Գագ Բերդ :: ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Գագ Բերդ 10 դ․

Ադրբեջան / Հյուսիսային Արցախ / Ղազախ / Դաշ-Սալահլի

Տեղադրություն

Գտնվում է Դաշ-Սալահլի գյուղից 2 կմ արևմուտք՝ Գագ լեռան վրա, ՀՀ պետական սահմանից հազիվ 1 կմ հեռավորության վրա:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 443:

Պատմություն
10 դ․

Կառուցվել է Ժ դարում:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 443:

Անվան ծագում

Բերդը և գավառն իրենց անվանումը, հավանաբար, ստացել են Գագիկ Ա Բագրատունու (989-1020) անունից. «...զԳագ անուանի բերդ, և գաւառ ի Գագկայ թագաւորէ շինեալ...»:

Հաւաքումն Պատմութեան Վարդանայ վարդապետի, Վենետիկ, 1862, էջ 145:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 443:

Պատմություն
11 դ․

Գրավոր աղբյուրներում բերդի վաղագույն հիշատակություններից մեկը վերաբերում է ԺԱ դարի սկզբին, երբ Լոռու թագավոր Դավիթ Անհողինը (ծննդյան թվականն անհայտ - վախճանվել է 1048 թ., թագավորել է մոտ 996-ից) ճնշել էր կենտրոնախույս ուժերին. «...մարզպանն Դեմետր, որ էր իշխան ի Գագ բերդին ի սահմանսն յայնոսիկ՝ կասկածեալ ի նմանէ (Դավիթ Անհողին)՝ թողու զհաւատս հայրենի հայութեան և թիկունս օգնականի զՎիրս արարեալ՝ ի նոցին կրկնամեռ լուանայ ջուր...: Իսկ Դաւիթ, գեղեցկածաղիկ, մանուկն և նորատի արքայն՝ հանճարով հանէ զնա ի բերդէն Գագայ...»:

Ստեփանոսի Տարօնեցւոյ Ասողկան Պատմութիւն Տիեզերական, Ս. Պետերբուրգ, 1885, էջ 257:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 443:

1001 թ․

Այնուհետև հիշվում է 1001 թ., երբ ըմբոստացած Դավիթ Անհողինի տիրույթները նվաճելուց հետո Գագիկ Ա Շահնշահն «...ընդ Գագ բերդ անցանելով ել նա ի գաւառն Աղստև...»:

Ստեփանոսի Տարօնեցւոյ Ասողկան Պատմութիւն Տիեզերական, Ս. Պետերբուրգ, 1885, էջ 280:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 443:

11 դ․

Գագ բերդի հաջորդ հիշատակությունը վերաբերում է ԺԱ դարի 60-ական թվականներին, երբ վիրա-աբխազաց Բագրատ Դ թագավորը Գանձակի Փատլուն ամիրայից ազատագրել էր նաև Գագը:

«Համառօտ պատմութիւն Վրաց ընծայեալ Ջուանշէրի պատմչի» Վենետիկ, 1884, էջ 114:
Մելիքսեթ-Բեկ Լ. Մ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի եւ հայերի մասին, հ. Ա, Երեւան, 1934, էջ 208:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 443:

1123 թ․

1123 թ. վրաց Դավիթ Շինարար թագավորը «...էառ ...զԳագ և զՏէրունականն»:

Սամուէլի քահանայի Անեցւոյ, Հաւաքմունք ի գրոց պատմագրաց, Վաղարշապատ, 1893, էջ 125:
Նաև՝ Հաւաքումն Պատմութեան Վարդանայ վարդապետի, Վենետիկ, 1862, էջ 119:
Մխիթար Այրիվանեցի, Պատմութիւն, Մոսկուա, 1861, էջ 62: «Մանր ժամանակագրություններ», հ Ա, կազմեց`Հակոբյան Վ. Ա., Երեւան, 1951, էջ 25:
Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի եւ հայերի մասին, հ. Ա, Երեւան, 1934, էջ 218, հ. Գ, Երևան, 1955, էջ 42:
Աբրահամյան Ա., Հովհաննես Իմաստասերի մատենագրությունը, Երևան, 1956, էջ 134:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 443:

1162 թ․

Բերդի հերթական հիշատակությունը վերաբերում է 1162 թ., երբ վրաց Գիորգի Գ թագավորի (1156-1184) կողմից Դվինի գրավման լուրը «...հասավ Խորասանի (Խվարասանի) և Իրաղ՝ ի սուլթանին և խալիֆային, տիրողին ([ինքնա]կալին) մեծն Բաբելոնի և արաբացվոց (սարակինոզների) կեղծ օրենսդրին, և Յելտկուզ՝ Պարսից աթաբակին, [որոնք]՝ ...հավաքվելով Ռանում՝ դիմեցին դեպի Հայոց (Սոմխիթի) երկիրը, և մոտեցան Գագի բերդին, որը գրավեցին, և ավերեցին նրա ամբողջ սահմանները»: Այնուհետև Ելտկուզը, տեղեկանալով, որ վրաց զորքը հարձակվելու է, «...Գագում գտնվող [սուլթանական] զորքերը հանվեցին տեղից ու հեռացան, [սակայն] Յեկեղյաց գետն անցնելուց հետո նրանց հանկարծակի հասավ [վրաց] զորքը, որը նրանց բնաջնջման ենթարկեց»:

Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. Բ, Երևան, 1936, էջ 9, հ. Գ, Երևան, 1955, էջ 44:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 443:

1184 — 1213 թթ․

Վրաց Թամար թագուհու գահակալության (1184-1213) առաջին տարիներին, երբ ֆեոդալական ավագանին ապստամբություն էր բարձրացրել թագավորական իշխանությունը սահմանափակելու պահանջով, ապստամբների թվում հիշատակվում է նաև «...Հովհան (Իվանե) Վարդանի որդին՝ Գագի տերը...»: Ապստամբության ճնշումից հետո՝ 1191 թ., Թամար թագուհին Զաքարյանների Վահրամյան ճյուղի ներկայացուցիչ Բլուզ (Կրտսեր) Զաքարեին (1176-1205) է նվիրում «Գագը Քուրդ-վաճառի [ձոր]ով հանդերձ, մինչ Գանձա[կ] բազում... քաղաքներով, բերդերով և ավաններով ...և այլ բազում հարկատու քաղաքներով, բերդերով ու երկրներով»:

Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. Բ, Երևան, 1936, էջ 13:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 443:

13 դ․

Բլուզ Զաքարեն՝ որպես Գագի տեր հիշատակվում է Հաղբատի Խաթունաշեն Սբ. Աստվածածին եկեղեցու ԺԳ դարասկզբին վերաբերող շինարարական հետևյալ արձանագրության մեջ. «...Զաքարիա, որ էր տէր Գագա եւ Տաւշո, Գարդմանա եւ Տէրունականին եւ այլոց գաւառաց...»:

Ղաֆադարյան Կ., Հաղբատ, Երևան, 1963, էջ 220:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 443:

13 դ․

Բլուզ Զաքարեին հաջորդել է որդին՝ Վահրամ Գագեցին (1205-1250/52), որի օրոք Գագը դարձել է Վահրամյանների աթոռանիստը և Հայաստանի հյուսիսարևելյան մասի նշանավոր կենտրոններից մեկը:

Վահրամյանների իշխանության մասին տե՛ս Շահնազարյան Ա., Վահրամյանների իշխանությունը, Երևան, 1990:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 443-444:

1221 թ․

1221 թ. հայ-վրացական միացյալ զորքերի և մոնղոլների միջև տեղի ունեցած Կոտմանի ճակատամարտում աչքի է ընկել առանձնապես «...Վահրամ իշխանն Գագայ...»:

Գրիգոր Ակներցի, Պատմութիւն թաթարաց, Երուսաղեմ, 1974, էջ 20-21:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 444:

1225 թ․

Հայտնի է, որ 1225 թ. Գառնիի հաղթական ճակատամարտից և Դվին քաղաքը կողոպտելուց հետո Խորեզմի շահ Ջալալ Էդ Դինը (1220-1231) «...գնաց ու ավերեց Դվինի ամբողջ երկիրը, Դվինի քուստը, ողջ Անին, Սոմխիթը, Գագը՝ մինչև Գանձակ, Շամքորը: Մինչ այդ Շամքորն ու մերձակա երկրները պատկանում էին Վահրամ Գագեցուն՝ խելամիտ ու արշավանքներով նշանավոր մարդուն»:

Վրաց ժամանակագրություն (1207-1318), թարգմ. հին վրացերենից, առաջաբանը և ծանոթագրությունները Պ. Մուրադյանի, Երևան, 1979, էջ 62:
Նաև՝ Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. Բ, էջ 52, հ. Գ, էջ 49 («...Ջալալ[ա]դինը 140.000 զորքով եկավ Ատրպատական և սկսեց ավերել Հայքը, Գագը, ուր փոքրիկ երեխաներին նույնիսկ կոտորում էր...»):
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 444:

Կարճ ժամանակ անց՝ 1231 թ., երբ Ամիդի մոտ Ջալալ Էդ Դինի զորքերը պարտություն էին կրել մոնղոլներից, Վահրամ Գագեցուն հաջողվում է վերականգնել իր տիրույթների տարածքային կազմը:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 444:

13 դ․

ԺԳ դարի 30-ական թվականերին՝ Շամքորը գրավելուց հետո, մոնղոլ-թաթարները՝ զորավար Մոլար Նուինի գլխավորությամբ, հիմնականում առանց որևէ դիմադրության հանդիպելու, նվաճում են Վահրամ Գագեցու իշխանության ներքո գտնվող գավառները և բերդերը: Որոշ ժամանակ անց Վահրամ Գագեցին կարողանում է վերադարձնել իր տիրույթները, որոնց մեջ էր նաև Գագը. «Եւ ապա եկեալ (Վահրամ Գագեցին - Ս.Կ.) առնոյր զառեալն ի նոցանէ զդղեակս և զգաւառն՝ որ սեփական լեալ էր նոցա ի հայրենեաց. որ և զամենայնն առեալ էին զՏավուշ, զԿածարէթ, զՏէրունականն, զԵրգևանքն, զՄածնաբերդ՝ որ էր Կիւրիկեանց Ասխարթանայ, զՆոր բերդ՝ որ էր Վասակայ թագաւորազնին, և զՔաւազինն անմարտչելի ամրոց, և զԳագ անուանի բերդ, և գաւառ...»:

Հաւաքումն Պատմութեան Վարդանայ վարդապետի, Վենետիկ, 1862, էջ 144-145:
Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմութիւն Հայոց, աշխատասիրությամբ` Կ. Մելիք-Օհանջանյանի, Երեւան, 1961, էջ 163, 243 («Առին և նոքա բազում գաւառս ի պարսից, և զբերդս ամուրս՝ զԳարդման, զՔարհերձ, և զԵրգեվանք, զՏավուշ, զԿածարեթ, և զՏէրունական, զԳագ, և զՇամքոր քաղաք ի նեղ էարկ, զոր յետոյ էառ որդի նորա Վահրամ, հայր Սաղպուղին, պապն Վահրամայ և Զաքարէի և Իւանէի»):
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 444:

Հայտնի է, որ մոնղոլների կողմից գերեվարված և աճուրդի հանված Վանական վարդապետ Տավուշեցին ազատ է արձակվել միայն Գագ բերդի բնակիչների փրկագին վճարելուց հետո:

Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմութիւն Հայոց, աշխատասիրությամբ` Կ. Մելիք-Օհանջանյանի, Երեւան, 1961, էջ 252:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 444:

1242 թ․

1242 թ. հիշվում են Գագի տեր Վահրամ Գագեցին և որդին՝ Աղբուղան, որոնք հայ և վրաց այլ իշխանների հետ աջակցել են մոնղոլներին Հարավային Հայաստանը նվաճելուն, Կարինը գրավելուց հետո փրկագնել են բազմաթիվ քրիստոնյաների, գնել հայկական ձեռագրեր և նվիրել Հյուսիսային Հայաստանի հոգևոր հաստատություններին:

Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմութիւն Հայոց, աշխատասիրությամբ` Կ. Մելիք-Օհանջանյանի, Երեւան, 1961, էջ 280:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 445:

1243 թ․

1243 թ. հիշվում է Վահրամ Գագեցու որդի Աղբուղան, որը մասնակցել էր Իկոնիայի սուլթանի զորքերի դեմ Չմանկատուկում մղված ճակատամարտին. «Տերն Գագայ, որդին մեծին Վահրամայ, թոռն Բլուզ Զաքարէի, Աղբուղայ անուն, քաջապես մարտուցեալ ընդդեմ զօրու սուլտանին...»:

Գրիգոր Ակներցի, Պատմութիւն թաթարաց, Երուսաղեմ, 1974, էջ 28-29:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 445:

13 դ․

ԺԳ դարի 2-րդ կեսից պատմական աղբյուրներում բերդի վերաբերյալ որևէ հիշատակության չենք հանդիպել:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 445:

Նկարագրություն
19 դ․

ԺԹ դարավերջին ականատեսը թողել է բերդի հետևյալ նկարագրությունը. «Գագ սարիս գագաթի եզերներով պարիսպ ձգուած է վաղուց եւ ձեւացրած մի անմատչելի բերդ, զի առանձնացած է սարս: Բաւական ամուր է բերդս, ափսոս, որ ջուր չունի իւր մէջ, վասն որոյ փորուած են մի քանի վիմափոր աւազաններ, որք բազմիցս լի են լինում անձրեւաջրով: Համարեա թէ 20-ից աւելի վիմափոր այրեր կան յատկապէս պատրաստուած, որք ի հնումն գուցէ ծառայած են իբրեւ զօրանոց, յորոց մի քանիսն ունին երդիկներ»:

Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 396:
Գագ բերդի մասին տե՛ս նաև Յովհաննէսեան Հ. Մ., Հայաստանի բերդերը, Վենետիկ, 1970, էջ 487-492:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 445: