Հուսկան Նահատակ Վանք :: ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Հուսկան Նահատակ Վանք 1590 թ․

Ադրբեջան / Հյուսիսային Արցախ / Շամխոր / Դաշբուլաղ

Տեղադրություն

Գտնվում է Դաշբուլաղ գյուղից 0,5 կմ արևելք՝ Բադա (Լղարակ) և Չարդախլու գյուղերի միջև, ծովի մակերևույթից 1200 մ բարձրության վրա. «Ուխտատեղիս այս գտանի ի միջակետի յաջորդութեան Ելիսաւետապօլու և գործակալութեան Շամշատինոյ»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3877, թ. 29:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 488:

Հիմնադրում

Հուսկան, Ոսկան Ճգնավորի, Ոսկան կամ Ոսկյանց վանքը ավանդաբար կապված է ոմն նահատակ ճգնավորի անվան հետ, որի մարմինն ամփոփված է եղել վանքում. «Մատուռի (Սբ. Գևորգ եկեղեցին-Ս.Կ.) հարաւակողմը, մի փոքրիկ խուցաձեւ շինութեան մէջ, կայ մի անյայտ գերեզման, որն եւ անուանում են Ոսկան նահատակ, եւ որին ուխտ են գալիս եւ թուրքեր, վերջիններս անուանում են այս ուխտատեղը Բալաճըխ»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1,գ. 3437, թ. 15:
«Արձագանք», 1893, N 44, էջ 2:
Քաջիկեան, Ճանապարհորդական յիշատակարան, (հոդվածաշար), «Արձագանք», 1886, N 20, 23, 24, էջ 87:
Նաև՝ «Մշակ», 1883, N 74, էջ 1 («Խորանում գտնվում է նահատակի գերեզմանը, վրան մի մեծ քար, որ բռնում է համարեա խորանում եղած բոլոր տարածութիւնը. գերեզմանաքարի վրա ոչինչ արձանագրութիւն չը կայ...»):
Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, էջ 321 («...Ոսկան Նահատակ անուամբ ուխտատեղին, որ Բուլանլուղ եւս է կոչուում»):
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 488:

Համաձայն Հուսկան նահատակ վանքում պահպանված մի խաչքարի արձանագրության՝ եկեղեցին կառուցվել է 1590 թ.: Ճիշտ է, այդ վիմագիրն ավելի ուշ ժամանակների փորագրություն է, ամենայն հավանականությամբ, ԺԹ դ. 2-րդ կեսի, բայց, կարծում ենք, որ դրա հեղինակն իր ժամանակին ձեռքի տակ ունեցել է որոշակի և վստահելի վավերագրեր, որոնք մեզ չեն հասել: Համենայն դեպս, եկեղեցու հորինվածքային և կառուցողական առանձնահատկություններն էլ նույնն են փաստում:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 488:

Պատմություն
1883 թ․

1883 թ. հնավայր այցելած Հ. Մանասյանցը ցավով արձանագրել է վանքի անմխիթար վիճակը. «...բաղկացած է մէկ համարեա գոմ դառած եկեղեցուց և սրան կից մեկ փոքրիկ խորանից: Եկեղեցում ձմեռը պահում են իրանց անասունները մօտակայ թուրքերը, հեռաւոր տեղերի ուխտաւորներն էլ, որոնք մնում են գիշերելու, իջևանում են իրանց անասուններով եկեղեցում, բեմը բոլորովին քայքայված է. ոչինչ հսկողութիւն չը կայ այն մարդկանց կողմից, որոնց յանձնված է»:

«Մշակ», 1883, N 74, էջ 1:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 488-489:

Նորոգություն
1884 — 1885 թթ․

1884-1885 թթ. եկեղեցին նորոգել է բադացի Կարապետ Սափարյանցը, որը «...ժրաջան աշխատութեամբ իւր առաջուան խարխուլ և կիսաւերակ դրութիւնից կատարեալ վերանորոգած» է:

Գասպարեան Յովհ., Չարդախլուն և նրա պատմութիւնը, «Նոր Դար», 1889, N 197, էջ 3: Նաև՝ Եղիշե Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարան, Ս. Քամալյանի ֆ., տետր N 1, VI-11, թ. 15:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 489:

Պատմություն
1888 թ․

1888 թ. եկեղեցու տարածքը սկսել է բարեկարգվել. «...այժմու պահապանը սկսած է սենեակներ շինել և եկեղեցւոյ չորս կողմը մաքրել»:

«Արձագանք», 1888, N 7, էջ 87:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 489:

Նկարագրություն
1890 թ․

1890 թ. վանքի հերթական այցելուն նշել է. «Մուտքի երկու կողմ 2 սենեակ փառավոր լուսամուտներով ուխտավորների համար: Եկեղեցու դռան ձախ կողմ փոքր դռնակ է բացվում մի խորանի մեջ, ուր բազմած կա նահատակի գերեզմանը: Շիրիմը շաղախված է խնկի ու մոմի կեղտի ու մնացորդների մեջ: Խորանը արևմուտքից նեղլիկ լուսամուտ ունի: ...Եկեղեցու արևմտեան կողմ կան հին շիրիմներ անգիր, իսկ արևելեան, հիւսիսային կողմերին կան բակեր փլված տների»:

Եղիշե Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարան, Ս. Քամալյանի ֆ., տետր N 1, VI-11, թ. 15-16:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 489:

Պատմություն
1893 թ․

Վանքի կառույցները շարունակ քայքայվելով և երկար ժամանակ լուրջ նորոգությունների չենթարկվելու պատճառով 1893 թ. հայտնվել էին անմխիթար դրության մեջ. «…Եկեղեցին ունէր 4 սենեակ, իսկ այժմ մնացել է 2-ը և դրանք էլ շուտով կքանդուեն: …Սրանից մի տարի առաջ իբրև ժամկոչ այդտեղ բնակւում էր մի ծերունի, որը նայում և պահպանում էր եկեղեցին. այժմ այդ ծերունին վախճանուել է և եկեղեցին բարձի թող է արած»:

«Նոր-Դար», 1893, N 133, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 489:

1905-1906 թթ. հայ-թուրքական ընդհարումներ
1905 թ․

Հայտնի է, որ 1905 թ. նոյեմբերին թուրքերը եկեղեցին ավերել ու կողոպտել են:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3764, թ. 278:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 489:

Պատմություն
1907 թ․

1907 թ. վանահայր Մեսրոպ Տեր-Ստեփանոսյանցը կառույցի վերանորոգության համար կազմել է վանքի եկամուտների հաշվեմատյանը:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. Պ461, ց. 1, գ. 56, թ. 3:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 489:

1985 թ․

1985 թ. մեր այցելության ժամանակ, եկեղեցին գտնվում էր խիստ քայքայված վիճակում, և դեռևս նկատվում էին միաբանության սենյակների մնացորդները (ամենայն հավանականությամբ, դրանք սկզբում ծառայել են որպես վանահոր բնակարան, իսկ ավելի ուշ՝ սոսկ կացարաններ ուխտավորների համար):

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 489:

Վանահայր
1843 թ․

Գաբրիել վարդապետ. հիշվում է 1843 թ.: Նրա օրոք վանքը գտնվում էր խիստ աղքատ ու խղճալի դրության մեջ:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 1459, թ. 1:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 490:

1891 — 1923 թթ․

Մեսրոպ քահանա Ստեփանոսյանց. վերատեսուչ-վանահայրն էր 1891-1923 թթ.: 1923 թ. գրել է. «Ուղիղ երեսուն և երկու տարի է, որ ես (Մեսրոպ քահանա Ստեփանոսյանց-Ս.Կ.) վանահայր-վերատեսուչ եմ կարգուած սուրբ Հուսկան Նահատակի ուխտատեղւոյ վանքի վերայ…»: Նրա օրոք՝ 1902 թ., վանքում կատարվել են վերանորոգման աշխատանքներ:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. Պ461, ց. 1, գ. 56, թ. 2, նաև՝ ֆ. 56, ց. 6, գ. 775, թ. 28:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 490, 491:

1924 թ․

Հայտնի է, որ 1924 թ. ապրիլի 18-ին Մեսրոպ քահանա Ստեփանոսյանցը դիմել է Գանձակի հոգևոր կոնսիստորիային վանքի անմխիթար վիճակը բարելավելու նպատակով իրեն վերստին վերատեսուչ-վանահայր նշանակելու խնդրանքով: Նա նշել էր, որ իր պաշտոնավարության տարիներին «...լիազորութիւն եմ ստացել բարձր իշխանութիւնից վանքը վերանորոգելու. վանքը, սրբավայրերը և թէ սենեակները, սրբոց գերեզմանները ըստ արժանոյն վերանորոգել և շքեղ երկաթի ամուր վանդակներով վանդակապատել եմ, աղբիւրներ եմ շինել, ժամանակի բարեպաշտ և ջերմեռանդ ուխտաւորաց նւերներով. իմ անխոնջ աշխատանօք յետ չեմ կասեցել և վհատուել տեսակ տեսակ ծանր և դժուարին գործերը տանելու, և վանքին ու բոլոր սրբավայրերին պղծագործող և շատ տարիներից ի վեր բուն դրած թուրքերին հալածել և արտաքսել եմ իմ մարմնաւոր իշխանութեան ազդու հրամաններովն ու օգնութեամբը. չերկնչելով նորանց մահացու սպառնալիքներին ու լպիրշ խոսքերին և միայն կերպ յաղթահարել և պարտել եմ, ևս առաւել եռանդով հոգացել եմ վանքի ներքին և արտաքին պայծառութեան համար: ...Բայց տարաբախտաբար այս մի քանի չարաբաստիկ տարիներում վանքի վերահսկողութիւնը Տէր Գրիգորին յանձնւեց իբրև գործակալի, սակայն ...վանքն էլ մնաց անհոգատար և անուշադիր, նորից Իրմաշտլուեցի թուրքերը գրաւեցին վանքի դալարագեղ վարելահողերն ու մարգագետինները, ...նորից աճապարեցին բուն դնել վանքի շուրջը, որը օրէցօր քայքայւում և աւերւում է, ու պղծութեան ու տղմի մէջ էլ խարխափում է»: Մեսրոպ Տեր-Ստեփանոսյանցի խնդրանքը հոգևոր իշխանությունների կողմից բավարարվել է, քանի որ նույն թվականի հուլիսի 19-ի գրությամբ նա արդեն հիշվում է որպես վանքի վանահայր:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. Պ461, ց. 1, գ. 56, թ. 2, 3:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 490-491:

Կալվածքներ
1888 թ․

Հուսկան նահատակ վանքի կալվածքների զբաղեցրած սահմանների, դրանց տնտեսական կացության և եկամուտների մասին որոշ տվյալներ մեզ հայտնի են միայն ԺԹ դարավերջից: Հայտնի է, որ 1888 թ. կալվածական եկամուտը ծառայում էր ի նպաստ Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցի. «...յաճախում են բաւական ուխտաւորներ, և որի արդիւնքը ստանում է Ներսիսեան դպրանոցը»:

Քաջիկեան, Ճանապարհորդական յիշատակարան, (հոդվածաշար), «Արձագանք», 1886, N 20, 23, 24, էջ 87:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 491:

1910 թ․

1910 թ. վանքի անշարժ ունեցվածքը բավականին կրճատվել է՝ հայտնվելով բարձիթող վիճակում. «Այս վանքը ոչինչ չունի, բացի մի աւերակ դարձած սենեակից: Ունեցել է թէև անցեալում հող, սակայն անտէրութիւնից տէրութիւնը գրաւել է...»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 6, գ. 775, թ. 28:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 491:

Վիմագրեր
1985 թ․

Հուսկան նահատակ վանքից արձանագրություններ հրատարակել են Քաջիկյանն ու Ս. Քամալյանը: 1985 թ. մեր այցելության ժամանակ տեղում գտել ենք նախկինում հրատարակած միայն մեկ խաչքարի արձանագրությունը և, բացի այդ, ընդօրինակել ենք ևս 4 արձանագրություն (ընդամենը՝ 6 միավոր):

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 490:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇗ Հյուսիս-արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇙ Հարավ-արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇒ Արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Հուսկան նահատակ վանքի տապանատան և եկեղեցու մուտքերը

Տեսակը Չափագրություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գծագիր

Հուսկան նահատակ վանքի հատակագիծը

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Ոսկան Ճգնավոր
Ոսկան
Ոսկյանց