Սբ. Հովհաննես Եկեղեցի :: ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Սբ. Հովհաննես Եկեղեցի 17 դ․

ԼՂՀ / Հադրութ / Տումի

Տեղադրություն

Գտնվում է գյուղի կենտրոնական հատվածում (N 39.35՛08.41՛՛; E 46.53՛59.38՛՛, ծ. մ.՝ 1082 մ):

Էմմա Աբրահամյան, Տումի գյուղի վտանգված պատմամշակութային ժառանգությունը, «Վարձք», 2021, N 16, էջ 58:

Պատմություն

Եկեղեցու կառուցման ստույգ ժամանակաշրջանին վերաբերող մասնավոր վկայություն հայտնի չէ, սակայն հորինվածքային և ճարտարապետական առանձնահատկությունները հուշում են, որ այն ԺԸ դարի կառույց է:

Էմմա Աբրահամյան, Տումի գյուղի վտանգված պատմամշակութային ժառանգությունը, «Վարձք», 2021, N 16, էջ 58:

Սկսած 1841 թ.-ից՝ տարբեր ուսումնասիրություններում և վավերագրերում եկեղեցին հիշվում է Սբ. Հովհաննես անվամբ: 1889 թ. բնորոշվում է որպես «քարուկիր, կամարակապ, առանց սիւնի» կառույց:

Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 78-79:
Էմմա Աբրահամյան, Տումի գյուղի վտանգված պատմամշակութային ժառանգությունը, «Վարձք», 2021, N 16, էջ 58:

Հայտնի է, որ 1929 թ. մարտի 2-ի գյուղական ժողովում որոշում է ընդունվում եկեղեցին քանդել և տեղում կառուցել գյուղխորհրդի շենք: Բարեբախտաբար, այն կյանքի չի կոչվում, և եկեղեցին նույն թվականին վերածվում է ակումբի, հետագայում՝ պահեստի: Ի դեպ, հարավային փակված մուտքի խաչազարդ բարավորին պահպանվում է «Տումի. բանվորագյուղացիական ակումբ» ներկագիր գրությունը:

Պետրոսյան Ա., Յեկեղեցին քանդում ենք, «Խորհրդային Ղարաբաղ», 1929, N 12, 23 մարտի, էջ 2:
«Խորհրդային Ղարաբաղ», 1929, դ 35, 31 օգոստոսի, էջ 4: Ակումբի վարիչն էր Նիկոլայ Օհանջանյանը (դ 36, 8 սեպտեմբերի, էջ 3): Պետք է նշել, որ տումեցի Խորեն Ղազարյանը սխալվում է՝ գրելով, որ գյուղի համանուն առաջին եկեղեցին քանդել են և տեղում կառուցել գյուղխորհրդի շենք (Ղազարյան Խ., Տումի, Երևան, 2003, էջ 35-36):
Էմմա Աբրահամյան, Տումի գյուղի վտանգված պատմամշակութային ժառանգությունը, «Վարձք», 2021, N 16, էջ 58:

2019 թ.-ից սկսված վերանորոգման աշխատանքների շնորհիվ հավելվում է սրածայր վեղարով ավարտվող վեցսյունանի ռոտոնդա-զանգակատունը, փակվում է արևելքից բացված մուտքը, և դրա փոխարեն բացվում հարավային շքամուտքը: Կատարվում են նաև վերականգնման այլ աշխատանքներ:

Ըստ Խորեն Ղազարյանի հաղորդման՝ զանգակատունը քանդել են խորհրդային տարիներին, իսկ զանգն էլ տրվել է դպրոցին (նշվ. աշխ., էջ 36):
Ճարտարապետն է Մանուշակ Տիտանյանը:
Էմմա Աբրահամյան, Տումի գյուղի վտանգված պատմամշակութային ժառանգությունը, «Վարձք», 2021, N 16, էջ 58:

Ճարտարապետություն

Սբ. Հովհաննես եկեղեցին միանավ բազիլիկ, թաղածածկ, երկլանջ տանիքով կառույց է (արտաքին չափերն են՝ 16,31 x 8,51 մ): Հյուսիսային և հարավային որմերին ներքուստ կից են երկու զույգ որմնասյուները, որոնց վրա հենվում են թաղակիր կամարները: Արևելյան կողմում կիսաշրջան եզրագծով խորանն է, որին երկու կողմերից կից է ուղղանկյուն հատակագծով մեկական ավանդատուն: Մկրտության խորշը՝ ավազանով հանդերձ, ավանդական տեղում է: Մուտքը, որը բացված է եղել հարավից, խորհրդային տարիներին փակվել է (վերաբացվել է 2020 թ.), քանի որ շինությունը հացահատիկի պահեստ օգտագործելու համար, տեղանքից ելնելով, նպատակահարմար են գտել այն բացել արևելքից՝ օգտագործելով խորանի կենտրոնական հատվածը: Ի դեպ, նույն նպատակով կատարված որոշ ձևափոխությունների արդյունք են նաև հյուսիսային պատից բացված անցքը (հացահատիկը դատարկելու համար) և հարավային ճակատի արևելյան կողմում բացված լայն լուսամուտը: Լուսավորությունն ապահովում են վեց լուսամուտները, որոնցից 3-ը բացված են արևելյան, 2-ը՝ հարավային և 1-ը՝ արևմտյան ճակատներից: Շինանյութն անմշակ, կիսամշակ և սրբատաշ քարն է՝ կրաշաղախի համակցությամբ: Սրբատաշ են միայն կառույցի առավել կարևոր հատվածները (մուտքի և լուսամուտների եզրաքարեր, անկյունաքարեր, որմնասյուներ և կամարներ): Հարդարանքի տարրերում գեղարվեստական նշանակություն ունի միայն հարավային շքամուտքը՝ քանդակազարդ որմնախոյակներով:

Էմմա Աբրահամյան, Տումի գյուղի վտանգված պատմամշակութային ժառանգությունը, «Վարձք», 2021, N 16, էջ 59:

Քահանա

Եկեղեցում պաշտոնավարած ծխատեր քահանաներից հայտնի են Գրիգոր Տեր-Բաղդասարյան Տեր-Սիմոնյանցը (ծնվ. 1808 թ., քահանա է ձեռնադրվել Գանձասարի վանքում 1827 թ. փետրվարի 10-ին: Վախճանվել է 1860-ին), Ալեքսանդր Տեր-Հակոբյանցը (ծնվ. 1822, քհն. ձեռն. 1864 թ. օգոստոսի 6-ին: Վախճ. 1920 թ., Գրիգոր Տեր-Դավթյանցը (ծնվ. 1845, ձեռն. 1890 թ. նոյեմբերի 25-ին):

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 12, գ. 531, 532, 533, 538, ց. 18, գ. 542: Տե՛ս նաև Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք Թ, էջ 207:
Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 57, ց. 3, գ. 44, թ. 67-70: Նաև՝ ֆ. 56, ց. 1, գ. 8889, թ. 147 շրջ.-148; գ. 11608, թ. 360 շրջ.:
Էմմա Աբրահամյան, Տումի գյուղի վտանգված պատմամշակութային ժառանգությունը, «Վարձք», 2021, N 16, էջ 59:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն

Միակ վիմագիրը փորագրված է հարավային ճակատին՝ ուղղանկյունաձև առանձին քարին: Վերջինս հարդարված է եղել հորիզոնական դիրքով միմյանց կից զույգ կամարներով ներփակված մեկական խաչաքանդակով (ըստ ամենայնի, խորհրդային տարիներին միտումնավոր քերվել են), որոնց ստորին թևերի մոտ պահպանվել է հետևյալ հիշատակագրությունը.

1868, Ստ(եփանոս):

Էմմա Աբրահամյան, Տումի գյուղի վտանգված պատմամշակութային ժառանգությունը, «Վարձք», 2021, N 16, էջ 58-59:

Հեղինակը Սասուն Դանիելյան
Տարեթիվ 2020 թ․

Միակ վիմագիրը

Հեղինակը Սասուն Դանիելյան
Տարեթիվ 2018 թ․

Տեսակը Չափագրություն
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2002 թ․

Հեղինակը Սասուն Դանիելյան
Տարեթիվ 2020 թ․

Ուղղությունը ⇘ Հարավ-արևելքից
Հեղինակը Սասուն Դանիելյան
Տարեթիվ 2020 թ․