ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Խաչբուլաղ 4 Հուշարձան

Ադրբեջան (Երկիր) / Հյուսիսային Արցախ (Տարածք) / Դաշկեսան (Շրջան) / Խաչբուլաղ (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է շրջկենտրոնից 9 կմ հարավ-արևմուտք՝ Արթինաջուր գետի ձախ ափին՝ հարավահայաց ձորալանջին, ծովի մակերևույթից 1710-1790 մ բարձրության վրա:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 233:

Անվան ծագում

Խաչբուլաղ, որ թարգմանվում է խաչաղբյուր, ծագում է գյուղում գտնվող համանուն աղբյուրից. «Եկեղեցուցս փոքր ինչ ներքևից բղխում է մի յորդառատ աղբիւր, որ ունի մի խաչաձև աւազան, որից առած է Խաչաղբյուր անունը»:

Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 287:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 233:

Հուշարձաններ

Հնագիտական հուշարձաններ. գյուղի տարածքում և մերձակայքում պահպանված հնագիտական հուշարձանները վկայում են, որ գյուղը բնակեցված է եղել պատմական անհիշելի ժամանակներից: Հայտնի հնագույն հուշարձանը գյուղի մոտ՝ Համամգյուզի վայրում, գտնված դամբարաններն են, որոնցից 1959 թ. Ադրբեջանական ՍՍՀ-ի հնագիտական արշավախումբը (Ի. Նարիմանով, Գ. Իսմայիլով) պեղել է քարահողային լիցքով ծածկված երեք դամբարանաբլուր (հիմնահողային թաղումով):

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 233:

Երկու դամբարանաբլուրներում (N 1 դամբարանաբլուրում իրեր չեն եղել) հայտնաբերված հնագիտական իրերը՝ 16 մոխրասևավուն խեցանոթներ, 4 բրոնզե պարույրներ, մածուցիկ և սարդիոնից պատրաստված ուլունքներ, արծաթե կոճակ, նիզակի ծայր, թվագրվել են մ.թ.ա. Բ հազարամյակի կեսերով:

Նարիմանով Ի., Իսմայիլով Գ., Հնագիտական պեղումներ Խաչբուլաղում 1959 թ. (ադրբեջաներեն), ”Известия АН Азербайджанской ССР”, серия общественных наук, 1961, N 3, с. 19-30.
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 233:

Հատկանշական է, որ նմանատիպ իրեր և խեցանոթներ հայտնի են Հայաստանի տարածքում պեղված բրոնզեդարյան հուշարձաններից:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 233:

Հայտնաբերված սպիտակ դրվագազարդումով խեցեղենն իր զուգահեռներն ունի Լճաշենի մշակույթում, որը թվագրվում է մ.թ.ա. ԺԶ-ԺԴ դարերով:

Мнацаканян А., О двухцветной керамике Лчашена, “Известия”, 1957, N 5, с. 109.
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 233:

Պատմություն
1691 թ․

Գրավոր աղբյուրներում գյուղի մասին վկայություններ են պահպանվել ԺԷ դարի վերջերից: Մասնավորապես՝ 1691 թ. հիշվում են՝ «Ես ուստայ Պապում Խաչպուլաղցի ղապուլ արի» և «Ես տիրացու Խաչումն Խաչպլաղցի ղապուլ արի»:

«Արարատ», 1900, էջ 320:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 233:

18 դ․

Խաչբուլաղը հայաթափ է եղել ԺԸ դարի 50-60-ական թվականներին և խաշնարած մահմեդական սակավաթիվ ցեղերով կրկին բնակեցվել ավելի քան հարյուր տարի անց՝ ԺԹ դարի 70-80-ական թվականներին:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 233:

1890 թ․

1890-ականների սկզբներին արդեն թրքաբնակ Խաչբուլաղի մասին նշվել է. «Այժմ մահմետականք են բնակում գիւղումս, ուր կայ շուկայ և առուծախ է լինում մահմետականներն ձմերանոցից ամարանոց չուելուց յետոյ»:

Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 287:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 233:

Վերաբնակեցում
1839 թ․

Ի դեպ, 1839 թ. կազմված վիճակագրական տեղեկագրում Փիբ գյուղի բնակիչների անվանացուցակում նշված տնատեր Դավիթ Խաչբուլաղյանը, անտարակույս, իր ազգանունը վերցրել է բուն ծննդավայրից: Այս փաստը հուշում է, որ Փիբում հանգրվան էին գտել Խաչբուլաղից հեռացած հայեր: