եկեղեցի, 60 բնակելի տուն, 75 տնտեսական կառույց, 2 խանութ և 2 ջրաղաց:

Памятная книга Елисаветпольской губернии на 1914 год, с. 53.
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 51:

Տնտեսություն

Հայտնի է, որ ԺԹ դարի վերջին գյուլիստանցիները հիմնականում զբաղվում էին երկրագործությամբ և անասնապահությամբ. «Սարային տեղ լինելու պատճառով գիւղի հողն այնքան էլ պտղաբեր չէ. այգիներում բացի սոխից, վարունգից, խնձորից, տանձից և մոշից ոչինչ չէ բուսնում: Իսկ հացաբոյսերից գլխաւորապէս ցանւում են` ցորեն, գարի և սակաւ հաճար, վերջիններիցս գոյանում է այնքան, որ բաւականութիւն է տալիս տեղացիներին: Մեծ քանակութեամբ խոզեր են պահում այստեղ: Կան այնպիսի մարդիկ, որ մօտաւորապէս 350-400 խոզ ունին: Պահում են նոյնպէս, բայց որ այդքան շատ, ձի, կով, գոմէշ, այծ և ոչխար»:

«Նոր-Դար», 1890, N 110, 1 օգոստոսի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 51:

Գյուղից «5 վերստ» հեռու գտնվում էր Մելիք-Բեգլարյաններին պատկանող գիպսի հանքը, որի շահագործումը դադարեցվում է Ի դարի սկզբին նյութական միջոցների բացակայության և շերտերի՝ խոր գտնվելու պատճառով:

«Հորիզոն», 1912, N 121, 8 յունիսի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 51:

Գյուղացիների տնտեսական դրությունն ավելի է սրվում 1905-1907 թթ.՝ հայ-թաթարական ընդհարումների ժամանակ, սակայն, դժբախտաբար, նույնիսկ այդ դժվար իրավիճակում, երբ առաջնային էին համախմբումն ու միմյանց սատարումը, տեղի հայ կալվածատերերը շարունակում էին գործել՝ ելնելով սոսկ իրենց անձնական նեղ շահերից. «Յարգելի բէկերը հին ուղղութիւնից մի քիչ էլ ճիշտ «բէկական» քայլով են ընթանում: Անցեալ տարի, երբ գիւղացիները (Գիւլիստանի) դրականապէս զրկւեցին տափարակից, նրանք ստիպւած էին իրենց «նադել» հողով բաւականանալ, որը այնքան քիչ է, որ նոյնիսկ խոտի բուսականութիւն տալ չի կարողանում և շատ անգամ, համարեա ամենայն տարի, գիւլիստանցիք ստիպւած են լինում խոտ գնել հարևան գիւղերից, գլխաւորապէս Վէրին-Շէն գիւղից:
Որպէսզի սոված չմնան... գիւղացիները մի առանձին «բէկական փեշքեաշով» գնում են յիշեալ բէկից Անտակ-ծով կոչւած հողը, գնում մի տարի ժամանակով: Վճռւում է փողը վճարել, իսկ եկամուտից ոչ մի մաս: Եւ այդպէս գիւղացիները ցանում են: Բերքը սկզբից այնքան առատ է լինում, որ գիւղացիները, պէտք է ասած, իրենց ապահով են զգում հացի կողմից: Բէկը այդչափ առատութիւնը տեսնելով, պահանջում է, որ եկամտի 1/6-1/7-ական մասը տան, իսկ խօսացած փողը չի ցանկանում այլևս վերցնել: Գիւղացիները որքան բողոքում են այդ բանի դէմ, չի լինում: Ինչ արած, «բէկը» վճռել է ցորենն ստանալ և ոչ թէ փողը... Գիւղացիները իրար մէջ վիճելուց յետոյ վճռում են համաձայնւել «բէկի» հետ և խոստանում են փողը չը տալ, այլ ցորենի «բահրան» տալ... Անցնում է մի քանի ժամանակ. բնութիւնը իր սոսկալի պատիժն ուղարկում է խեղճ գիւլիստանցիներին: Այն հրաշալի արտերը, գիւղացիների միակ յոյսը, դառնում են մկների կերակուր...: Յարգելի բէկը այդ անսպասելի պատուհասն էլ է տեսնում... Անփոյթ կերպով մտնում է գիւղը և պահանջում, որ փողը տան և ոչ ցորնի «բահրան»... Խեղճ, հալածւած, տանջւա՜ծ գիւղացիները խնդրում են առաջի վճռի համաձայն ցորենն ստանալ, իսկ «բէկը» ինչո՞վ է մեղաւոր...: Մինչև այսօր այդ հարցը դեռ մնում է այս դրութեան մէջ...»:

Անդրօ (Անդրեաս Հովասափյան), Բէկը, «Երկիր», 1906, N 3, 4 հոկտեմբերի, էջ 1-2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 51:

Խնդրին հետամուտ՝ մեկ այլ թղթակցություն (հոկտ. 16) հայտնում է. «Սկսած այն օրից, երբ հողերը օրէնքով նադել է դարձել, բէգերը չեն խնայել ոչ մի միջոց գիւղական նադելի սահմանները փոքրացնել: Օր. Գիւլիստանում, բէգերը ունեցել են հեռատեսութիւն և գիւղական լիազօր «աղսախկալներին» տւել են սահմանների մի ընդգծում, իսկ լիազօր «աղսախկալներ» լինելով բէգերի անմիջական «հպատակներ», նրանց խաթրը չեն կոտրել: Եւ միանգամից մոռանալով գիւղական շահերը, արել են այնպէս, ինչպէս բէգերի քէփն է...: Աշնան սկզբներին, Գիւլիստանում, Իսահակ Ադամեան անունով մի գիւղացի, նադելի կից բէգական հողում (հողը որոշ յայտնի չէ, թէ բէգինն է, կասկածում են, որ նադել է), որտեղ մի քանի տարի նոյն գիւղացին վարել է ու ցանել, 6 օր շարունակ գութան է քշել ու վարել: Իսկ բէգը տեսնելով այդ, սպառնում է: Երբ յիշեալ գիւղացին կամենում է ցանել, բէգը արգելում է, ասելով, որ «իր հողն է»: Բէգը գիւղացու արիւն-քրտինքով շաղախած վարած ցելը խլո՜ւմ է...: Գիւղացին, լաւ «սաղւաթով» և երկու ոչխար «փեշքեաշով» գնում է բէգի ոտներն է ընկնում, որ խնայի և իր զաւակներին սոված չը թողնի...: Սակայն խիղճը կորցրած բէգը խռկո՜ւմ է...: Խօսքս Թ.-բէգի մասին է...»:

Անդրօ, Բէգը, «Երկիր», 1906, N 21, 25 հոկտեմբերի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 51:

1906 թ. օգոստոսի 28-ի թղթակցությամբ «Ժողովրդի արիւն-քրտնքի դարաւոր տէրերի մի խումբ է հաւաքւած Ղարաչինար և Խարխափութ գիւղերը: Այդ մեր պատմական Մ.-Բէգլարեաններից մի քանիսն են, որ այսօր երևան են գալիս իբրև ժողովրդի ճիշտ պատուհասներ: «Յայտնի» Գրիգոր Բէգլարովիչը մի քաջութիւն արդէն արաւ: Իր այդ քաջութեամբ նա ուզեց սպառնալ գիւղացիներին, որ ինքը ոյժ ունի, որ ինքը բիւրօկրատիայի զաւակն է, որից և հովանաւորւած է... Գիւլիստանցիք այս տարի դժբախտութիւն են ունեցել առանց բէգին իմաց տալու, առանց նրան մի «փէշքեաշ» տանելու, նրա մի կտոր հողից–խոտ հարեւ, հաստատ իմանալով, որ իրենք պիտի հարեն և խոտի կէսը բէգին տան... Բէգը սպասում է... «Թող հարեն, վերջացնեն, հեգնելով ասում է նա, ես կօզակներին կը տանեմ և իրենց, գիւլիստանցոց, բեռնել կը տամ բոլորը և կը բերեմ»...: Եւ հասաւ այդ օրը: Պ. Գրիգոր Բէգլարովիչը Ղարաչինարի կօզակներից մի խումբ վերցնում է գնում Գիւլիստան գիւղը, իջնում եկեղեցու մօտ և պահանջում իսկոյն 30 արաբայ պատրաստել, որի կէսը Գիւլիստանը հազիւ ունենայ: Գիւղացիներից մի քանիսը դիմում են բէգին և հրաւիրում ճաշի, սակայն ամենալկտի կերպով հայհոյում է գիւղացիներին... Բայց այդ րօպէում կօզակներն արդէն իրենց դերի մէջ են մտնում և գործադրում նագայկաները... Գոռում, գոչումը ընկնում է գիւղը. արաբայ են պահանջում՝ խոտը տանելու... Գիւղացու արիւն-քրտինքով շաղախած աշխատանքը բէգը խլում է... Անգթութիւնները անցնում են ամեն մի չափ ու սահման: Անգութները չեն խնայում նոյնիսկ ընկնաւոր Ասլան Ասկարեանցին, որին ուղղակի ուշաթափւած, ընկած ժամանակը, այնքան ծեծում են, որ կաշին քերթւում է... չի խնայւում նոյնիսկ նրա կինը, որ ցանկանում է պաշտպանել իր կիսակենդան մարդուն... Նոյն օրին է հասնում և մի գիւղացի, Սիմոն Բէգլարեանը, երբ կամենում է պաշտպանել իր հարևանին, որի դաշոյնը կոտրտւում է, նոյն տեղը կօզակների ձեռքով... Սարսափահար գիւղացիները, արաբայ, բան վերցնում են և փախչում, անտառում թաքնւում... Այդ բանը սաստիկ կատաղեցնում է թէ բէգին և թէ կօզակներին: Գիւղը թողնելով, վազում են դաշտ, հնձողներին էլ նոյն օրւան հասցնում... Ծեծւում է սաստիկ Ալէքսան Բալայեանցը, որից խլում են մանգաղը հնձի և արաբի հետ քշում, պլետի հարւածներով... Գրիգոր Բէգլարովիչի եղբօր որդին դեռ մի քիչ էլ անցնում է իրենից. գիւղացու ձին, իր սահմաններին մօտենալու համար սպանում է, ոչխարներ խլում և այլն և այլն... Որքան համանման բաներ են կատարւել այդ գիւղում այս ամառ... Անթի՜ւ»:

Անդրօ, Բէգը, «Զանգ», 1906, N 17, 1 սեպտեմբերի, էջ 4:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 51:

Գյուլիստանի տնտեսությանը վնասներ էին պատճառում նաև յուրաքանչյուր տարվա ամռանը գյուղապատկան արոտներ բարձրացող սարվորները. «Գանձակի գաւառի Գիւլիստան գիւղը, որ գտնւում է Մռաւ լեռան ստորին փեշերում, ուր ամեն տարի շարունակ գալիս են թուրք, հայ սարւորներ թէ Գանձակի և թէ Ջիվանշիրի գաւառներից, անասելի մեծ վնասներ է կրում այդ սարւորներից: Հանգիստ գիւլիստանցիներից վերցրած սարերում բնակւելով անպատիժ կերպով արածացնում են գիւղացիների արտերը, խոտհարքերը, գողանում են նրանց լծկանները, ապրանքը»:

Անդրօ, Լուրեր Գիւլիստանի շրջանից, «Հորիզոն», 1912, N 150, 14 յուլիսի, էջ 4:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 52:

Գյուղի համար տնտեսական դժվար տարի էր 1912 թ.: Այդ մասին մանրամասնում է նույն թվականի հունիսի 3-ի թղթակցությունը. «Գանձակի գաւառի մի յետ ընկած անկիւնում է գտնւում Գիւլիստան գիւղը, Մռաւ լեռան փէշերում, որը այժմ ամենածանր նիւթական դրութեան մէջ է: Անցեալ տարւայ ամբողջ բերքը անասելի ցրտերի բաժին դառնալով, գիւղացիներին թողել է դառն սովածութեան շէմքում: Այս աղէտին աւելացել էր այս ձմրան ընթացքում և տաւարի հիւանդութիւնը ու բաւականին վնասներ հասցրել անասնապահութեան: Կարանտինից վախենալով գիւղացիները չեն յայտնել կառավարութեան, որպէսզի միջոցներ ձեռք առնւեն: Սոված գիւղացիները, որ դաշտային մասերից միշտ սայլերով գնալիս են եղել հաց բերելու, կարանտինի ժամանակ պիտի զրկւէին այդ հնարաւորութիւնից...: Գիւլիստան գիւղը 2-3 տարի առաջ Մելիք-Բէկլարեանից գնեց մի բաւականին խոշոր հողամաս, 25 հազար ռուբլով (ծախսերի հետ), որի մի մասը նոյն ժամանակամիջոցում գանձւել է և տրւել, իսկ միւս մասը՝ 15 հազար րուբլին վերցրել Թիֆլիզի ազնւականների բանկից, հողը գրաւ դնելով 30 տարւայ ժամանակով, որ միայն տոկոսը, մօտ 900 ռուբ., ամեն տարի ստիպւած է տալ: Աւելացնենք դրա վրայ և հարկերը, գիւղական առօրեայ ծախքերը՝ կստանանք մի խոշոր ծանրութիւն գիւլիստանցիների համար: Գիւլիստանցիների միակ յոյսը առաջիկայում ստացւելիք բերքն է, որը, եթէ չվնասւեց, նրանց բոլոր յոյսերը կարդարացնի»:

Անդրօ, Թղթակցություն, «Հորիզոն», 1912, N 124, 12 յունիսի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 53:

Ինչ վերաբերում է անասնապահության ոլորտին, ապա 1912 թ. գյուղացիներն ունեին ընդամենը 10 ձի, 180 խոշոր և 70 մանր եղջերավոր անասուն և 160 խոզ:

Памятная книга Елисаветпольской губернии на 1914 год, с. 53.
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 53:

1915 թ. դեկտեմբերի 17-ի դրությամբ գյուղն ուներ 300 դեսյատին վարելահող, 1200 փութ ալյուր և 150 փութ սերմացու:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 28, ց. 1, գ. 408, թ. 12 շրջ.:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 43:

1917 թ. նշվել է. «Մեր գիւղի բէկը, պ. Գրիգոր Մէլիք-Բէգլարեանը, դեռ չի մոռացել հին կարգերը, երբ տզրուկի նման ծծում էր խեղճ գիւղացիների արիւնը, հիմի էլ շարունակում է կատարել նոյնը, օգտւել գիւղացիների մութ լինելուց...: Մեր գիւղացիք հող չունին վարելու, այդ պատճառով դիմել են նրան, որ իր ազատ հողերը թոյլ տայ վարելու: Համաձայնւել է միայն այն պայմանով, որ ինչքան հողից ստանան, կէսը նրան տան: Դեռ դա բաւական չէ, մի օր էլ ստիպել է բոլոր գիւղացոց և առանց վարձի վար անել տւել: Անցեալ օրը մարդ է ուղարկել և թոյլ չի տալիս, որ վարեն, ասում է, թէ բաւական է: Իսկ հողը մնում է առանց վարելու: Եթէ գիւղացիները գնան, առանց այլևայլութեան վարեն այդ հողերը, մեր բուրժուական թերթերը կը յայտարարեն հողային անկարգութիւններ: ...հարկաւոր է շուտով կազմել հողային կոմիտէտներ, որպէսզի հողը անցնի նրանց ձեռքը, և գիւղացիք նրանցից հող վերցնեն վարելու և ցանելու»:

Թ. Կ-եանց, նշվ. հոդվ., «Աշխատանքի դրօշակ», 1917, N 4, 25 յունիսի, էջ 4:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 53:

Ինչ վերաբերում է ջրաղացներին, ապա մինչև 1940-ական թթ. գյուղում գործում էին Ավանց, Քլանանց, Մեղրունց, Իթամանց և Սիրյանանց ջրաղացները: Ի դեպ, Աղաջան Ավանցը եղել է գյուղի վերջին ջրաղացպաններից մեկը:

Պետրոսեան Ա., Մեծն Շահէնը, Երևան, 2011, էջ 71:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 53:

Հուշարձաններ

Գյուլիստանը բավականաչափ հարուստ է պատմական տարաբնույթ հուշարձաններով: Նշանավոր էին Մելիք-Բեգլարյանների իշխանական ապարանքը, Սբ. Աստվածածին եկեղեցին, երկու հին գերեզմանոցները, Ինջա գետի վրա պահպանված կամրջի մնացորդները, Ամենափրկիչ վանքը (Նապատ), Գյուլիստանի հռչակավոր բերդը, Հացուտի և Կոտրած եղցու՝ խաչքարերով գերեզմանոցները և այլ հուշարձաններ:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 54:

Մանրատեղանուններ

Ըստ Բորիս Նաբաթյանի՝ հիշվում են հետևյալները՝ Խոզատափ, Մեծ Պյոխի հող, Փոքր Պյոխի հող, Մալականներ, Դովութի թափա, Փիրանին հարթ, Քիմբազի հարթ, Չախմախաձոր, Մրյանանց թաղ, Դվատակ, Ծիրանի ուրդ, Խանբուլաղ տեղամաս, Կարմիր քարին տակ, Ճիլին կրնատակ, Փիրփեթի ուրդ, Ռուսին ուրդ, Բգլարանց խզոլների քոլերը, Գզախոր, Լեռքար, Կոտրած եկեղեցի, Ղրբլախ, Ավան գյոլ, Ամբարին քրատակ, Բլուլին տիար, Նպատին ճիլ, Բարին քրատակ, Մեծ ուրդ, Պիծի բարին քրատակ, Գյոլին ձոր, Ճիլին քմակին գյունեն, Ղուկասի շնատեղ, Վրուսուտի շնատեղ, Փոքր ուրդ, Գսպանի դիմաց:

Каграманян К., Книга очага: адреса тоски, т. 3, с. 84.
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 80:

Տեսակը Լուսանկար
Հեղինակը Հովհաննես Բադալյան

Հեղինակը Արտակ Ղուլյան

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 1984 թ․

Հեղինակը Արտակ Ղուլյան

Ուղղությունը ⇙ Հարավ-արևմուտքից
Հեղինակը Արտակ Ղուլյան

Ուղղությունը ⇓ Հարավից
Հեղինակը Վահե Գաբրիելյան

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Վարդուդ	1466 թ․

Ինչ վերաբերում է առավել ստույգ վիճակագրական տվյալներին, ապա դրանք սկիզբ են առնում միայն 1830-ական թթ.-ից: Վերջիններիս ժամանակագրական համադրումը ներկայացնում է հետևյալ պատկերը.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1832		56	44	100		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 93, ց. 1, գ. 50, թ. 400-404: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 50:
1841	16	38	38	76		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 305, թ. 47: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 50:
1851	25	70	51	121		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 2596, թ. 92: Տե՛ս նաև Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք Թ, էջ 209: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 50:
1876				272		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 6775, թ. 115-116: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 50:
1886	40	179	167	346	Հայերից զատ՝ գյուղում բնակվում էր նաև 2 տուն թաթար (2-ը՝ ար., 1-ը՝ իգ.):	Свод статистических данных извлеченных из посемейных списков населения Кавказа. Елисаветопольская губерния, Тифлис, 1888, с. 82-83. Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 50:
1889	56	200	175	375	Ի դեպ, ըստ արխիվային մի վավերագրի (Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 8583, թ. 45-46)՝ նույն թվականին գյուղն ուներ 307 (150-ը՝ ար., 157-ը՝ իգ.) բնակիչ:	Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 241: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 50:
1890	40					«Նոր-Դար», 1890, N 110, 1 օգոստոսի, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 50:
1893	42	184	179	363	Այլ վավերագրի (Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 8889, թ. 194) համաձայն՝ նույն թվականին գյուղն ուներ 40 տուն բնակիչ:	Վավերագրեր հայ եկեղեցու պատմության, գիրք ԺԹ, հ. Բ, էջ 335: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 50:
1894	40					«Նոր-Դար», 1894, N 187, 5 նոյեմբերի, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 50:
1898	42	181	168	349		Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական հանդէս», 1899, գիրք Ե, էջ 331: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 50:
1901		276	252	528		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 205, թ. 241-242: Տե՛ս նաև Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք Թ, էջ 409: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 50:
1902		287	257	544		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 10044, թ. 118-119: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 50:
1905	63	313	284	597		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 10403, թ. 140-141: Տե՛ս նաև Ա-Դօ, Հայ-թուրքական ընդհարումը Կովկասում (1905-1906 թթ.), Երևան, 1907, էջ 326: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 50:
1908	46	335	308	643	Այլ տեղեկությունների համաձայն՝ նույն թվականին գյուղն ուներ 478 բնակիչ (Кавказский календарь на 1910 г., с. 232), նաև՝ 46 տուն՝ նույնքան շնչով (Памятная книга Елисаветпольской губернии на 1910 год, с. 22).	Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 10837, թ. 223-224: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 50:
1909		344	321	665		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56Պ, ց. 18, գ. 764, թ. 243-244: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 50:
1910		351	328	679		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 11139, թ. 189: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 50:
1912	50	180	185	365	Այլ վկայագրի (Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 11608, թ. 330) համաձայն՝ նույն թվականին գյուղն ուներ 721 (378-ը՝ ար., 343-ը՝ իգ.) բնակիչ:	Памятная книга Елисаветпольской губернии на 1914 год, с. 52. Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 50:
1914				384		Кавказский календарь на 1915 г., Тифлис, 1914, с. 114. Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 50:
1915				662		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 28, ց. 1, գ. 408, թ. 12 շրջ.: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 50:
1918	67	399	371	770		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 150, ց. 1, գ. 59, թ. 4 շրջ.: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 50:
1925				665		Խաչատրյան Կ., Սուքիասյան Հ., Բադալյան Գ., նշվ. աշխ., էջ 139: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 50:
1970	204	447	565	1012		Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք. նշխարներ, հ. Ա, Երևան, 2002, էջ 30: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 50:
1981				803		ԱՍՀ (ադրբեջաներեն), հ. 6, Բաքու, 1982, էջ 118: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 50:
1988	212			705		Ըստ գյուղխորհրդի տվյալների: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 50:
1992				850		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 1159, ց. 10, գ. 63, թ. 2: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 50: