Գոռոզ Բերդ :: ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Գոռոզ Բերդ 7 — 13 դդ․

ԼՂՀ / Հադրութ / Տումի

Տեղադրություն

Գտնվում է գյուղից 3,6 կմ, իսկ Քթիշ բերդից՝ 7,6 կմ հարավ-արևմուտք՝ համանուն կամ Ղլեն քար կոչված սեղանաձև վիմահերձ լեռան՝ արհեստականորեն հարթեցված թեք զառիվայրի հարավահայաց լանջին. «Բերդասարս իբրև լեռնաբազուկ Դիզափայտի արևմտեան կողմից կախուած է Տումի գիւղի վերայ և առանձնացած ամէն կողմերից» (N 39.33՛58.42՛՛; E 46.51՛45.18՛՛, ծ. մ.՝ 1990-2000 մ):

Բերդի մասին տե՛ս Ամիրջանյան Ս., Որտեղ է գտնվել Գորոզ բերդը, «Գիտություն և տեխնիկա», 1986, N 6, էջ 56-58: Նաև նույնի` Դիզակ, էջ 63-66:
Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 85:
Էմմա Աբրահամյան, Տումի գյուղի վտանգված պատմամշակութային ժառանգությունը, «Վարձք», 2021, N 16, էջ 67:

Այլ անվանումներ

Հայտնի է նաև Գորոզ, Ղլեն քար, Բերդաքար, Դիզափայտ անվանումներով:

Հայ ազգագրություն և բանահյուսություն, պր. 15, կազմ.՝ Ա. Ղազիյան, Երևան, 1983, էջ 152 («Բերդ ա, լի Ղլեն Քար ընք ասում: Թշնամին ամեն տեղ հաղթել ա, ըտեղ կրեցալ չէ հաղթե»՝ բանասացներ՝ մեծթաղլարցի Մեսրոպ Դալլաքյան և Շահեն Խաչատրյան, բանահավաքներ՝ Բարխուդար և Ալվարդ Ղազիյաններ):
Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 85:
Էմմա Աբրահամյան, Տումի գյուղի վտանգված պատմամշակութային ժառանգությունը, «Վարձք», 2021, N 16, էջ 67:

Տեղադրություն

Գոռոզ բերդի տեղորոշման վերաբերյալ առկա են հակասական տեղեկություններ: Ըստ Ս. Երեմյանի՝ գտնվում էր «Քթիշ ամրոցից դեպի արևմուտք» (Քթիշ բերդից 7,6 կմ հարավ-արևմուտք է), իսկ ըստ Ս. Բարխուդարյանի՝ Հադրութի Մեծ Թաղեր գյուղից 8 կմ հյուսիս-արևմուտք՝ Ճոխտ Պռվածառ հնավայրի տարածքում: Մենք համակարծիք ենք այն հեղինակների հետ, ովքեր բերդը տեղադրում են Տումիի մոտ:

Երեմյան Ս., Հայաստանը ըստ «Աշխարհացոյց»-ի, Երևան, 1963, էջ 70:
Բարխուդարյան Ս., Արցախի, Շաքիի և Փառիսոսի իշխանությունները IX-X դարերում, «Պատմաբանասիրական հանդես», 1971, N 1, էջ 57:
Էմմա Աբրահամյան, Տումի գյուղի վտանգված պատմամշակութային ժառանգությունը, «Վարձք», 2021, N 16, էջ 67-68:

Պատմություն

Մատենագիտության մեջ վաղագույն տեղեկությունները վերաբերում են Թ դարին: Առաջինը 830-ական թթ.-ից է, երբ Արաբական խալիֆայության դեմ ապստամբած Բաբեկի (մոտ 798/800-837) զորաբանակին դիմագրավում են Գոռոզ բերդում ամրացած հայերը Եսայի Աբու Մուսեի գլխավորությամբ, իսկ մյուսը՝ 853 թ.-ից, երբ Արաբական խալիֆայության թուրք զորավար Բուղայի հրամանով բերդում նահատակվում է Մուկաթլ անվամբ վանանդեցի ազատներից մեկը:

Մովսես Կաղանկատվացի, Պատմութիւն Աղվանից աշխարհի, Երևան, 1969, էջ 256:
Թովմա Արծրունի և Անանուն, Պատմություն Արծրունյաց տան, Երևան, 1978, էջ 199:
Էմմա Աբրահամյան, Տումի գյուղի վտանգված պատմամշակութային ժառանգությունը, «Վարձք», 2021, N 16, էջ 68:

Մակար եպիսկոպոսը բերդն անվանում է Դիզափայտ և հաղորդում հետևյալը. «Պարսպուած է սարիս հարաւային և արևելեան կողմերն և կասկածաւոր նեղուղներն ու կիրճերն, ուր եղած են: Մուտքն արևմտեան կողմիցն է և պարիսպն չունի բուրգեր: Պարսպիս ներսում կան բնակութեանց բակեր, թէև հարթ չէ բերդիս անտառապատ մակերևոյթն»:

Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 85:
Էմմա Աբրահամյան, Տումի գյուղի վտանգված պատմամշակութային ժառանգությունը, «Վարձք», 2021, N 16, էջ 68:

Ճարտարապետություն

Տեղանքի՝ բնությունից ընձեռված անմատչելիությունը (բոլոր կողմերից պաշտպանված է բնական ուղղաձիգ ժայռերով) թույլ է տվել բերդաշինարարներին է՛լ ավելի անառիկ դարձնել այն: Հետևաբար բերդի՝ ընդամենը համեմատաբար մատչելի հատվածները՝ միջնաբերդի հարավային լանջը և հյուսիսարևմտյան կողմը, ամրացվել են կոպտատաշ և անմշակ քարերի, կրաշաղախի համակցությամբ աշտարակավոր պարսպապատերով: Դեպի բերդ միակ մոտեցումը, որտեղից էլ թերևս բացված է եղել դարպասը, հյուսիսարևմտյան անկյունում է՝ լեռնաճյուղի թամբի վրա: Նշյալ հատվածում՝ ավելի վեր բարձրացող նեղ ձգված ժայռի վրա, միջնաբերդն է, որի հարավահայաց թեք լանջերը հարթեցվել են և ամրացվել 2-3 շարք հենապատ-պարիսպներով: Վերոնշյալով ստեղծվել են եռաստիճան սանդղաձև հարթակներ: Միջնաբերդը եզրագծող ժայռերը տեղանքի թեքության պատճառով արևմտյան անկյունում արևելյանից ավելի ցածր են: Բերդի ընդհանուր երկարությունը 260 մ է, լայնությունը՝ 140 մ, իսկ միջնաբերդինը՝ 75 x 35 մ:

Էմմա Աբրահամյան, Տումի գյուղի վտանգված պատմամշակութային ժառանգությունը, «Վարձք», 2021, N 16, էջ 68:

Շուրջ 1,1 հա զբաղեցնող տարածքում պահպանվել են ավերակ միջնաբերդը, երկու մեծ և մի քանի փոքր սենյակների մնացորդները, ջրամբարը: Երկարությունը 45 մ է, լայնությունը՝ 10 մ: Խեցեղենի սակավաթիվ բեկորները վերաբերում են զարգացած միջնադարին: Կառուցման ստույգ ժամանակը հայտնի չէ, սակայն ըստ որմերի շարվածքային և կառուցողական առանձնահատկությունների՝ այն վերաբերում է Է-ԺԳ դարերին:

Էմմա Աբրահամյան, Տումի գյուղի վտանգված պատմամշակութային ժառանգությունը, «Վարձք», 2021, N 16, էջ 68:

Պատմություն

Ավանդաբար փոխանցվել է, որ ջրի հարցը լուծվել է Գոռոզ բերդից 1 կմ հյուսիս-արևմուտք՝ «...Շօթայալը չըհըսած՝ Ղըլէն քարէն պէրթան քաշ» գտնվող Թաղալ աղբյուրի միջոցով (N 39Ե34՛18.14՛՛; E 46Ե51՛05.81՛՛; ծ. մ.՝ 1688 մ). «Մէր պապէրը պատմալ ըն, վէր էտ ճուրը վըէղէ թունգերաւ դիքյ կըլխըյըէր վըէղէն տակավը քյիս ա լալ, հըսնէս Ղըլէն քարէն պէրթը»: Մակար եպիսկոպոսն էլ հավելել է. «Ջուր չկայ և այս ամրոցում, վասն որոյ շինուած են յատկապէս հարաւային կողմում հորեր և ամաններով ջուր բերած բերդիս արևմտեան ստորոտում եղած Թաղալ անուն պատուական աղբիւրիցն»:

Սարգսյան Ա., Արցախի բանահյուսությունը, Երևան, 2015, էջ 223 (պատմել է ծակուռեցի մի ծերունի բանասաց 2001 թ.):
Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 85:
Էմմա Աբրահամյան, Տումի գյուղի վտանգված պատմամշակութային ժառանգությունը, «Վարձք», 2021, N 16, էջ 68:

Աղբյուրի անվան ծագման վերաբերյալ պահպանվել է նաև ավանդություն:

Սարգսյան Ա., Արցախի բանահյուսությունը, Երևան, 2015, էջ 223: Տե՛ս նաև ՀԱԲ 15, էջ 152:
Էմմա Աբրահամյան, Տումի գյուղի վտանգված պատմամշակութային ժառանգությունը, «Վարձք», 2021, N 16, էջ 68:

Հեղինակը Սասուն Դանիելյան
Տարեթիվ 2014 թ․

Տեսակը Չափագրություն
Հեղինակը Աշոտ Հակոբյան
Տարեթիվ 2016 թ․

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Գորոզ
Ղլեն քար
Բերդաքար
Դիզափայտ