ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Հաջիշեն 2 Հուշարձան

Ադրբեջան (Երկիր) / Հյուսիսային Արցախ (Տարածք) / Խանլար (Շրջան) / Հաջիշեն (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է շրջկենտրոնից 8 կմ հարավ՝ սաղարթախիտ անտառների գրկում, ծովի մակերևույթից 1210-1290 մ բարձրության վրա, Ալհարակ (Գյոյգյոլ) լիճ տանող ճանապարհին:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 374:

Պատմություն

Տեղում պահպանված կիսավեր եկեղեցին և խաչքարով գերեզմանոցը փաստում են Հաջիշենի գոյությունն առնվազն միջնադարում:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 374:

1638 — 1655 թթ․

Գրավոր աղբյուրներում, սակայն, գյուղն առաջին անգամ «Հաճիշին» անվամբ հիշատակվում է Փիլիպպոս կաթողիկոսի (1638-1655) կոնդակներից մեկում:

Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 48:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 374:

Նկարագրություն

Ականատեսները գյուղին նվիրած համառոտ նկարագրականներում գրել են. «տեղը գեղեցիկ է, անտառի մեջ, ձորի վրայ...», «...թէ տեղի դիրքը, թէ անտառաւէտ զովասուն օդն և առողջարար ջուրը Հաջի-քէնդին տալիս են արդարև ամառանոցի արժանաւորութիւն»:

«Նոր-Դար», 1890, N 125, էջ 3:
«Արձագանք», 1886, N 19, էջ 280:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 374:

Պատմություն
1870 թ․

Հաշվի առնելով հանգստի համար անհրաժեշտ բնական պայմանների առկայությունը՝ 1870 թ. կառավարությունը (Բուտալով նահանգապետի օրոք) որոշում է բնության այդ գողտրիկ անկյունում Գանձակ քաղաքի մեծահարուստների և պաշտոնյանների համար հիմնել ամառանոց: Տեղացիներին էլ առաջարկվում է վերաբնակվել պատմական Բախշիք գյուղատեղիում: Բնակիչների մեծ մասն անմիջապես փոխադրվում և հիմնավորվում է նոր բնակավայրում. «Այստեղ մի քանի տարի յառաջ բնակելիս են եղել հայեր, որոնք ցրուել են ուրիշ գիւղեր, թողնելով իրանց շէնքերն և աւերակ, եկեղեցին իւր շրջապատ գերեզմանատնով»:

«Նոր-Դար», 1885, N 131, էջ 2:
«Արձագանք», 1886, N 19, էջ 280: Ի դեպ, 1889 թ. խնդրո առթիվ մեկ այլ հոդվածագիր նշել է. «...Հաջի-Քեանդն առաջները եղել է հայի գիւղ, որը ապացուցւում է կիսաւեր հայոց եկեղեցով և բազմաթիւ հին գերեզմաններով. բայց տեղի ժողովուրդը հետզհետէ թողել է Հաջի-Քեանդը և նրանից մի քիչ հեռու (2-3 վերստ) հիմնել մի նոր գիւղ «Բախշիկ» անունով...» («Նոր-Դար», 1889, N 144, էջ 3):
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 374:

Կառուցապատում

Ամառանոցային բնակավայրը հիմնվում է գյուղի բարձրադիր մասում և անվանվում Վերին թաղամաս: Բուն Հաջիշեն գյուղը Ներքին թաղն էր: Այդտեղ ապրող հայերը, եթե պաշտոնյա չէին, իրավունք չունեին Վերին թաղամասում բնակություն հաստատել: Ամառանոցային հատվածում կառուցվում էին «...արքունական տներ և բնակվում են պաշտոնական անձինք՝ սկսած նահանգապետից և փոխնահանգապետից...»:

«Նոր-Դար», 1890, N 125, էջ 3:
«Նոր-Դար», 1885, N 131, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 374:

1886 թ․

Ի դեպ, տակավին 1886 թ. ամառանոցի կալվածքը տիրապետելու խնդրով դատական վեճի մեջ էին գանձակեցի Աթայան եղբայրները:

«Արձագանք», 1886, N 19, էջ 280:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 374:

Պատմություն
19 դ․

ԺԹ դարի վերջերին Վերին Հաջիքենդն արդեն իրենից ներկայացնում էր մի փոքր քաղաք, որտեղ ամռան ամիսներին գործում էին նաև հեռագրատունը, փոստը և դատարանը:

Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 271-272:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 374-375:

1895 թ․

Գոյություն ունեցող հյուրանոցներին 1895 թ. հավելվել էր ևս մեկը՝ Ա. Միրզոյանցինը:

«Նոր-Դար», 1895, N 118, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 375:

Բնակչություն

Հայտնի է, որ մինչև 1870 թ. զուտ հայաբնակ Հաջիշենում բնակվել են 25-30 տուն հայեր:

«Նոր-Դար», 1885, N 191, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 375:

1870 թ․

1870 թ-ից հետո Վերին թաղամասում, որը հենց սկզբից պաշտոնապես կոչվեց Հաջիքենդ, սկսում են բնակություն հաստատել տարբեր ազգությունների ներկայացուցիչներ: Հատկապես մեծաթիվ էին ռուսները (առանձին թաղամասով) որոնք 1885 թ. կառուցում են իրենց եկեղեցին և նախապատրաստվում են հուլիս ամսին կատարել օծման արարողություն:

«Նոր-Դար», 1885, N 191, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 375:

19 դ․

Միաժամանակ ԺԹ դարի վերջերին, բնակավայրի մերձակայքում տարվա ամառային ամիսներին հաստատվում են խաշնարած թափառական թուրքերը. «Հաջիքենդի շուրջը անտառի մէջ հարիւրաւոր վրաններ, ալաչուխներ կան, սրանցում էլ բնակվում են թուրքերը, մանաւանդ դէպի Սուլուք գիւղը տանող ճանապարհի վերայ «Դաղդան»-ում մի ահագին բազմութիւն է թուրքերի այս կամ այն անկիւնում վրանների մէջ պատսպարուած»:

Նոր-Դար», 1895, N 131, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 375.

1892 թ․

1892 թ. հունիսի 28-29-ին կազմված վիճակագրական տեղեկանքում խաշնարած թուրքերի թվաքանակը ցույց է տրված 631 շունչ:

«Նոր-Դար», 1892, N 119, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 375:

Վիճակագրական նույն աղբյուրի համաձայն՝ Հաջիշեն-Հաջիքենդն ունեցել է նաև 585 հայ, 478 ռուս, 7 հայ կաթոլիկ, 631 շիա մահմեդական, 99 լյութերական, 56 հրեա, 51 հռոմ. կաթոլիկ, 9 աղանդավոր, 6 օտարերկրացի, ընդամենը՝ 1924 բնակիչ (1104 ար., 820 իգ.):

«Նոր-Դար», 1892, N 119, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 375:

19 դ․

Խորհրդային տարիներին ևս Հաջիշեն-Հաջիքենդը շարունակում է պահպանել ամառանոցավայրի իր համբավը և մինչև 1949 թ. բացառապես բնակեցված էր հայերով ու ռուսներով: Այնուհետև այստեղ բնակություն են հաստատում Խորհրդային Հայաստանից փոխադրված թուրք (ադրբեջանցի) ընտանիքներ: Այդուհանդերձ, մինչև 1988 թ. մոտ 60 տուն կազմող հայերը Հաջիշենում կազմում էին բնակչության մեծամասնությունը: Բռնագաղթից առաջ մասամբ հայաբնակ էին ինչպես Ներքին, այնպես էլ Վերին թաղերը:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 375:

Հաջիշեն (Հաջիքենդ). տեսարան (Ի դարի սկիզբ) Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը տեսարան

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Հաջիքենդ

ԺԹ դարում Հաջիշենը գավառի սակավահայ բնակավայրերից մեկն էր: Այդ են փաստում վիճակագրական հայտնի մի քանի տվյալները.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1804	10	20	20	40		“Акты, собранные Кавказскою археологическою коммиссиею”, т. II, Тифлис, 1868, с. 596. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 375:
1845		30	30	60		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3811, թ. 5-6: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 375:
1847		34	32	66		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3814, թ. 95-96: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 375:
1849		51	56	107		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3818, թ. 95-96: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 375:
1852		69	61	130		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3819, թ. 105-106: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 375:
1861	10					Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3835, թ. 147-148: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 375:
1866	18	111	76	187		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 57: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 375: