ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Քաղաքատեղ 18 դ․ 5 Հուշարձան

ԼՂՀ (Երկիր) / Մարտակերտ (Շրջան) / Քաղաքատեղ (Բերդավան)

Տեղադրություն

Բերդավանի տարածքը հյուսիսից ու հարավից սահմանափակված է ձորերով և կազմված է խիստ կտրտված, արևմտահայաց, անտառածածկ ժայռալանջերից, զբաղեցնում է մոտ 54 հա տարածություն:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 73:

Պատմություն

Հնավայրը Արցախի հնագույն ամրացված բնակավայրերից է, և կարծիք կա, որ «Մայրաքաղաք անունով հիշվում է վաղ միջնադարից, 7-րդ դարում այստեղ են նստել Աղվանքի կաթողիկոսները»: Այս տեղեկության սկզբնաղբյուրը թեև չի նշվում, սակայն հայտնի է, որ Աղվանք-Արցախի կաթողիկոսության ամառանոցը եղել է Բերդակուր ամրոցը և որպես այդպիսին մնացել 7-րդ դարից մինչև 9-րդ դարը: Մյուս կողմից ուսումնասիրողները Բերդակուրը նույնացնում են 12-րդ դարի իրադարձությունների առնչությամբ հիշվող Կաթողիկոսի քար կամ Կաթողիկոսասար բերդի հետ, իսկ տեղական ավանդազրույցը՝ Քաղաքատեղ-Մայրաքաղաքի հետ:

Տե՛ս Բ. Ուլուբաբյանի բերդավանի մասին ծանոթագրությունը՝ Լեոյի « Երկերի ժողովածու, հատոր 8 (Ուխտավորի հիշատակարանը, Իմ հիշատակարանը), Երևան, 1985, էջ 541, ծան. 27): Մովսէս Կաղանկատուացի, Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի, Երևան, 1983, էջ 297, 345: Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմութիւն հայոց, Երևան, 1961, էջ 198: Ուլուբաբյան Բ. Ա., Խաչենի իշխանությունը 10-16-րդ դարերում, Երևան, 1975, էջ 116, 371: Այս կարծիքին է և Վ. Առաքելյանը (տե՛ս Մ. Կաղանկատվացի, Պատմություն Աղվանից աշխարհի, Ե, 1969, էջ 289, ծան. 245): Մ. Գոշ, Կաթողիկոսք եւ դէպք Աղուանից աշխարհին ի մէջ ԺԲ դարու: Ալիշան Ղ., Հայապատում, Վենետիկ, 1901, էջ 386ա: Մ. Կաղանկատուացի, Յաւելուած Բ, էջ 353: Ըստ Մեծ Շեն գյուղի դպրոցի ուսուցիչ, բանահավաք Բ. Մովսիսյանի գրառած ավանդազրույցներից մեկի: 19-րդ դարում գրառված մեկ այլ ավանդազրույցի համաձայն՝ «այս ամրոցը կառուցվել է հայոց Վաչագան թագավորի կողմից և ծառայել է որպես ամառային նստավայր» (տե՛ս Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа, выпуск XIII, Тифлис, 1892, c. 50): Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 73:

Միջին դարերում բերդավանի գոյատևման մասին են վկայում հնավայրի արևելյան եզրաբարձունքին գտնված գերեզմանոցի մատուռի 1260 թ. արձանագրությունը, 1250 թ. խաչքարը և 1551 թ. տապանաքարերը: Հավանաբար հենց այս դարերում է բնակավայրը իշխանանիստ դարձել և կոչվել «մայրաքաղաք» (ինչպես «Եղեգիս մայրաքաղաքը» Սյունիքի Վայոց ձոր գավառում), սակայն, քանի որ գտնվում է գավառի հնագույն կենտրոն Չարաբերդ-Ջրաբերդ ամրոցից մոտ 1,5 կմ արևելք, իսկ վերջինիս անունը աղբյուրներում գործածվում էր և՛ գավառ, և՛ կենտրոն, և՛ ամրոց իմաստներով , կարելի է ենթադրել, որ Չարաբերդ-Ջրաբերդ անունը հնուց ի վեր, մասնավորապես միջին դարերում և հետո, ներառում էր ամրոց-բերդավան ամբողջությունը:

«Մեղու Հայաստանի», 1885, N 68, էջ 1: Ջալալեանց Ս., Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, մասն Ա, Տփխիս, 1842, էջ 177: Մ. Բարխուտարեանց, Արցախ, Բագու, 1895, էջ 222: «Դիվան հայ վիմագրության», պրակ 5, Երևան, 1982, էջ 85-96: Մատուռի 1260 թ. արձանագրության մեջ հիշված «Վահրամ շահ» անունը ոմանց առիթ է տվել ապարանքի կառուցումը վերագրելու պատմական ինքնությունն անհայտ այս իշխանին (Տե՛ս Հայկունի, Մաղավուզ, «Մեղու Հայաստանի», 1885, N 67: Րաֆֆի Երկերի ժողովածու, հատոր 9 (Երկու ամիս Աղվանից և Սյունյաց աշխարհներում, Խամսայի մելիքություններ), Երևան, 1987, էջ 426): Ղ. Ալիշան, Սիսական, Վենետիկ, 1893, էջ 146: Մ. Կաղանկատուացի, էջ 157, 354: Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմութիւն հայոց, Երևան, 1961, էջ 359, Մ. Գոշ, էջ 387բ և այլն (ուշ շրջանի աղբյուրներն ու վավերագրերը բազմաթիվ են): Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 73, 75:

Ըստ այսմ, ընդհանրանում-ուրվագծվում է բերդավանի պատմության ու անվանափոխության ընթացքի պատկերը. վաղ միջնադարում կոչվել է «Բերդակուր», ապա, կաթողիկոսական ամառանոց դառնալու պատճառով, «Կաթողիկոսաքար» (քար-բերդ), իսկ միջնադարում հայտնի է դարձել «Չարաբերդ մայրաքաղաք» կամ պարզապես «Մայրաքաղաք» անուններով: Հետագայում Ջրաբերդ ամրոցի հետ չշփոթելու նպատակով անունից առանձնացված «Մայրաքաղաքը» վերաձևվել ու ստացել է վաղեմի փառքը կորցրած ու ավերակված բերդավանի վիճակին բնորոշ «Քաղաքատեղ» ձևը, որը հիշատակված է միայն 18-րդ դարի երկու փաստաթղթում, որպես «Քաղաքայ տեղի բերթ» (1724 թ.) և «Քաղաքատեղ գյուղ» (1783 թ.):

Армяно-русские отношения, т. II, ч. II, с. 87, т. IV,с. 250. П. Арутюнян, Освободительное движение армянского народа в первой четверти XVIII века, Москва, 1954, с. 208.

Բերդավանի վերոհիշյալ ուսումնասիրողները միաձայն ապարանքի կառուցումը (ավելի ստույգ՝ վերաշինությունը) կապում են Ջրաբերդի նշանավոր Մելիք-Ադամի անվան հետ, իսկ Քաղաքատեղ-Մայրաքաղաքը համարում նրա աթոռանիստ բնակավայրերից մեկը: Սակայն հնավայրում պահպանված հուշարձանների համեմատական դիտարկումը ցույց է տալիս, որ միջնադարյան շերտի վրա մելիքության շրջանում վերականգընված բնակավայրը բավականին ընդարձակ ու բարեշեն է եղել և կառուցապատվել է աստիճանաբար՝ սկսած 17-րդ դարից: Հաշվի առնելով, որ այս և հաջորդ դարում, մինչև Մոխրաթաղի ապարանքի կառուցումը (1771 թ.), Քաղաքատեղը մելիքության միակ նստոց-բնակավայրն էր՝ հիմնական կենտրոն Ջրաբերդ ամրոցի հարևանությամբ, պետք է ենթադրել, որ այստեղ գտնվող ապարանքը ևս կառուցվել է ավելի վաղ, քան Մելիք-Ադամի աթոռակալության շրջանն է, այսինքն՝ նախքան 18-րդ դարի երկրորդ կեսը: Մյուս կողմից, ինչպես տեսանք նախորդ հուշարձանների առնչությամբ, Մելիք-Ադամի իշխանության սկզբնատարիները (1750-60-ական թթ.) անցել են Շուշվա Փանահ խանի դեմ մղած անհաշտ պայքարում և նորընծա մելիքի համար հազիվ թե նպաստավոր լինեին դժվարին տեղանքում նման խոշորածավալ, մեծածախս ու ժամանակատար կառույց իրականացնելու առումով: Իսկ այս տարիներին հաջորդած տարագրությունից և վերադարձից (1767 թ.) հետո Մելիք-Ադամը ձեռնարկել և 1771 թ. ավարտել է Մոխրաթաղի ապարանքի կառուցումը, ուստի, չնայած իր համբավին ու հարստությանը, դարձյալ ի զորու չէր միաժամանակ մեկ այլ ապարանքի շինարարություն իրականացնել Քաղաքատեղում:

Մեր նախորդ հրապարակումներում ապարանքը թվագրել ենք 1767-1783 թվականների միջակայքով: Ապարանքը Մելիք-Ադամին վերագրելու պատճառը, թերևս, նրա կատարած և մինչև այժմ էլ տեղաբնիկների հիշողության մեջ ավանդաբար անմոռաց մնացած հայրենանվեր մեծագործություններն են, որոնք և առիթ են տվել գավառում պահպանված, դարաշրջանի կարևոր պատմական հուշարձանները նրա անվան հետ կապելուն, մանավանդ որ, բնականաբար, ապարանքը հետագայում ծառայել է նաև նրան: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 75:

Կառուցապատում

Կառուցապատման մեջ իրենց ակնառու դիրքով աչքի են ընկնում կենտրոնական մասի ժայռազանգվածի լանջին կառուցված ապարանքը և դրա հյուսիս-արևմտյան ու հարավ-արևմտյան կողմերի հանդիպակաց դարավանդեզրերին գտնվող երկու փոքր ամրությունները, որոնք և կազմել են բերդավանի հիմնական պաշտպանական կետերը: Ուշագրավ են նաև վերջիններիս ուղղությամբ՝ տարածքի ծայրամասերում մեկուսի կանգնած երկհարկանի աշտարակաձև կառույցները, ապարանքի ստորոտի ձորափին պահպանված բաղնիքի ավերակներն ու սրանոցի մնացորդները, ինչպես նաև ամբողջովին կանգուն քարակերտ գլխատունը և բազմաթիվ այլ շինությունների պատերն ու հիմնամնացորդները: Ըստ Մ. Բարխուդարյանցի՝ բերդավանն ունեցել է պարիսպներով ամրացված երկու մուտք՝ արևելքից և արևմուտքից:

19-րդ դարի վերջերին այստեղ 4-5 հարյուր ավերակ տների հետքեր կային (տե՛ս «Մեղու Հայաստանի», 1885, N 67): Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 73:

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Մայրաքաղաք
Բերդակուր
Կաթողիկոսաքար
Չարաբերդ մայրաքաղաք