ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Մանաշիդ 16 Հուշարձան

ԼՂՀ (Երկիր) / Շահումյան (Շրջան) / Մանաշիդ (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է շրջկենտրոն Շահումյան (Ներքիշեն) ավանից 10,2 կմ հյուսիս-արևմուտք՝ ծովի մակերևույթից 1270-1370 մ բարձրությամբ սարահարթի վրա՝ Բուզլուխ և Էրքեջ գյուղերի միջնահատվածում:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 153:

Այլ անվանումներ

Վավերագրերում առավել հաճախակի հիշվում են Մանուշ և Մանուշեցիք անվանաձևերը: Ներկայումս աղավաղված կոչվում է Մանաշլը:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 153:

Պատմություն

Գյուղի վերաբերյալ պատմական տեղեկություններին հանդիպում ենք՝ սկսած ԺԷ դարից, սակայն տարածքում պահպանված նյութական մշակույթի հուշարձանները վկայում են, որ Մանաշիդը գոյություն է ունեցել առնվազն ԺԲ-ԺԳ դարերից:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 153:

1629 թ. գյուղը հիշվում է այլազգիների ձեռքից ձեռագիր Ժողովածուն գերությունից ազատելու կապակցությամբ. «...ես՝ Թումայ էրէցս Մանուշեցի, առի զսբ գիրքս ի ձեռաց այլազգեաց և ետու յիշատակ ինձ և կողակցին իմոյ՝ Մարգարտին, ի ձեռն Յոհանէս վարդապետի եղբաւր որդաց Աթանէս եպիսկոպոսին և Գրիգոր եպիսկոպոսին...»:

Հայերեն ձեռագրերի ԺԷ դարի հիշատակարաններ, հ. Բ, Երևան, 1978, էջ 336:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 153:

Հայտնի է, որ 1870 թ. Սբ. Էջմիածնում շինարարական աշխատանքներին օժանդակելու նպատակով գյուղի հասարակությունը հատկացնում է 12 ռուբլի:

«Արարատ», 1870, Դ, էջ 138:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 153:

ԺԹ դարավերջին Մանաշիդը, Բուզլուխը, Սարիսուն և Ղարաբուլաղը գտնվում էին կալվածատերերի՝ Լուարսաբ և Պավել Մելիք-Բեգլարյանների տիրապետության ներքո:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 93, ց. 1, գ. 388, թ. 61-62:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 153:

1894 թ. մայիսին «...մի արիւնահեղ կռիւ պատահեց մեր սահմանակից թուրք գիւղացի սարուսուցիների հետ: Թուրքերի անասուններն ընկնում են մեր խոտհարքը: Հայ ղորողչիները թուրքերին յայտնում են, որ խոտհարքից դուրս հանեն իրենց անասունները. թուրքերը յամառում են: Հայ պահապանները թակելով դուրս անելու ժամանակ թուրքերը պատրաստւում են հրացան արձակելու. պահապանները նկատելով այդ, ընկնում են թուրքերի ձեռքերի վրայ, որ արգելեն. այդ միջոցին հրացանն արձակւում է թուրքի ձեռքից և դիպչում մի թուրքի: Երբ վերջինս ընկնում է կիսակենդան, ընկերներն իրենց գիւղից հարայ են կանչում: Հայ պահապաններն երբ նկատում են, որ իրենց վրայ մօտ 30 թուրքեր են գալիս, փախուստ են տալիս: Թուրք ամբոխը կատաղած իրենց վիրաւորուածի համար, երբ տեսնում են, որ հայերը փախած են լինում, հեռու նկատում են երկու 15 տարեկան երեխաներ..., թուրքերն անխղճաբար յարձակւում են այդ երեխաների վրայ և հինգ անգամ ատրճանակ արձակում, որից երկուսն էլ վիրաւորւում են: Վայրենի թուրքերը դրանով չբաւականանալով, հայ վիրաւոր տղաներից մէկին քաշ տալով տանում են իրանց գիւղը, որպէսզի եթէ իրենց վիրաւորը մեռնի, արիւնը հայից առնեն՝ սպանեն: Հայ տղային գցում են մէկ տուն և շատ ծեծում: Մինչ այս, մինչ այն՝ մեր գիւղի տանուտէրը գնում է ազատում հայ տղային և եղելութիւնն արձանագրելով՝ յանձնում մարմնաւոր իշխանութեանը»:

«Նոր-Դար», 1894, N 84, 20 մայիսի, էջ 1:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 153:

Նույն գյուղի թուրքերի հետ հերթական ընդհարումը տեղի է ունենում 1905 թ. հոկտեմբերի 27-ին. «...յարձակւեցին և քշեցին Մանաշէթի տաւարը, որի պատճառով տեղի ունեցաւ տաք կռիւ»:

Ա-Դօ, Հայ-թուրքական ընդհարումը Կովկասում (1905-1906 թթ.), Երևան, 1907, էջ 333:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 153:

Արցախյան ազատամարտի ընթացքում՝ 1991 թ. հուլիսի 16-ին, ի թիվս Բուզլուխ և Էրքեջ գյուղերի, ադրբեջանցիներին հաջողվում է գրավել նաև Մանաշիդը, որը, սակայն, հայկական ուժերն ազատագրում են նույն թվականի սեպտեմբերի 13-ին:
Հազիվ մեկ տարի անց արդեն գրեթե ողջ շրջանի հետ միասին ադրբեջանցիները զավթում են նաև Մանաշիդը:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 153:

Բնակչություն

Ըստ սերնդեսերունդ փոխանցված տեղեկությունների՝ Բոլնիսից վերադարձից հետո Մանաշիդում վերահաստատվել են հետևյալ 10 ազգատոհմերը՝ Ղջանանք (Սահակյաններ, Գալստյաններ), Ալեքսանանք (Ալեքսանյաններ), Սիմոնանք (Սիմոնյաններ՝ Մանաշիդում և Պետրոսյաններ՝ Մարտունաշենում), Տհարանք (Վերդյաններ, Ավագյաններ), Քյուքյունք (Գրիգորյաններ, Հարությունյաններ, Հովսեփյաններ), Թյունի-հայունք (Հարությունյաններ), Իրիցանք (Առստամյաններ), Բբանք (Բաբայաններ), Պտրուսանք (Պետրոսյաններ) և Մնացականանք (Մնացականյաններ):

Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք, հ. Բ, էջ 330:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 153-154:

Հայտնի է, որ 1831-1832 թթ. գյուղի բնակիչներն էին 39-ամյա Ղազար Հարությունյան Ղազարյանցը, կինը` 23-ամյա Մանուշակը, 1-ամյա դուստրը` Նախշունը, Ղազարի եղբայրը` 25-ամյա Սաֆարը; Պողոս Երևանյանի 58-ամյա այրին` Հուրիփաշան, որդիները` 26-ամյա Սահակը, 21-ամյա Վարդանը, և Սահակի կինը` Հերիքնազը; 33-ամյա Ավանես Այվազյան Ավանեսյանցը, կինը` Սահրինազը, 6-ամյա որդին` Աղաջանը, 9-ամյա դուստրը` Հուրիփաշան:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 93, ց. 1, գ. 50, թ. 393 շրջ.-394:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 154:

Գյուղի ազգատոհմերից էին նաև Ղարսունք (Վարդանյաններ, Սահակյաններ՝ Հոպոպանք), Առստամ-հայունք (Ասկարյաններ), Խնջալանք (Հարությունյաններ), Լղարանք (Հովհաննիսյաններ), Հրպետանք (Հայրապետյաններ), ղարաչինարցի Օհանջանյանները և Արևմտյան Հայաստանից փրկված ընտանիքները:

Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք, հ. Բ, էջ 330-331:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 154:

Համաձայն Ժորա Առստամյանի վկայության՝ Մանաշիդում էր հաստատվել Մեծ եղեռնը վերապրած 5 ընտանիք՝ Սերոբ Հովհաննիսյանը կնոջ՝ Զրփոյի և դստեր (1920-ական թվականներին փոխադրվում են Բուզլուխ), Կարապետ Մուրադյանը կնոջ՝ Ռեհանի, Ջավադ Հովհաննիսյանը կնոջ՝ Բաստիի հետ, Ավետիս Եղյանը և Ծատուր Առաքելյանը: Նրանք բնակվում էին Նահատակի քոլ կոչվող Ճղոպրուտում՝ մատուռի շուրջը:

Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք, հ. Բ, էջ 332, 372-373:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 154:

Գյուղաբնակները հայտնի էին որպես երկարակյացներ: Այսպես, 1891 թ. նշվել է, որ բնակիչներից մեկը՝ Հայրապետ Հայրապետյանը, վախճանվել է 130 կամ 132 տարեկանում, իսկ միևնույն ժամանակ 100-ից բարձր տարիք ունեցող մի քանի մանաշիդցիներ բնակվում էին գյուղում:

«Նոր-Դար», 1891, N 42, 15 մարտի, էջ 2-3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 154:

Արցախյան ազատամարտի և հատկապես գյուղի անկման օրերին Մանաշիդը տվել է 4 զոհ՝ Սերգի Հարությունյան (մահացել է նահանջի ճանապարհին՝ Նապատում), աշխարհազորային Էդիկ Հարությունի Հարությունյան (զոհվել է 1991 թ. ապրիլի 25-ին դիրքերում), Բենիկ Մեխակի Վարդանյան (1991 թ. օգոստոսի 23-ին՝ Ներքիշենում), Մագթաղ Վերդյան (մնացել է Ներքիշենում):

Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք, հ. Բ, էջ 679:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 154:

Խաղաղ բնակիչներից զատ՝ գյուղի և ընդհանրապես Արցախի ազատության համար մղված մարտերում զոհվել կամ անհետ կորել են ծնունդով Մանաշիդից աբովյանաբնակ Հայկ Նիկոլայի Վարդանյանը (1991 թ. օգոստոսի 21-ին Վերիշենում) և երևանաբնակ 25-ամյա Արծվիկ Դերենիկի Պետրոսյանը (1992 թ. օգոստոսի 22-ին՝ Լաչինի միջանցքի պաշտպանության ժամանակ), Լյովա Եվգենի Բարսեղյանը (Գյուլիստանի մոտ մղված 1994 թ.՝ ապրիլի 11-ի կռվի ժամանակ, անհետ կորել է), ծնունդով ապարանցի Ռաֆիկ Երվանդի Եղիազարյանը (1991 թ. սեպտեմբերին՝ Մանաշիդն ազատագրելիս), Սաշիկ Ռոմայի Ավագյանը (1994 թ. ապրիլի 11-ին Գյուլիստանում՝ ընկերոջ դիակը մարտադաշտից հանելիս):

Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք, հ. Բ, էջ 679:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 154:

Մանաշիդցիներն այլուր. հայտնի է, որ ԺԹ դարում մանաշիդցի Սիմեոն Մահտեսյանցը հիշվում է Հյուսիսային Արցախի Գետաշեն գյուղի Սբ. Աստվածածին եկեղեցուն նվիրած մի խոյակաձև քարի արձանագրության մեջ՝ որպես նվիրատու:

Կարապետյան Ս., Հյուսիսային Արցախ, էջ 340:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 154:

Մանաշիդի տնատերերի և կարևոր շինությունների ցանկը (կազմող՝ Արամ Վերդյան).

1 Ալեքսան Մնացականյան
2 Արմո Մնացականյան
3 Իշխան Սիմոնի Վերդյան
4 Մելիք Սիմոնյան
5 Գրիգոր Հարությունյան
6 Բարսեղ Սիմոնյան
7 Ադամ Վերդյան
8 Նիկոլայ Սիմոնյան
9 Վաղաշ Գրիգորյան
10 Էդիկ Մնացականյան
11 Աշոտ Բաբաքյոխյան
12 Վարինգա Ալեքսանյան
13 Էդիկ Ալեքսանյան
14 Մամիկոն Առուստամյան
15 Հարություն (Շաբան) Ալեքսանյան
16 Հարություն Վերդյան
17 Միխայել (Պելիկ) Վերդյան
18 Ավետիս Ալեքսանյան
19 Պետրոս Վերդյան
20 Սերոժ Վարդանյան
21 Շամիր Հովհաննիսյան
22 Արարատ Առուստամյան
23 Արշավիր Հովհաննիսյան
24 Մինաս Նազարյան
25 Արարատ Հովհաննիսյան
26 Սաքո Հարությունյան
27 Ժորա Գալստյան
28 Սաքո (Մամուշ) Ավետիսյան
29 Գրիշա Ավագյան
30 Թևան Սարգսյան
31 Մամիկ Վերդյան
32 Համո Նազարյան
33 Վալոդ Ավագյան
34 Էդիկ Վարդանյան
35 Արտո Հայրապետյան
36 Սերժիկ Ասկարյան
37 Հարություն Հարությունյան
38 Մակի Հայրապետյան
39 Հարություն Հայրապետյան
40 Ռաֆիկ Օհանջանյան
41 Դիմա Հարությունյան
42 Արարատ (Մարդին) Գրիգորյան
43 Էդիկ Ասկարյան
44 Ռուբեն Սահակյան
45 Բորիկ Ալեքսանյան
46 Համբո Վարդանյան
47 Պետրի Հովհաննիսյան
48 Աշխենիկ (Էդիկ) Վարդանյան
49 Հրանտիկ Մուրադյան
50 Եփրեմ Վարդանյան
51 Սարգիս Վարդանյան
52 Ռուբեն Հարությունյան
53 Արշակ Հարությունյան
54 Մամիկ (Սուդակ) Վերդյան
55 Ժորա Վերդյան
56 Վարսենիկ Մնացականյան
57 Գրիշա (Չալիկ) Սահակյան
58 Կոլյա Նազարյան
59 Միշո Ալեքսանյան
60 Էմիլ Նազարյան
61 Համո (Բախշի) Նազարյան
62 Ամատունի Առուստամյան
63 Քնարիկ Ալեքսանյան
64 Հին խանութ
65 Բորիկ Ալեքսանյան
66 Ժորիկ Ալեքսանյան
67 Մամիկ Առուստամյան
68 Ռուբիկ Նազարյան
69 Հրաչիկ Առուստամյան
70 Սաշա (դոմալ) Մնացականյան
71 Մակիչ Սիմոնյան
72 Մուխի Սիմոնյան
73 Սարգիս Սիմոնյան
74 Սաշիկ Ալեքսանյան
75 Արկո Ալեքսանյան
76 Արշավիր Մնացականյան
77 Հարություն Մնացականյան
78 Ֆրեդիկ Մնացականյան
79 Իշխան Կարապետի Վերդյան
80 Հրանտիկ Նազարյան
81 Հակոբ Վերդյան
82 Ալեքսան Ավագյան
83 Մարուս (Սալբի) Գրիգորյան
84 Սոլթի Սարգսյան
85 Ժորա Նազարյան
86 Արկադյա Ավագյան
87 Քյուքան Հարությունյան
88 Նիկալ Հարությունյան
89 Անիչկա Հարությունյան
90 Սարգիս Հարությունյան
91 Սանթրի Գալստյան
92 Սարգիս Հարությունյան
93 Ռոմա Ավագյան
94 Գրիշա Հարությունյան
95 Սերգի Հարությունյան
96 Յուրիկ Առուստամյան
97 Գերասիմ Մնացականյան
98 Արշավիր Վերդյան
99 Սարգիս Գալստյան
100 Ժորա Առուստամյան
101 Ալբերտ Գալստյան
102 Կարո Գալստյան
103 Մեխակ Վարդանյան
104 Տիգրան Գալստյան
105 Հարություն Պետրոսյան
106 Մամիկ Պետրոսյան
107 Համփա Գալստյան
108 Հրանտիկ Գալստյան
109 Գրիշա Սահակյան
110 Նիկալայ (Ճինգռատ) Սահակյան
111 Մանվել Գալստյան
112 Ժորա Գալստյան
113 Աշոտ Սահակյան
114 Գուրգեն Սահակյան
115 Էդիկ Ասկարյան
116 Երվանդ Տոնյան
117 Գարեգին Տոնյան
118 Դիմա Հարությունյան
119 Արտաշ Գրիգորյան
120 Բորիկ (Յուրիկ) Գրիգորյան
121 Սերժիկ Հարությունյան
122 Արամ Հարությունյան
123 Մեժլում Հայրապետյան
124 Անիչկա Հայրապետյան
125 Ռուբեն Տոնյան
126 Մուխի Տոնյան
127 Ապա (Նիկալ) Գալստյան
128 Միշա Վարդանյան
129 Հրանտիկ Վարդանյան
130 Մուշեղ Ասկարյան
131 Գյորգի Գալստյան
132 Արարատ Գրիգորյան
133 Ժորիկ Հայրապետյան
134 Վոլոդյա Գալստյան
135 Էռնեստ
136 Պավլի Հովհաննիսյան
137 Ալեքսան Հովհաննիսյան
138 Քյուքան Հայրապետյան
139 Նավասարդ Հարությունյան
140 Աբել Հարությունյան
141 Աղվան Գալստյան
142 Մամիկ Գալստյան
143 Դպրոց
144 Դարբնոց
145 Սբ. Խաչ եկեղեցի
146 Կալ
147 «Քարի նով» աղբյուր
148 Ակումբ
149 Կոլտնտեսության գրասենյակ
150 Զորավոր աղբյուր
151 Զինի դայի աղբյուր
152 Սբ. Աստվածածին եկեղեցի

Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք. կարոտի հասցեներ, հ. Գ, Երևան, 2011, էջ 97-100:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 157:

Կառուցապատում

1912 թ. գյուղում եղել է զանազան նշանակության 115 շինություն, այդ թվում` 1 եկեղեցի, 56 բնակելի տուն, 56 տնտեսական կառույց և 2 խանութ:

Памятная книга Елисаветпольской губернии на 1914 год, с. 55.
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 155:

Տնտեսություն

Մանաշիդցիների ավանդական և գլխավոր զբաղմունքը հողագործությունն էր. «Բնակիչները բոլորն էլ երկրագործութեամբ են պարապում: Վարելահողերը պ. Մէլիք-Բէգլարեաններին են պատկանում»:

Շ., Գիւղական տպավորութիւններ, «Մշակ», 1890, դ 75, 5 յուլիսի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 155:

1912 թ. գյուղացիներն ունեին 30 ձի, 400 խոշոր և 300 մանր եղջերավոր անասուն, 50 խոզ:

Памятная книга Елисаветпольской губернии на 1914 год, с. 55.
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 155:

1915 թ. գյուղում կար 300 դեսյատին վարելահող:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 28, ց. 1, գ. 408, թ. 16 շրջ.:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 155:

Որոշ չափով զարգացած էր նաև այգեգործությունը: Հայտնի էին Գալստյան Ջավադ ապոր հիմնած «Ջվադին բաղ» և Սիմոն-հայ Մուղդուսունցի (Սարգսյան) այգիները: Ի դեպ, վերջինս նաև հիշատակագրություններ էր փորագրում շիրմաքարերի վրա:

Թյունիհայունց Վ., Ամենաազնիվ գանձը, «Մռավի ղողանջներ», 2013, N 2, փետրվար, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 155:

Գյուղի տնտեսության մեջ կարևոր նշանակություն ունեին նաև ջրաղացները: Դրանցից մեկի ավերակները, որը բավականին հին էր, գտնվում էին կամարակապ կամրջից «...3-4 հարյուր մետր ցած, սակայն գետի հակառակ կողմում, Էրքեջից եկող ճանապարհի հանդիպակաց մասում...»:

Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք, հ. Ա, էջ 47:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 155:

Մանաշիդում գործել են նաև Պողոսանց (գտնվում էր անտառում) և Ղջանանց Քոքորի (Ըղըջանանց՝ Գալստյան Գրիգոր) ջրաղացները (տիրոջ այգում): Ի դեպ, 1930-ական թթ. վերջինս ցանկացել էր կառուցել նաև մի հողմաղաց, սակայն դա անելու թույլտվությունն իշխանությունները չէին տվել:

Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք, հ. Բ, էջ 334: Ի դեպ, Ղջանանց Քոքորը 1949 թ. ստալինյան բռնաճնշման զոհերից է:
Թյունիհայունց Վ., Ամենաազնիվ գանձը, «Մռավի ղողանջներ», 2013, N 2, փետրվար, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 155:

Քահանա

Մանաշիդի ծխատեր քահանաների վերաբերյալ տեղեկություններն ըստ ժամանակագրական հերթականության հետևյալներն են.

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 160:

Հովհաննես Հարությունյան Մելիք-Առուստամյանց (ծնվ. 1798 թ.). ուսանել է Աբրահամ քահանա Տեր-Գևորգյանցի մոտ: 1818 թ. քահանա է ձեռնադրվել Ղարաչինարի Սբ. Աստվածածին եկեղեցում և պաշտոնավարել առնվազն մինչև 1857 թ.: Ուներ 2 որդի՝ Արիստակես և Գրիգոր:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 12, գ. 531: Նաև՝ գ. 532-533, 538, 542:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 160:

1851 թ. գյուղին հովվել է նաև Բուզլուխ գյուղի քահանան` Հովհաննես Մելքոնյանցը:

Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք Թ, էջ 210:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 160:

Գրիգոր Հովհաննիսյան Մելիք-Առստամյանց (ծնվ. 1818 թ.). տեր Հովհաննեսի որդին էր: Քահանայագործում էր 1874 թ.:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 93, ց. 1, գ. 384, թ. 129: 1874 թ. դրությամբ ուներ 6 որդի՝ Եղիշե, Սողոմոն, Եփրեմ, Սիմոն, Մովսես և Սերոբ:
Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք. հողը կանչում է, հ. Բ, Երևան, 2005, էջ 88:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 160:

1890 թ. նշվել է, որ «Բուզլուխ, Մանաշէթ և գաւառական մի քանի գիւղեր քահանայ չունեն: Գիւղացիք ստիպված 10-15 վերստ ճանապարհ են գնում»:

Շ., Գիւղական տպավորութիւններ, «Մշակ», 1890, N 75, 5 յուլիսի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 160:

Գրիգոր և Հովհաննես քահանաները հովվում էին 1871-1873 թթ. («Արարատ» ամսագրի բաժանորդներից էին):

«Արարատ», 1871, Ը, էջ 484, նաև՝ 1873, ԺԲ, էջ 486:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 160:

Ըստ ամենայնի` 1893 թ. Գրիգոր քահանա Տեր-Հովհաննիսյանն արդեն հանգուցյալ էր:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 8889, թ. 198:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 160:

Եղիշե Գրիգորյան Մելիք-Առուստամյանց (ծնվ. 1853 թ.). ձեռնադրվել է 1890 թ. սեպտեմբերի 21-ին, ըստ ամենայնի՝ հաջորդել է հորը՝ տեր Գրիգորին: Հիշվում է 1892-1912 թթ.: 1893 թ. 38-ամյա տեր Եղիշեն ուներ 2 որդի` Հայրապետ և Հակոբ:
Հայտնի է, որ «Մանաշիդի հոգևոր արարողությունները սկզբում կատարվում էին գյուղի դիմաց գտնվող Ճղոպրուտի մատուռում, որը կոչվում էր Նահատակ: Հետո նոր եկեղեցի կառուցվեց նրա նախաձեռնությամբ, իր եղբայր Սուղիի նախագծով: Այն սկսեց գործել 1892 թ.: Տեր Եղիշեն շատ բարեկիրթ և ամեն ինչում օրինակելի մարդ է եղել: Լավ այգի էր գցել գյուղի դիմաց, իր ձեռքով ոռոգման ջրանցք փորել Քարի նով աղբյուրից մինչև Մասրուտ տեղամասը: Խաղողի, թթենու, խնձորենու հրաշալի այգի էր ստեղծել: ...խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո դաժան հակաեկեղեցական գործեր կատարվեցին: Մանաշիդի և մյուս եկեղեցիները կողոպտվեցին. տեր Եղիշեին ու մյուս սպասավորներին դուրս շպրտեցին եկեղեցուց: Խոր ծերության հասակում նրա մորուքը զոռով խուզեցին, որպեսզի չկարողանա ժողովրդի առջեւ երևալ: Չդիմանալով անպատվություններին՝ նա վախճանվեց 1935 թ.»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 8889, թ. 198; գ. 11139, թ. 227; ց. 18, գ. 764, թ. 260-261: ֆ. 57, ց. 3, գ. 48, թ. 1-2: ֆ. 56, ց. 1, գ. 11608, թ. 361 շրջ.:
«Նոր-Դար», 1894, N 136, 18 օգոստոսի, էջ 3:
Առստամյան Ժ., Անմոռանալի տեր Եղիշեն, «Մռավի ղողանջներ», 2006, N 2, փետրվար, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 160:

Ուղղությունը ⇑ Հյուսիսից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 1989 թ․

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Մանուշ
Մանուշեցիք
Մանաշլը

Մանաշիդի բնակչության թվաքանակին վերաբերող վիճակագրական տվյալների համադրումը ցույց է տալիս, որ 1830-ական թվականներից մինչև 1910-ական թվականները գյուղի բնակչությունն անընդմեջ աճել է.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1832		6	6	12		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 93, ց. 1, գ. 50, թ. 392: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 154:
1841	15	39	30	69		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 305, թ. 47: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 154:
1851	12	60	53	113		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 2596, թ. 92: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 154:
1876				271		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 6775, թ. 115-116: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 154:
1886	39	213	182	395	Բացի հայերից՝ նույն թվականին գյուղում բնակվում էր նաև 1 տուն թաթար (4-ը՝ ար., 2-ը՝ իգ.):	Свод статистических данных извлеченных из посемейных списков населения Кавказа. Елисаветопольская губерния, Тифлис, 1888, с. 88-89. Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 154:
1889	35	218	141	359	Ի դեպ, ըստ արխիվային մի վավերագրի (Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 8583, թ. 46-47)՝ նույն թվականին գյուղն ուներ 297 (195-ը՝ ար., 102-ը՝ իգ.) բնակիչ:	Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 252: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 154:
1890	40			400		Շ., Գիւղական տպավորութիւններ, «Մշակ», 1890, N 75, 5 յուլիսի, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 154:
1891	30					«Նոր-Դար», 1891, N 144, 28 սեպտեմբերի, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 154:
1892	34					Ըստ եկեղեցու շինարարական արձանագրության: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 154:
1893	40	203	154	357		Վավերագրեր հայ եկեղեցու պատմության, գիրք ԺԹ, էջ 336: Տե՛ս նաև Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 8889, թ. 198: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 154:
1901		249	190	439		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 205, թ. 241-242: Տե՛ս նաև Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք Թ, էջ 409: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 154:
1902		259	192	451		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 10044, թ. 118-119: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 154:
1905	46	281	204	485		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 10403, թ. 140-141: Տե՛ս նաև Ա-Դօ, Հայ-թուրքական ընդհարումը Կովկասում (1905-1906 թթ.), Երևան, 1907, էջ 326, սակայն ըստ մատաղատների՝ 80 տուն հայ: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 154:
1908		332	276	608	Այլ տեղեկագրի համաձայն (Памятная книга Елисаветпольской губернии на 1910 год, с. 26, Кавказский календарь на 1910 г., с. 314) ՝ նույն թվականին գյուղն ուներ 55 տուն՝ 628 (335-ը՝ ար., 293-ը՝ էգ.) բնակիչ:	Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 10837, թ. 224-225: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 154:
1909		638	284	922		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56Պ, ց. 18, գ. 764, թ. 243-244: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 154:
1910		647	295	942		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 11139, թ. 189: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 154:
1912	56	322	255	577	Համաձայն նույն թվականի մեկ այլ տեղեկագրի (Հայաստանի ազգային դիվան), ֆ. 56, ց. 1, գ. 11608, թ. 330)՝ գյուղն 977 (658-ը՝ ար., 319-ը՝ իգ.) բնակիչ:	Памятная книга Елисаветпольской губернии на 1914 год: Приложение к памятной книге, Тифлис, 1914. с. 54. Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 154:
1914				648		Кавказский календарь на 1915 г., Тифлис, 1914, с. 155. Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 154:
1915		310	250	560		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 28, ց. 1, գ. 408, թ. 16 շրջ.: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 154:
1918	80	437	357	794		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 150, ց. 1, գ. 59, թ. 4: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 154:
1925				850		Խաչատրյան Կ., Սուքիասյան Հ., Բադալյան Գ., Խորհրդային Հայաստանի և ԼՂԻՄ-ի տարածքային կորուստները 1920-1930-ական թվականներին, Երևան, 2015, էջ 139: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 154:
1970	144	291	324	615		Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք, հ. Ա, էջ 31: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 154:
1981				415		ԱՍՀ, հ. 6, էջ 339: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 154: