ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Մարտունաշեն 52 Հուշարձան

Ադրբեջան (Երկիր) / Հյուսիսային Արցախ (Տարածք) / Խանլար (Շրջան) / Մարտունաշեն (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է շրջկենտրոնից 15 կմ հարավ-արևելք՝ Կուրակ գետի աջակողմյան վտակներից մեկի աջ արևմտահայաց ձորալանջին՝ ծովի մակերևույթից 1010-1140 մ բարձրության վրա:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 378:

Պատմություն
1675 թ․

Պատմական անվանունը մեզ չի հասել: Ղարաբուլաղ անվանաձևով հիշատակված է գյուղամիջյան եկեղեցու (1675) շինարարական արձանագրության մեջ: Նույն ձևով հիշվում է նաև հետագայում, ինչպես օրինակ, 1750 թ. մի վավերագրում. «Նիկողայոս քևխայ Ղարաբուլաղայ»:

«Արարատ», 1914, էջ 741:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 378:

Ավանդության համաձայն՝ «...այս գիւղը 500 տնից բաղկացած է եղել, բայց բարբարոս ժամանակները, պարսից բռնութիւնից ազատուելու համար չուել են Վրաստանի երկիրը, իբրև ապահով տեղ ապրելու համար: Այս գիւղացոց հետ է չուել և այս մահալի շատ ժողովուրդ, որոնց գիւղերի աւերակների հետքերը հարիւրաւոր տեղեր երևում են: Բայց դարիս քառորդ թուականներում, երբ ապահովութիւն էր տիրում, շատերը և դրանց հետ մեր գիւղացի չորս տուն Վրաստանի Բոլնիս գիւղից կրկին յետ են դառնում իրենց հայրենի գիւղը: Այդ գաղթողներից դեռ կենդանի է Սև Սաքի անունով 95 տ. մի ծերունի և պատմում է թէ ինչպէս են գտել իրենց գիւղը աւերակ դարձած. գիւղի աւագ եկեղեցին անասնոց շինած, մէջը աղբով լիքն է եղել թուրքերի ձեռքից...»:

«Նոր-Դար», 1894, N 73, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 378-379:

19 դ․

ԺԹ դարավերջին գյուղը Մանաշիդի, Բուզլուխի և Սարիսուի հետ եղել է Լուարսաբ և Պավել Մելիք-Բեգլարյանների ենթակայության ներքո:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 93, ց. 1, գ. 388, թ. 61-62:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 379:

Կառուցապատում
19 դ․

ԺԹ դարավերջին ականատեսը նշել է. «Իւր դիրքի շնորհիւ, գիւղը բաւական մաքուր է..: Թէև ընդհանրապես տները հասարակ են, բայց կան և մի քանի կանոնաւոր, երկյարկանի գեղեցիկ շինութիւններ»:

Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական հանդէս», Թիֆլիս, 1899, N 1, էջ 333:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 379:

Հուշարձաններ
1970 թ․

1970 թ. Մարտունաշենում համագյուղացիների նախաձեռնությամբ կառուցվել է Հայրենական մեծ պատերազմում զոհված 103 մարտունաշենցիների հիշատակը հավերժացնող հուշարձան: Գյուղից պատերազմին մասնակցել են 165 զինվոր: Նրանցից Վաղինակ Սիմոնի Զաքարյանն արժանացել է Խորհրդային Միության հերոսի կոչման:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 393:

Պատմություն
1991 թ․

Մարտունաշենը հայաթափ է եղել 1991 թ. մայիսի 2-ին:

1991 թ. ապրիլի 28-ին զոհված 5 հայորդիներին Մարտունաշենի գերեզմանոցում մայիսի 1-ին թաղելուց հետո, երբ հաջորդ օրը գյուղացիները ինքնահողի էին գնացել և նրանց մեծ մասը գտնվում էր գերեզմանոցում գյուղ են ներխուժում խորհրդային բանակն ու թուրքերը: Մարտունաշենցիները հենց գերեզմանոցից փախչում են Գետաշեն, իսկ այնտեղից էլ օրեր անց գետաշենցիների հետ միասին ենթարկվում են բռնագաղթի: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 393:

Գյուղի տեսքը Եղնասար վանքի կողմից Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ընդհանուր
Ուղղությունը ⇐ Արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ընդհանուր
Ուղղությունը ⇐ Արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ընդհանուր
Ուղղությունը ⇓ Հարավից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Սբ. Աստվածածին եկեղեցուն հարող թաղամասը Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Դանիել քահանա Տեր-Սիմոնյան Տեր-Բարաղամյանց Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ընդհանուր
Ուղղությունը ⇐ Արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Ղարաբուլաղ

Վիճակագրական առկա տվյալները ցույց են տալիս, որ ԺԹ-Ի դարերում գյուղի բնակիչների թվաքանակն ընդհանուր առմամբ անընդմեջ աճել է.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1832		30	19	49		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 93, ց. 1, գ. 50, թ. 394: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 379:
1841	4	6	7	13		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 350, թ. 47: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 379:
1851	4	30	37	67		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 2596, թ. 93: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 379:
1876				174		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 6775, թ. 115-116: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 380:
1886	41	155	148	303		“Елисаветопольская губерния. свод статистических данных, извлеченных из посемейных списков населения Кавказа”, Тифлис, 1888, с. 88-89. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 380:
1889		161	146	307		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 8583, թ. 46-47: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 380:
1894	40					«Նոր-Դար», 1894, N 73, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 380:
1901		226	212	438		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 14, գ. 205, թ. 241-242: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 380:
1908				583		”Кавказский календарь на 1910 г. ”, Тифлис, 1909, с. 271. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 380:
1914				685		”Кавказский календарь на 1915 г. ”, Тифлис, 1914, с. 133. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 380:
1917	80	387	269	656		Ավետիսյան Մ. Մ., Տեղեկագիր Լեռնային Ղարաբաղի եւ Զանգեզուրի բնակավայրերի ու բնակչության թվակազմի մասին (1917 թ.), Բանբեր Հայաստանի Արխիվների, 1991, N 3, էջ 166: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 380:
1918	80	387	269	656		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 150, ց. 1, գ. 59, թ. 4: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 380: