ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Խրխափոր 52 Հուշարձան

ԼՂՀ (Երկիր) / Շահումյան (Շրջան) / Խրխափոր (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է շրջկենտրոն Շահումյան (Ներքիշեն) ավանից 5 կմ արևելք՝ Սևջուր գետի աջ կողմում՝ ծովի մակերևույթից 780-820 մ բարձրության վրա. «Այդ գյուղը գտնվում է նույն անունով ձորի բերանում...», որի «...միջով վազում է մի վտակ, որ գնալով խառնվում է Գորանի գետակին»:

Րաֆֆի, Երկու ամիս Աղվանից և Սյունյաց աշխարհներում, Երկերի ժողովածու, հ. 8, Երևան, 1963, էջ 586: Նաև՝ «Գիւղ Արցախի Կիւլիստան գաւառի, Գեօրգին սարի ստորոտը, Սեւ գետակի աջ կողմը, գեղեցիկ դաշտակի մը հարաւային ծայրը» (Էփրիկեան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. Ա, Վենետիկ, 1903-905, էջ 216):
Ի դեպ, 1881 թ. օգոստոսի 4-ին Կարաչինարից դեպի Խրխափոր ճանապարհված Րաֆֆին նշում է. «Անցնելով Գորանի գետը, մի վերստ առաջ գալով, հասա Խարխափուտ կոչված հայաբնակ գյուղը, որ զարդարված էր գեղեցիկ այգիներով... Ճանապարհին պատահեց ինձ տեսնել Մելիք Բեգլարի այգու տեղը: Հնձանի տեղը, դարավոր թթենիները, ընկուզենիները, տանձենիները և այլ պտղատու ծառեր, ծերացած, վայրենացած, դեռ մնում են: Այդ այգին ունի մի ռոմանական նշանակություն, երևելի մելիքի կյանքից, որովհետև այդ այգու մեջ էր պահում նա յուր Բալա անունով խասային» (Րաֆֆի, նշվ. աշխ., նույն տեղում):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 98:

Անվան ծագում

Գյուղն իր անունը ստացել է համանուն հին գյուղից, որը գտնվում էր ձորի մեջ (փոր=ձոր, օրինակ՝ Բողնոփոր, Ծոբոփոր, Կողբոփոր, Միափոր և այլն):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 98:

Վկայվել է նաև Նոր Խրխափոր, Խարխափուդ և Խարխափուտ անվանաձևերով:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 98:

Պատմություն

Գյուղը ժամանակի ընթացքում մի քանի անգամ ամայացել ու վերաշինվել է: Վերջին անգամ դատարկվել է ԺԸ դարի վերջերին և նորից բնակեցվել գլխավորապես հին խրխափորցիներով ԺԹ դարի 80-ական թվականներին: Քանի դեռ երկու գյուղերն էլ գոյատևում էին միասին, դրանք իրարից զանազանելու համար ակամա ստացել են Հին և Նոր Խրխափոր անունները: Երբ հին գյուղն իսպառ ամայանում է, նոր Խրխափորը, դառնալով այդ անվամբ միակը, պարզապես սկսում է կոչվել Խրխափոր կամ Խարխափուտ:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 98:

Հայտնի է, որ 1894-1895 թթ. Գյուլիստանի հետ մեկտեղ գյուղը պատկանում էր Գրիգոր, Հովսեփ, Գերասիմ, Թալիշ Մելիք-Բեգլարյաններին:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 93, ց. 1, գ. 388, թ. 30-31:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 98:

Հայ-թաթարական ընդհարումների օրերին՝ 1906 թ. օգոստոսի վերջերին, «...էկզէկուցիա դրին Խարխափութ գիւղում և տակնուվրայ արին այն պատճառով, որ իբր թէ սար բարձրանալու ժամանակ հայերը գողացել են 12 հատ տաւար մեր ադմինիստրացիայի բարեկամ Բալաբէգ Սաֆիքիւրդսկուց: Երկու օր մնալով 250 ր. վերցրին...»:

Նոր., Թղթակցություն, «Զանգ», Թիֆլիս, 1906, N 21, 6 սեպտեմբերի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 98:

ԺԹ դարավերջից մինչև առնվազն 1907 թ. Խրխափորի կալվածատեր է հիշվում Թալիշ բեկ Մելիք-Բեգլարյանցը: Ի դեպ, 1917 թ. նա ընտրվում է գյուղի երեցփոխ:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 6, գ. 558, թ. 217:
Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 1354, թ. 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 98:

Այս բեկի մասին մի վերջին հիշատակություն էլ թողել է Դավիթ Տեր-Դանիելյանը (ծնունդով Արցախի Մեծշեն գյուղից էր), որը 1918 թ. վերջին հյուրընկալվել էր կալվածատիրոջ հարկի ներքո. «...ամբողջ երեկոն մենք նուիրեցինք տեղական անցուդարձերին ու կալուածատէրերի և գիւղացիութեան փոխյարաբերութիւններին: Հարկաւ, մեր հիւրընկալը գոհ չէր գիւղացիներից: Նախ նրանք չորացրել են կալուածատիրոջ եկամուտների աղբիւրը: Միւս կողմից նրանք դադարել են ուշադիր լինել դէպի բէկի խորհուրդները, չեն հետևում նրան...: Մեր հիւրընկալը մանաւանդ զայրացած էր թալիշեցիների վրա, որոնք «բրել և յատակել» էին հանգուցեալ Դաւիթ Մելիք-Բէգլարեանի հսկայական տունը և տնտեսական շինութիւնները...: Նրանք կողոպտել էին իրանց նախկին կալուածատիրոջ տան իրերը, անգամ հարուստ գրադարանի գրքերը, ապա փլել տունը և քաշել-տարել փայտերն ու քարերը»:

Դ. Անանուն (Դավիթ Տեր-Դանիելյան), Ղարաբաղ, «Մշակ», 1919, N 35, 14 փետրվարի, էջ 1:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 98:

1920 թ. մարտ-ապրիլ ամիսներին գավառի հայաբնակ մյուս գյուղերի նման թաթարներն ամբողջությամբ ավերում են նաև Խրխափորը (բնակիչները սպանդից ազատվում են փախուստով):

Нагорный Карабах в 1918-1923 гг., с. 436.
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 98:

Խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո աստանդական դարձած խրխափորցիները համախմբվում են հայրենի գյուղում և նվիրումով վերստին շենացնում այն: Նրանց հնարավորինս սատարում են նաև այլուր գտնվող համագյուղացիները: Հայտնի է, օրինակ, որ 1936 թ. բաքվաբնակ խրխափորցի նավթագործ Աբել Ազիզյանը պարգևատրություն ստացած բեռնատար մեքենան նվիրում է հայրենի գյուղին:

Պետրոսյան Բ., Անմոռանալի օր, «Մռավի ղողանջներ», 2004, N 4, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 98:

Արդեն սկսած 1970-ական թթ.-ից՝ ադրբեջանական իշխանությունների՝ էլ ավելի սաստկացող ազգային խտրական վերաբերմունքի պատճառով գյուղը սկսում է դանդաղ քայքայվել, իսկ 1992 թ. հունիսի 13-ին ամբողջությամբ կիսում շրջանի հայկական բնակավայրերին բաժին հասած օրհասը և ցարդ գտնվում է ադրբեջանցիների վերահսկողության ներքո:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 98:

Բնակչություն

Մինչև 1880-ական թթ. կեսերը խրխափորցիները բնակվում էին համանուն հին գյուղում, բայց դրանից հետո գրեթե բոլորը նորահիմն նույնանուն գյուղ են փոխադրվում: Համենայն դեպս, 1895 թ. նշվել է. «...բնակիչք մի քանի տարի առաջ տեղափոխուած են Հին-Խրխափորից», իսկ 1903-ին էլ, որ «10-15 տարի առաջ տեղափոխուած են Հին-Խրխափորէն»:

Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 243:
Էփրիկեան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. Ա, Վենետիկ, 1903-905, էջ 216:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 98:

1874 թ. համագյուղացիներից հիշվում են նահանգային քարտուղար 36-ամյա Ջումշուդ բեկ Բեգլար-Բեկյան Մելիք-Բեգլարյանցը (եղբայրներն էին պաշտոնաթող պորուչիկ Գրիգոր, իրավունքի թեկնածու Հովսեփ, ուսանող Գերասիմ, Թալիշ (Փրիդոն) բեկերը), հանգուցյալ պատվավոր խորհրդական Մարտին Կարակաշյանի որդին` 20-ամյա Սարգիսը:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 93, ց. 1, գ. 384, թ. 108: Տե՛ս նաև Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք, հ. Բ, էջ 86:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 98:

Խրխափորը գավառի սակավաբնակ գյուղերից էր: Առավել ծաղկուն շրջանում՝ 1910-ական թթ. վերջերին, դատելով վիճակագրական տվյալների համադրումից, ունեցել է ընդամենը մինչև 300 բնակիչ:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 98:

1915 թ. գյուղում հաստատվում է վանեցի Զարուհին զավակների՝ Մելիքի և Փառանձեմի հետ:

Լալայան Ս., Մենք սպասում ենք, «Մռավի ղողանջներ», 2003, N 12, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 98:

1920 թ. դրությամբ Խրխափորում էր բնակվում Մեծ եղեռնը վերապրած 39 հայ գաղթական (15 տուն), որից 7 տունը Վան քաղաքից էր, 2-ը՝ Շատախ գավառի Խումար գյուղից, 1-ական տուն էլ՝ այլ վայրերից:

Թէրլէմեզեան Ե., նշվ. հոդվ., «Հայաստանի ձայն», 1920, N 11, 6 փետրուարի, էջ 2, 1920, N 9, 1 փետրուարի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 98:

Արցախյան ազատամարտի ժամանակ զոհվել կամ անհետ կորել է 18 հոգի: Ահա նրանք՝ Վարդի Անդրեասի Հարությունյան (զոհվել է 1991 թ. մայիսին գրադից), Արտեմ Գուդանի Ազիզյան, Արմաղան Աղաբեկյան, Ալեքսանդր Հայրյան (փախստական Բաքվից), Սիրուհի Պետրոսի Հայրյան, Փառանձեմ Հարությունի Հարությունյան, Արտավազդ Հարությունյան, Պողոս Հարությունյան, Մովսես Աղաջանի Ջհանյան, Ելիզավետա Ջհանյան (մնացել են գյուղում), Սիրանուշ Գուդանի Նիգարյան (զոհվել է գրադից), Զինավոր Բեգլարի Նիգարյան, Երվանդ Ներսեսի Պատվականյան, Թանգի Համբարձումի Պատվականյան (մնացել են Հին Խըրխափոր գյուղատեղիում), Համայակ Գևորգի Մինասյան, Ժենիչկա Սարգսյան (մնացել են Նապատում), Վարսենիկ Մռավի Ազիզյան (մահացել է Նապատի մոտ), Շահնազար Գրիգորյան (սպանվել է Նապատում, դիակը գտել են պարտիզանները և թաղել):

Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք, հ. Բ, էջ 672-673:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 99:

Խրխափորի տնատերերի և կարևոր շինությունների ցանկը (կազմող՝ Ժորա Ազիզյան).

1 Հակոբ Մխովանց (Մխիթարյան)
2 Բալաբեկ Կուփանց (Հակոբյան)
3 Օհանես Մխովանց
4 Փիդոշ Մխովանց
5 Աբրահամ Ազիզանց (Ազիզյան)
6 Ռանտիկ Ազիզանց
7 Եղիշ Կիվերքանց (Գևորգյան)
8 Արսեն Կուփանց (Հակոբյան)
9 Արշակ Ազիզանց
10 Ջալալ Ազիզանց
11 Բագրատ Հիլվերանց (Պետրոսյան)
12 Չարքաշ Հիլվերանց
13 Մելսիկ Կուփանց
14 Լյովիկ Կիվերքանց
15 Մարտին Բեգունց (Աղաբեգյան)
16 Մինաս Հովհաննիսյան
17 Ժորա Հովհաննիսյան
18 Գուրգեն Բեգունց
19 Թեմուր Անտոնյան
20 Կառլեն Անտոնյան
21 Միշա Բեգունց
22 Ենոք Բեգունց
23 Մարալ Բեգունց
24 Արմո Ազիզանց
25 Արարատ Կիվերքանց
26 Հերոս Ազիզանց
27 Ռաֆիկ Հիլվերանց
28 Նորիկ Սաքունց (Մխիթարյան)
29 Ալբերտ Բեգունց
30 Աշխեն Հարությունյան
31 Ալբերտ Կիվերքանց
32 Զինավոր Բեգունց
33 Յաշա Կիվերքանց
34 Էլիչկա Ազիզանց
35 Ժորա Սողոմոնյան
36 Ջրի գրասենյակ
37 Վիկտոր Հարությունյան
38 Ժորա Հիլվերանց (Պետրոսյան)
39 Վարդգես Բեգունց (Աղաբեգյան)
40 Սերգեյ Մխովանց (Մխիթարյան)
41 Վալոդ Հիլվերանց
42 Յաշա Ազիզանց
43 Խորեն Ազիզյան
44 Մովսես Բեգունց
45 Նադյա Սարգսյան
46 Յուրիկ Հիլվերանց
47 Ցոլակ Սողոմոնյան
48 Արտուշ Կուփանց (Հակոբյան)
49 Ջումի Հիլվերանց
50 Շալիկո Կուփանց
51 Աբել Ազիզանց
52 Ռոմիկ Ազիզանց
53 Եկեղեցի
54 Դպրոց
55 Փոստ
56 Արուս Նիգարյան
57 Արտեմ Ազիզանց
58 Երվանդ Պատվականյան
59 Սերգեյ Գոսյան
60 Սոկրատ Հովհաննիսյան
61 Արտո Կիվերքանց
62 Սամվել Մխիթարյան
63 Մովսես Կիվերքանց
64 Կառլեն Հովհաննիսյան
65 Սաշիկ Բեգունց
66 Կիմիկ Բեգունց
67 Խորեն Հովհաննիսյան
68 Առաքել Բեգունց
69 Գրադարան
70 Ռաֆիկ Կուփանց
71 Արփենիկ Հիլվերանց
72 Վալոդ Հովհաննիսյան
73 Հակոբ Հիլվերանց
74 Բահատուր Հիլվերանց
75 Ռոմիկ Հիլվերանց
76 Սողոմոն Հիլվերանց
77 Իսա Վառունց
78 Էդիկ Պողոսյան
79 Սաշիկ Ղուլյան
80 Էդիկ Կուփանց
81 Ժորա Պողոսյան
82 Գենտո Բեգունց
83 Լենա Կուփանց
84 Կոլյա Պուղունց (Սարգսյան)
85 Արմեն Վառունց (Հարությունյան)
86 Վոլոդյա Վառունց (Հարությունյան)
87 Սուրեն Կուփանց (Հակոբյան)
88 Խոշոր եղջերավորների ֆերմա
89 Անասունների ընդունման կետ
90 Գերեզմանոց
91 Գերեզմանոց
92 Զինավոր Նիգարյան
93 Մինաս Նիգարյան
94 Պետրոս Նիգարյան
95 Համո Մինասյան
96 Մինաս Մինասյան
97 Վոլոդյա Գրիգորյան
98 Նուբար Մխովանց
99 Սուրեն Նիգարյան
100 Գուրգեն Ազիզյան
101 Սեթեմ Ազիզյան
102 Արեստ Ազիզյան
103 Սերգեյ Գոսունց
104 Իվան Գրիգորյան
105 Յուրիկ Բեգունց
106 Նախշուն Բեգունց
107 Խորեն Գոսունց
108 Ռազմիկ Կուփանց
109 Ռաֆիկ Հիլվերանց
110 Վոլոդյա Դուլունց
111 Արշակ Դուլունց
112 Բենիկ Դուլունց
113 Կոլյա Հարությունյան
114 Վաղինակ Վառունց (Հարությունյան)
115 Ժորա Արշակ Ազիզանց (Ազիզյան)
116 Գրադարան
117 Շինությունների պահեստ
118 Ավտոմեքենաների կանգառ
119 Ճաշարան
120 Պահածոների գործարան
121 Անտառտնտեսության վարչություն
122 Բենզալցակայան
123 Ջրաղաց
124 Լևոն Կուփանց
125 Ժորա Աբրահամի Ազիզանց
126 Շալիկո Կուփանց
127 Գարաս Ղուլունց
128 Ջիվան Ջհանանց
129 Վոլոդյա Նիգարյան
130 Թամար Նահապետյան
131 Երվանդ Հովհաննիսյան
132 Բենիկ Ազիզանց
133 Ջուլիետա Բեգլարյան
134 Էդիսոն Կիվերքանց (Գևորգյան)
135 Արտուշ Ծատուրյան
136 Շահնազար Գրիգորյան
137 Էնգելս Կիվերքանց
138 Ջումշուդ Ջհանյան
139 Գետակներ
140 Աղբյուրներ
141 Խանութ

Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք. կարոտի հասցեներ, հ. Գ, Երևան, 2011, էջ 83-88:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 85:

Կառուցապատում

Այգեվետ գյուղում («Տները շրջապատուած են պարտէզներով») աչքի ընկնող կառույցը կալվածատիրոջ տունն էր. «...գեղեցիկ է նաև Թալիշ-Բէկ Մելիք Բէկլարեանի ընդարձակ տունը»:

Էփրիկեան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. Ա, Վենետիկ, 1903-905, էջ 216: Տե՛ս նաև «Նոր-Դար», 1894, N 91, 2 յունիսի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 101:

Մի վկայության համաձայն` տակավին 1916 թ. օգոստոսին Խրխափորում էին բնակվում Մելիք-Բեգլարյանցների տոհմի մի ճյուղի ներկայացուցիչները:

Վավերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք Թ, էջ 622:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 101:

Ըստ 1912 թ. կազմված տեղեկագրի՝ գյուղն ուներ զանազան նշանակության 119 շինություն, այդ թվում՝ 1 եկեղեցի, 50 բնակելի տուն, 65 տնտեսական կառույց, 1 խանութ և 2 ջրաղաց:

Памятная книга Елисаветпольской губернии на 1914 год, с. 53.
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 101:

Այգի. 1898 թ. գյուղամերձ մի այգու առթիվ նշվել է. «Մելիք-Բէկլար Բ ամուսնացած էր Մելիք-Շահնազար Բ-ի դուստր Ամարնանի (Մարիամի) հետ, բայց չնայելով դրան՝ նա պահում էր մի սիրուհի Բալա անունով: Սրա համար նա Խարխափուտի ձորում մի գեղեցիկ այգի էր տնկել և ամարանոց կառուցել: Այս շինութեան հետքերը մինչև այժմ էլ կան, և մրգատու ծառերը խառնուելով վայրի ծառերի հետ, բռնել են ամբողջ ձորը, որի միջից կարկաջելով հոսում է մի վտակ»:

Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական հանդէս», 1899, գիրք Ե, էջ 232: Տե՛ս նաև նույնի՝ Երկեր, հ. 2, էջ 223:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 101:

Ջրամատակարարում

Հայտնի է, որ խրխափորցիների ջրի խնդիրը լուծվել է 1893 թ.՝ շնորհիվ Թիֆլիսի Կուսանաց Սբ. Ստեփանոս վանքի մայրապետ Փեփրոնե Խուբյանց Մելիք-Բեգլարյանցի նյութական օժանդակության. «...կոյս Խուբեանը իւր հաշւով շինել է տուել եկեղեցու մօտ գտնուած աղբիւրը, ժողովրդի ջրի պակասութեան կարիքը լրացնելու համար»: Ջուրը գյուղ է բերվել կավե խողովակներով և հասցվել մինչև կալվածատեր Թ. Մելիք-Բեգլարյանցի տան բակ ու եկեղեցի: Վերջինիս մոտ կառուցվել է աղբյուր, որին արձանագրվել է.

Ես՝ կոյս, աւագ սարկաւագուհի Փեփրոնեայ Խուբեանցս Մէլիք-Բէկլարեանց, Խարխափութ գեղջ աղբիւրն կառուցի իմով արդեամբ, ի յիշատակ իմ և հանգուցեալ ծնողացս և քերց և եղբարց իմոց, 1-ն մարտի 1893 թ.:
Հրատ. Բարխուտարեանց Մ., նշվ. աշխ., էջ 244:

«Նոր-Դար», 1894, N 91, 2 յունիսի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 101-102:

Տնտեսություն

Անասնապահությամբ, մետաքսագործությամբ, բայց առավելապես այգեգործությամբ զբաղվող խրխափորցիները նաև ցանում էին բամբակ. «Հողն ջրարբի է և բարեբեր. սովորական բերքերէ զատ, ունի ընտիր տանձ, խնձոր, մետաքս և բամբակ»:

Էփրիկեան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. Ա, Վենետիկ, 1903-905, էջ 216:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 102:

Հայտնի է, որ 1870 թ. Սբ. Էջմիածնում ընթացող շինարարական աշխատանքներին օժանդակելու նպատակով գյուղի հասարակությունը հատկացնում է 7, Բեգլար բեկ Բեգլարյանցը կնոջ` Եղիսաբեթի հետ` 8, Բեուկ բեկ Մելիք-Բեգլարյանցը` 6 ռուբլի:

«Արարատ», 1870, Դ, էջ 138:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 102:

Ըստ 1912 թ. հաշվառման՝ գյուղացիներն ունեին 6 ձի, 106 խոշոր և 50 մանր եղջերավոր անասուն և 30 խոզ:

Памятная книга Елисаветпольской губернии на 1914 год, с. 53.
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 102:

1915 թ. նշվել է, որ դեկտեմբերի 20-ի դրությամբ խրխափորցիները «...աղքատ և չքաւոր» էին:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 28, ց. 1, գ. 408, թ. 11 շրջ.:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 102:

Հուշարձաններ

Խրխափորը բավականաչափ հարուստ է միջնադարյան պատմական հուշարձաններով, ընդ որում, դրանք բոլորն էլ, միմյանցից ոչ շատ հեռու, սփռված են գյուղի հարավային կողմով անընդհատ վեր բարձրացող այն ձորում, «...որի միջով ճանապարհը խարխափելով տանում է դեպի Գյուլիստան գյուղը: Այդ ձորը ձգվում է անտառոտ երկու լեռնային գոտիների միջով, որ բարձրանում են ճանապարհի աջ և ձախ կողմից: Շարունակելով ճանապարհը նույն ձորի միջով և կես ժամի չափ առաջ գնալով, անտառը վերջանում է, և ճանապարհը ընկնում է հարթ բարձրավանդակների վրա, որ զուրկ են անտառից: Այստեղ կան արոտատեղիներ և մշակած դաշտեր»:
Հայտնի է, որ դեպի Գյուլիստան ձգվող այս ճանապարհը մշտապես գտնվել է խրխափորցիների հոգածության ներքո և պարբերաբար բարեկարգվել: Առանձնապես հիմնավոր աշխատանքներ են կատարվել 1890 թ. Գրիգոր Մելիք-Բեգլարյանի նախաձեռնությամբ, որի առթիվ կանգնեցվել է արձանագիր մի կոթող:

Րաֆֆի, Երկու ամիս Աղվանից և Սյունյաց աշխարհներում, Երկերի ժողովածու, հ. 8, Երևան, 1963, էջ 586:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 104:

Ստորև ներկայացնում ենք գյուղի բնակչության թվաքանակն արտացոլած վիճակագրական տվյալների ժամանակագրական աղյուսակը, որտեղ մինչև ներառյալ 1876 թ. մատնանշված տեղեկությունները վերաբերում են հին գյուղին, իսկ դրանից հետո՝ նոր գյուղում հաստատված խրխափորցիներին.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1841	25	48	40	88		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 305, թ. 47: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 99:
1851	10	35	26	61		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 2596, թ. 92: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 99:
1857	21					Մաղալյան Ա., Արցախի մելիքությունները և մելիքական տները XVII-XIX դդ., Երևան, 2007, էջ 76: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 99:
1876				213		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 6775, թ. 115-116: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 99:
1886	27	88	90	178		Свод статистических данных извлеченных из посемейных списков населения Кавказа. Елисаветопольская губерния, Тифлис, 1888, с. 82-83. Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 99:
1889		114	80	194		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 8583, թ. 45-46: Ի դեպ, ըստ վիճակագրական մեկ այլ տվյալի (Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 244)՝ նույն թվականին գյուղն ուներ 21 տուն (176 շունչ, որից 88-ը՝ ար., 88-ը՝ իգ.): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 99:
1893	27	101	91	192		Վավերագրեր հայ եկեղեցու պատմության, գիրք ԺԹ, հ. Բ, էջ 335: Տե՛ս նաև Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 8889, թ. 191: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 99:
1901		134	105	239		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 205, թ. 241-242: Տե՛ս նաև Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք Թ, էջ 409: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 99:
1902		139	107	246		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 10044, թ. 118-119: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 99:
1905	30	148	112	260		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 10403, թ. 140-141: Տե՛ս նաև Ա-Դօ, Հայ-թուրքական ընդհարումը Կովկասում (1905-1906 թթ.), Երևան, 1907, էջ 325, սակայն ըստ մատաղատների՝ 50 տուն հայ: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 99:
1906				243		Кавказский календарь на 1910 г., Тифлис, 1909. с. 394. Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 99:
1908		162	130	292		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 10837, թ. 223-224: Այլ տվյալի (Памятная книга Елисаветпольской губернии на 1910 год, с. 22) համաձայն՝ գյուղն ուներ 50 տուն՝ 280 (150-ը՝ ար., 130-ը՝ իգ.) բնակիչ: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 99:
1909		164	134	298		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56Պ, ց. 18, գ. 764, թ. 242-243: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 99:
1910		170	137	307		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 11139, թ. 189: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 99:
1912	50	94	103	197		Памятная книга Елисаветпольской губернии на 1914 год, с. 52. Նույն թվականին վերաբերող այլ տեղեկության (Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 11608, թ. 330) համաձայն՝ ուներ 335 (184-ը՝ ար., 151-ը՝ իգ.) բնակիչ: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 99:
1914				204		Кавказский календарь на 1910 г., Тифлис, 1909. с. 196. Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 99:
1915				272		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 28, ց. 1, գ. 408, թ. 11 շրջ.: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 99:
1918	52	143	132	275		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 150, ց. 1, գ. 59, թ. 4: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 99:
1925	61			540		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 409, ց. 1, գ. 2635, թ. 93: Տե՛ս նաև Խաչատրյան Կ., Սուքիասյան Հ., Բադալյան Գ., նշվ. աշխ., էջ 139: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 99:
1992				550		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 1159, ց. 10, գ. 63, թ. 2: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 99: