ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Ղազախ 1880 թ․ 9 Հուշարձան

Ադրբեջան (Երկիր) / Հյուսիսային Արցախ (Տարածք) / Ղազախ (Շրջան) / Ղազախ (Շրջկենտրոն)

Տեղադրություն

Գտնվում է Աղստև գետի աջ ափին՝ ծովի մակերևույթից 350-390 մ բարձրության վրա, արգավանդ դաշտավայրում:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 446:

Հիմնադրում

Մինչ քաղաքի հիմնադրումը, գավառի վարչանիստը Դաղ-Քյասաման գյուղն էր:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 446:

1880 թ․

1880 թ. դեկտեմբերի 11-ին Կովկասի փոխարքայի հրամանագրով Աղստև գետի աջ ափին 356 դեսյատին 490 քառ. սաժեն արքունի հողատարածք է հատկացվում ապագա քաղաքի կառուցապատման համար: Հաստատվում է նաև կառուցվելիք քաղաքի հատակագիծը: Արդեն 1883 թ. բնակավայրին շնորհվել էր քաղաքի կարգավիճակ: Սակայն սկզբնական շրջանում նրա զարգացման հեռանկարի նկատմամբ մամուլում թերահավատություն է արտահայտվել. «Մի քանի տարի է միայն, որ այս քաղաքը հիմնարկուել է և հետզհետէ վայելուչ տներ և խանութներ բազմանում են. բայց հազիւ թէ այս նոր քաղաքը կարողանայ հաստատուն ապագայ ունենալ. որովհետև ամառնային սաստիկ տաք օդն և վատառողջ ջուրը մի օր կարող են սորան ևս Ջվանշիրի գաւառի Թառթառ աւանի վիճակին հասցնել»:

“Кавказ'', Тифлис, 1905, N 24, էջ 3:
«Նոր-Դար», 1886, N 208: Ի դեպ, այլ վկայության համաձայն Ղազախը քաղաքի կարգավիճակ ստացել էր 1909 թ. (Азербайджанская ССР. Административно-территориальное деление, Баку, 1979, с. 9):
«Արձագանք», 1886, N 12, էջ 162:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 446:

Ջրամատակարարում
1897 թ․

Դիլիջան փոխադրվելու բնակիչների մտադրությունը կանխելու նպատակով կառավարությունը 1897 թ. ծրագրել էր խողովակաշարերով ջուր հասցնել Ղազախ: Նախագծի իրականացումը (ջուրը բնակավայր էր հասցվել 11 վերստ հեռավորությունից) համայնքի վրա նստել էր 23.000 ռուբլի:

«Նոր-Դար», 1887, N 53, էջ 1:
“Кавказ'', Тифлис, 1905, N 24, с. 3.
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 446:

Կառուցապատում
1905 թ․

1905 թ. ականատեսը գրել է. «Ներկայումս Ղազախը բաժանված է 26 թաղամասերի, որոնք էլ բաղկացած են 276 տեղամասերից: Դրանցից 156-ը դեռևս ավարտված չեն: Ղազախում կառույցների մեծամասնությունը քարից են, միահարկ, քաղաքային տիպի: Առկա են ուղղափառ և հայ-գրիգորյանական եկեղեցիներ և մուսուլմանական մզկիթ: Քաղաքի կենտրոնում տեղադրված է շուկայի հրապարակը՝ շրջապատված առևտրական կրպակների շարքերով...»:

“Кавказ'', Тифлис, 1905, N 24, с. 3. (բնագրում՝ “Въ настоящее время Казахъ разбитъ на 26 кварталовъ, въ которыхъ состоитъ 276 участковъ, изъ незастроенныхъ осталосъ всего 156. Большинство построекъ въ Казахе каменныя, одноэтажныя, городского типа. Имеются православная и армяно-григорианския церкви и магометанская мечетъ. Посреди города расположена базарная площадь, окруженная торговыми рядами лавокъ).
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 446:

1905 թ․

Հայտնի է, որ 1905 թվականին ազգությամբ գերմանացի գավառապետ Առնոլդը «...որպէս նախանձախնդիր անձն քաղաքի առաջադիմութեան և լուսաւորութեան, դատարկ գետինների վաճառումով աշխատում է հարստացնել քաղաքը»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 1254, թ. 1:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 446:

1905-1906 թթ. հայ-թուրքական ընդհարումներ
1905 թ․

Առօրյա խնդիրներով կլանված և ինքնապաշտպանության կազմակերպման հարցերն անտեսած ղազախաբնակ հայերն այդ օրերին չարաչար պատժվում են՝ կորցնելով այն ամենը, ինչ ունեին: Թուրքերը հրդեհում են Ջաղեթյանցի, Մելիք-Իսրայելյանի, Գուլումյանի, Խաչատրյանի և այլոց տները, թալանում և ավերում եկեղեցին ու դպրոցը: Փախչելով Թիֆլիս և մերձակա հայաբնակ գյուղեր՝ հայ բնակիչները հազիվ կարողանում են ազատել իրենց կյանքը:

Ա-Դօ, Հայ-թուրքական ընդհարումները Կովկասում (1905-1906 թ.), Երևան, 1907, էջ 360:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 447

Բնակչություն

Հայերն այստեղ բնակություն են հաստատել քաղաքի հիմնադրման հենց սկզբից:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 447:

1885 թ․

Իբրև փոստային կայարան՝ Ղազախը վաճառական տարրի համար նկատվել է հարմար գործատեղի. արդեն 1885 թ., հանձինս հիշյալ բնագավառի գործավորների, նրանց մի նշանակալի մասը հայեր էին. «Բնակչաց մեծամասնությունը կազմում են շատ կողմերից եկած հայ և օտար վաճառականներ...»:

«Նոր-Դար», 1885, N 58, էջ 1:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 447:

Նորաբնակների թվում կային և՛ քաղաքացիներ և՛ գյուղացիներ. «Ժողովուրդը մեծաւ մասամբ, Շուշուց և մօտակայ գիւղօրայքից են վերաբնակուած և պարապում են զանազան արհեստներով և վաճառականութեամբ»:

«Արձագանք», 1897, N 35, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 447:

1905 թ․

1905 թ. Ղազախի բնակչությունը կազմել է 3380 շունչ (հիմնականում՝ թուրքեր, ապա՝ հայեր, ավելի քիչ ռուսներ):

“Кавказ'', Тифлис, 1905, N 24, с. 3.
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 447:

Բնակչության թվաքանակին վերաբերող վիճակագրական տվյալների համադրումը ներկայացնում է հետևյալ պատկերը.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1890	50	120	110	230		Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 60: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 447:
1895		248	114	362		«Արձագանք», 1895, N 19, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 447.
1897	60					«Արձագանք», 1897, N 35, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 447:
1900		300	150	450		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3905, թ. 28: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 447:
1902		190	151	341		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3907, թ. 27-28: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 447:
1917	60			320		Ավետիսյան Մ. Մ., Տեղեկագիր Լեռնային Ղարաբաղի եւ Զանգեզուրի բնակավայրերի ու բնակչության թվակազմի մասին (1917 թ.), Բանբեր Հայաստանի Արխիվների, 1991, N 3, էջ 167: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 447: