ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Ազատ 5 Հուշարձան

Ադրբեջան (Երկիր) / Հյուսիսային Արցախ (Տարածք) / Խանլար (Շրջան) / Ազատ (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է շրջկենտրոնից 10,5 կմ հարավ-արևելք՝ ծովի մակերևույթից 1170-1220 մ բարձրության վրա:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 310:

Անվան ծագում

Ըստ ավանդության՝ գյուղն իր անունը ստացել է հարկերից ազատվելու պատճառով. «...Լանկթամուրը այս գիւղով անցնելիս՝ զինուորները մտել են գիւղի եկեղեցին և կողոպտել: Այս պատճառով Լանկթամուրի վիզը ծռուել է և երեսը յետևը դարձել: Լանկթամուրը հարց ու փորձ է արել այս թշուառութեան պատճառի մասին և երբ տիրացուից լսել է, թէ եկեղեցին է պատժել, հրամայել է վերադարձնել աւարը, և անմիջապէս վիզը ուղղուել է. այս պատճառով էլ վանքը, ինչպէս և ամբողջ գիւղը ազատ է կացուցել հարկերից և յարձակումներից, ուստի և վերակոչուել է Ազատ»:

Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական հանդէս», Թիֆլիս, 1899, N 1, էջ 317:
Ղանալանյան Ա., Ավանդապատում, Երևան, 1969, էջ 175:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 310:

Պատմություն

Գյուղի հիմնադրման ժամանակի վերաբերյալ գրավոր աղբյուրները լռում են, սակայն տարածքում պահպանված հուշարձանները թվագրվում են նախաքրիստոնեական ժամանակաշրջանով:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 310:

17 դ․

ԺԷ դարում գյուղը հիշվում է Փիլիպպոս կաթողիկոսի (1632-1655) կոնդակում:

Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 48:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 310:

Բնակչություն
19 դ․

ԺԹ դարավերջին բնիկներից բացի, Սուլուկ գյուղն ունեցել է նաև եկվոր հայ բնակիչներ. «...բնակիչներից բնիկ 15 գերդաստան, Խոյից գաղթած 20, Բօզլուխից եկած 7, իսկ Բախշի գիւղից տեղափոխուած 8 ծուխ...»:

Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 269:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 310:

1839 թ․

Սուլուկեցի ազգատոհմերի պատմությունն ուսումնասիրելու առումով ուշագրավ է 1839 թ.՝ գյուղի 12 ընտանիքից բաղկացած 64 շնչի անվանական ցուցակը.

«Մահտեսի Վէրդի Պետրոսեան, կին՝ Գիւբահար, ուստերք՝ 1-ին. Աւէտիս, կինն՝ Մարիամ, 2-րդ. Յարութիւն:
Յարութիւն Յովհաննիսեան, կինն՝ Հէրիք, եղբարք՝ Մարտիրոս, Մուսի և Գաբրիել:
Մնացական Պետրոսեան, կինն՝ Թագուհի, ուստերք՝ 1-ն. Պողոս, կինն՝ Անախանում, ուստր՝ Աւէտիս, 2-րդ՝ Պետրոս, 3-րդ՝ Վարդան:
Յովհաննէս Պետրոսեան, կինն՝ Նանա, ուստր՝ Գասպար, դուստր՝ Ամառնան:
Սահակ Գրիգորեան, կինն՝ Րօղի, ուստր՝ Յարութիւն, դուստր՝ Մէհրի, եղբայրն՝ Գէորգ, կինն՝ Գիւլի:
Սարգիս Պետրոսեան, կինն՝ Թանգի, դուստր՝ Հէրիքնազ:
Եսայի Օհանիսեան, կինն՝ Մարիամ, ուստր՝ Յարութիւն, դուստր՝ Գիւլի, եղբայրն՝ Օվակիմ, կինն՝ Հռիփսիմէ, դուստր՝ Հէրիքնազ:
Աւէտիս Տէր Եղիազարեան, կինն՝ Գիւլի, ուստր՝ Սողոմոն, եղբայր՝ Ղազար, քոյր՝ Սանամ, մայր՝ Մարիամ:
Վարդան Նաւասարդեան, կինն՝ Սօնայ, եղբայրն՝ Մինաս, կինն՝ Հռիփսիմէ, ուստերք՝ Վարդան, Շահգելդի և Ղուլի, դուստր՝ Սանամ:
Դանիէլ Սահակեան, կինն՝ Խանփէրի, ուստերք՝ Խուդի, Աւագ և Աստուածատուր:
Սարգիս Պետրոսեան, կինն՝ Սիրուն, ուստերք՝ Սարգիս և Մարտիրոս:
Մեսրոպ Օհանէսեան, կինն՝ Նանա, ուստր՝ Գասպար, Խաչատուր»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 30:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 310:

19 — 20 դդ․

Վիճակագրական աղյուսակի տվյալների համադրումից պարզվում է, որ ԺԹ–Ի դարերի ընթացքում գյուղի բնակչության մեջ, ընդհանուր առմամբ, բացառությամբ մեկ-երկու դեպքի, գրանցվել է անընդմեջ աճ:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 311:

Պատմություն
1920 թ․

Ազատը 1920 թ. այդ թվականին Ազատ գյուղը ենթարկվել է փորձության. «...Ազատ գյուղի հայությունը նահանգական կառավարության ուղարկած ավազակաբարո կամավոր զորքի ձեռքով զինաթափվելուց, ավարի մատնվելուց և ապա, որպես թե Գանձակ բերելու նպատակով, գյուղից տեղահան արվելուց հետո, կոտորվում է ճանապարհին՝ Հաջիքենդ ամարանոցից մինչև Գանձակի գավառի գերմանական Ելենենդորֆ ավանը: Մնացորդը մոտ 500 հոգի, մազապուրծ հասնում է Ելենենդորֆ, որի բնակիչներից ստանում է ամենաջերմ ընդունելություն, հյուրասիրություն և ապաստարան երեք օր շարունակ»:

«Հայերի կոտորածները Բաքվի և Ելիզավետպոլի նահանգներում. 1918-1920 թթ.». փաստաթղթերի և նյութերի ժողովածու, Երևան, 2003, էջ 460:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 311:

1926 թ․

Այս ողբերգական իրադարձությունների մասին թեմի առաջնորդ Լևոն եպիսկոպոսը 1926 թ. գրել է. «1920 թուի մարտին կործանուեց Ազրբէջանական մասամբ զօրքով և մասամբ ամբոխով Հայ Սուլուք գիւղը, որպէս թէ “տալի Ղազարին պահպանելու համար” ժողովուրդը քաղաք փախչելու ժամանակ մասամբ կոտորուեց, մասամբ վիրաւորուեցին, մի քանիսները սպանուեցին գիւղում թուրքերից...»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 2644, թ. 22:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 311-312:

Նահանգային իշխանությունների թույլտվությամբ 1910 թ. Ազատ վերանված պատմական Սուլուքի բնակիչները հին գյուղից մի փոքր դեպի հյուսիս-արևելք՝ նույն լեռնաճյուղի ստորոտում, հիմնում են համանուն նոր գյուղ: https://artsakhmonuments.org/public/am/locations/905
Արդեն 1926 թ. բավականաչափ բարեշեն բնակավայր էր. «Ընդամենը 16 տարի է, որ հին Սուլուքը իր վատ դիրքի պատճառով թողնվել է ու հիմնվել նոր Սուլուքը մի հարթության վրա: Հայ գյուղերի մեջ Սուլուքն առաջինն է, որտեղ տներն ու փողոցները չափ ու ձևի տակ են առնված: Նախ՝ 7-8 սաժեն լայնությամբ փողոցներ, որոնց կողքերով հոսում են ջրերը, իսկ ամբողջ երկարությամբ էլ ծառատունկեր, ինչպես խնձորենի, տանձենի, ընկուզենի, լորենի և այլն: Յուրաքանչյուր տուն իր առաջ ունի պարտեզ պտղատու ծառերով և բանջարանոց, որտեղ ցանում են գետնախնձոր, լոբի, բողկ, կաղամբ և այլն:Այս ամբողջը ներկայացնում է մի համեստ այգեստան, որն իր գեղեցկությունն ու գրավչություն ունի: Տները մեծ մասով երկհարկանի են և կղմինդրածածկ...»:

''Тифлисский листок'', 1912, N 119, էջ 3:
«Մարտակոչ», 1926, N 180, 10 օգոստոսի:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 312:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ընդհանուր
Ուղղությունը ⇘ Հարավ-արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ընդհանուր
Ուղղությունը ⇐ Արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Տեսակը Լուսանկար
Ուղղությունը ⇙ Հարավ-արևմուտքից
Հեղինակը Հովհաննես Բադալյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Սուլուկ
Սուլուք

Ստորև ներկայացնում ենք գյուղի բնակչության թվաքանակի փոփոխություններին վերաբերող վի-ճակագրական տվյալները.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1804	14	26	14	40		"Акты, собранные Кавказскою археологическою коммиссиею", т. II, Тифлис, 1868, с. 596. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 311:
1839	12	38	24	62		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 30: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 311:
1845		60	57	117		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3811, թ. 4-5: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 311:
1847		63	59	112		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3814, թ. 95-96: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 311:
1849		75	61	136		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3818, թ. 95-96: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 311:
1852		84	77	161		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3819, թ. 105-106: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 311:
1861	13					Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3835, թ. 147-148: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 311:
1866	23	112	74	186		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 57: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 311:
1872		109	91	200		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3872, թ. 62-63: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 311:
1873				149		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3862, թ. 39-40: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 311:
1876				164		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3868, թ. 57-58: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 311:
1877		95	76	171		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3869, թ. 54-55: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 311:
1878		97	79	176		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3870, թ. 22-23: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 311:
1881		114	94	208		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3873, թ. 27-28: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 311:
1882		117	100	217		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3874, թ. 30: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 311:
1883		119	101	220		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3875, թ. 56-57: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 311:
1885		165	145	310		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3877, թ. 29: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 311:
1886	52	189	164	353	Ի դեպ, մեկ այլ տվյալով գյուղն ունեցել է 24 տուն բնակիչ («Արձագանք», 1886, N 20, էջ 294):	“Елисаветопольская губерния. свод статистических данных, извлеченных из посемейных списков населения Кавказа”, Тифлис, 1888, с. 86-87. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 311:
1887		170	152	322		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3880, թ. 72: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 311:
1888		175	160	335		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3882, թ. 130: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 311:
1889		179	170	349		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3884, թ. 226-227: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 311:
1890		186	178	364		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3887, թ. 149: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 311:
1891	50	192	181	373		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3889, թ. 148: Նաև՝ Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 270: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 311:
1892		197	188	385		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3869, թ. 120: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 311:
1893		205	200	405		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3895, թ. 77-78: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 311:
1894		208	205	413		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3896, թ. 173-174: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 311:
1897		228	229	455		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3899, թ. 146-147: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 311:
1898		236	237	473		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3897, թ. 168: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 311:
1899		241	244	485		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3903, թ. 126-127: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 311:
1900		252	266	518		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3905, թ. 91-92: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 311:
1901		263	273	536		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3906, թ. 97-98: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 311:
1902		256	273	529		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3907, թ. 22-23: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 311:
1905		260	275	535		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3912, թ. 265-266: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 311:
1906		277	302	579		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3915, թ. 24: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 311:
1907				503		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 240, թ. 2: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 311:
1908	37	135	120	255	Ի դեպ, 1908 թ. վիճակագրական մեկ այլ տվյալի համաձայն՝ Ազատ գյուղն այդ թվականին ունեցել է 550 բնակիչ (”Кавказский календарь на 1910 г.”, Тифлис, 1909, с. 175):	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 35, ց. 1, գ. 559, թ. 9: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 311:
1909		271	251	522		Հայաստանի ազգային արխիվ, Պ56, ց. 18, գ. 764, թ. 116: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 311:
1910		150	135	285		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3917, թ. 57-58: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 311:
1912		283	261	544		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3919, թ. 61-62: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 311:
1914				690		”Кавказский календарь на 1915 г.”, Тифлис, 1914, с. 84. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 311:
1917	110			718		Ավետիսյան Մ. Մ., Տեղեկագիր Լեռնային Ղարաբաղի եւ Զանգեզուրի բնակավայրերի ու բնակչության թվակազմի մասին (1917 թ.), Բանբեր Հայաստանի Արխիվների, 1991, N 3, էջ 166: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 311:
1968				500		«Հայկական սովետական հանրագիտարան», հ. 1, Երևան 1974, էջ 95: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 311:
1976				511		«Ադրբեջանական սովետական հանրագիտարան», հ. 1, Բաքու, 1976, էջ 131: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 311:
1989	154					Ըստ ազատցի Հովհ. Բադալյանի մեզ տրամադրած տվյալների: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 311: